Научная статья на тему 'ҲУҚУҚ ТИЛИ ВА НУТҚИ'

ҲУҚУҚ ТИЛИ ВА НУТҚИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

252
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳуқуқ тили ва нутқи / терминология / фундаментал фанлар / терминологик меъѐр / қонун тили / норматив ҳуқуқий ҳужжат / юридик соҳа / juridical language / fundamental sciences / indication / broadcast / exhibition / court reforms / terminological norm / advocate (lawyer) / public prosecutor

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Р. А. Икрамов, Қ. А. Мўйдинов

Мақолада ҳуқуқ тили ва терминологияси меъѐрларини ўзбек адабий тили хусусиятларига мувофиқлаштириш ва уларни тартибга солиш мавзуси ифодаланган бўлиб, мазкур йўналишдаги муаммо ва масалалар изоҳланган ҳамда ўринли ечимлари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LANGUAGE OF LAW AND SPEECH

In this article the theme of corresponding and giving on order to the juridical language and terminology according to the characteristics of Uzbek literary language is revealed as well as the problems and issues on this way are given and suitable solutions are exampled.

Текст научной работы на тему «ҲУҚУҚ ТИЛИ ВА НУТҚИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

ху;ук тили ва нут;и

Р. А. Икрамов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Гуманитар фанлар

факультети декани, ю.ф.н., доцент

К. А. Муйдинов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Гуманитар фанлар факультети Узбек тилшунослиги кафедраси доценти

АННОТАЦИЯ

Маколада хукук тили ва терминологияси меъёрларини узбек адабий тили хусусиятларига мувофиклаштириш ва уларни тартибга солиш мавзуси ифодаланган булиб, мазкур йуналишдаги муаммо ва масалалар изохланган хамда уринли ечимлари келтирилган.

Калит сузлар: хукук тили ва нутки, терминология, фундаментал фанлар, терминологик меъёр, конун тили, норматив хукукий хужжат, юридик соха.

LANGUAGE OF LAW AND SPEECH ABSTRACT

In this article the theme of corresponding and giving on order to the juridical language and terminology according to the characteristics of Uzbek literary language is revealed as well as the problems and issues on this way are given and suitable solutions are exampled.

Keywords: juridical language, fundamental sciences, indication, broadcast, exhibition, court reforms, terminological norm, advocate (lawyer), public prosecutor.

КИРИШ

Республикамизда фундаментал фанлар, замонавий коммуникация ва ахборот технологиялари ривожланиб бораётганини назарда тутган холда хукукий демократик жамиятнинг барча сохаларида она тилимизнинг кулланилиш доирасини кенгайтириш, узбек тилини илмий асосда хар томонлама урганиш, лугатлар нашр этиш масаласига алохида эътибор каратилмокда. Айникса, Узбекистан Республикаси Президентининг «Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 2019 йил 21октябрдаги

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

ПФ-5850-сон фармони хамда Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Атамалар комиссияси фаолиятини ташкил килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 2020 йил 29 январдаги 40-сон карорлари ва бошка конун хужжатлари ижроси юзасидан, Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамаси тузилмасида ташкил килинган Давлат тилини ривожлантириш департаменти томонидан кенг куламли ишлар амалга оширилмокда.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хусусан, Узбекистонда суд-хукук ислохотларининг утказилиши сабабли узбек тилида юридик тил, яъни хукук тилини урганишга имконият, зарурат юзага келди ва бу соха хам илмий тадкикот объекти сифатида ривожланмокда. Бугунги кунда ушбу соха лексикасини хар томонлама тадкик килиш, илмий-назарий жихатдан урганиш долзарб муаммолардан бири хисобланади. Бошкача айтганда, хукук сохасида фаолият олиб бораётган ходимлар касбий нуткининг тушунарлилиги, мантикийлиги ва максадга мувофиклиги, лугат бойлиги, суз ва терминларни куллашдаги махорати мухим ахамиятга эгадир. Юридик терминлар соха вакиллари нуткида фаол кулланиб, жараённинг узига хослигини таъминлайди. Бу эса тилшуносликда юридик терминларни алохида урганиш, унинг ахамиятини курсатиб бериш лозимлигини келтириб чикаради хамда бугунги кунда ечимини кутаётган масалалардан бири эканлигини белгилайди. Демак, узбек тили доирасида хукук тили ва нуткининг функционал-семантик ва семантик-услубий хусусиятларини тадкик килиш долзарб масалалардан биридир.

Узбекистонда шу пайтгача хукук тили масаласи, асосан, умумий нотиклик таркибида курилган булиб, мазкур соха тили ва нутки тилшунослар томонидан эмас, балки, асосан, хукукшунослар томонидан урганилган.1 Бу ишларда асосий эътибор хукукшуносларнинг касбий махоратига, нуткининг психологик жихатларига каратилган. Бунда дастлабки иш сифатида С.Иномхужаевнинг "Нотиклик санъати асослари" (маданият ва театр институтлари хамда бошка олий укув юртларининг ижтимоий касблар факультетлари учун кулланма) китобини курсатиш мумкин. Б.Уринбоев, А.Солиевларнинг "Нотиклик махорати" (педагогика институтларининг ижтимоий касблар факультетлари тингловчилари учун кулланма) китобида хам кадимги юнон ва рим нотиклари оркали хукук тили

1 Саидов А., Саркисянц Г. Юридик тил ва хукукшунос нутки. -Тошкент: Адолат, 1994, 32 б ва б.

2 Иномхужаев С. Нотиклик санъати асослари.-Тошкент: Укитувчи, 1982, 157 б.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

хакида маълумотлар берилган.3

А.Саидов, Г.Саркисянцларнинг "Юридик тил ва хукукшунос нутки" китоби маълумотларга бой булиб, асосий эътибор юристларнинг тилдан фойдаланиш махоратига каратилган.4

К.Назаров, С.Усмонов, КДохировларнинг "Юристнинг нутки маданияти" (УзР юридик олий укув юртлари учун дарслик) китоби булFуси юристларнинг ижтимоий-хукукий фаолиятида шахслараро мулокот куникмаларини, турли юридик вазиятларда профессионал нуткдан фойдаланиш махоратини, шунингдек, хукукка оид билимларни амалиётда куллашда тил меъёларига мувофик онгли ва окилона фойдаланиш куникмасини шакллантириш ва такомиллаштиришга йуналтирилган.5 М.Воинованинг "Культура речи юриста" рисоласининг 6-боби суд мунозараси нутк маданиятига, 7-боби суд нотиклигининг асослари, риторика ва оммавий нуткнинг куринишларини урганишга каратилган.6 Рисолада суд нотиклигига оид изчил маълумотлар, материаллар берилган булиб, улар хам асосан юристларга мулжалланган.

М.Мирхамидов, С.Хдсановларнинг "Юридик тил ва хукукшунос нутки" укув кулланмасида хукук ва тил, юридик тил, конун тили ва халкаро хукук тилининг узига хос жихатлари хамда хукукшунос нутки муаммолари илмий-назарий жихатдан изчиллик билан ёритиб берилган. Хусусан, мазкур китобга илова тарзида келтирилган М.Абдусаломов ва Ш.Рузиназаровларнинг "Русча -узбекча суд-хукукий атама ва иборалар луFати" катта амалий ахамиятга эга. С.Каримов, Х.Маматов, И.Буриевларнинг "Юристнинг нутк маданияти" укув кулланмасида изчил ва узига хос фикрлар келтирилган.8 М.Мирхамидов, Н.Норпулатов, С.Хдсановларнинг "Юристнинг нутк маданияти" укув кулланмасида хам хукукий терминларнинг уз ва узлашган катламга оидлиги хакида янгича фикр юритилганлигини кузатиш мумкин.9

Маълум булдики, Узбекистонда хукук тили хакида, асосан, юридик сохага оид дарслик ва укув кулланмаларда фикр билдирилган булиб, уларда хукук тили лисоний жихатдан урганилмаган. Узбек тилшунослигида А.Арипованинг "Нотиклик нуткининг лисоний-услубий воситалари" мавзусидаги номзодлик диссертациясида хамда "Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари"

3 Уринбоев Б,, Солиев А. Нотиклик махорати. -Тошкент: Укитувчи, 1984, 102 б.

4 Саидов А.,Саркисянц Г. Юридик тил ва хукукшунос нутки. -Тошкент: Адолат, 1994, 32 б.

5 Назаров К., Усмонов С., Тохиров Юристнинг нутки маданияти.-Тошкент, 2003, 215 б.

6 Воинова М. Культура речи юриста. -Ташкент, 2003, 228 с.

7 Мирхамидов М., Х,асанов С. Юридик тил ва хукукшунос нутки. -Тошкент: Университет, 2004, 238 б.

8 Каримов С., Маматов Х., Буриев И. Юристнинг нутк маданияти .-Тошкент: Заркалам, 2004, 158 б.

9 Мирхамидов М. ва бошкалар.Юристнинг нутк маданияти -Тошкент; Фан ва технология, 2005, 314 б.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

номли илмий-оммабоп рисоласида суд нотиклигини шакллантирувчи лисоний, бадиий, нолисоний воситалар изчил курсатиб берилган10. Узбек тилшунослигида юридик терминлар М.К,осимова ва Г.Гуломоваларнинг номзодлик, Ш.Кучимовнинг номзодлик ва докторлик диссертацияларида тадкик килинган. О.Турсунова хукукшунослик терминларини диахрон аспектда урганган. П.Нишонов француз ва узбек тиллари юридик терминологиясининг киёсий-типологик тадкикини амалга оширган. К,айд этилган илмий ишларда хукук тили лексикасида учрайдиган куплаб юридик терминлар хакида фикр билдирилган, улар юзасидан изчил тахлиллар килинган. Аммо шу ишлар билан чекланиб, хукук тили лексикаси урганилган деган хулосага келиб булмайди.

Демократик хукукий давлат барпо этиш ва фукаролик жамиятини шакллантириш сари дадил амалий кадамлар куйилаётган хозирги кунда инсон хукуклари ва эркинликларини таъминлаш, конунларнинг устуворлигига эришиш, давлат бошкарувининг изчил, мукаммал тизимини жорий этиш, суд -хукук ислохотлари амалга оширилаётган бир пайтда фукароларни хукукий жихатдан тарбиялаш кенг камровли муаммолардандир. Бу шарафли ишни амалга оширишда хукукшунослар билан бир каторда тилшуносларнинг хам узига хос урни бор. Зеро, конунлар жамиятнинг хар бир аъзоси учун тушунарли булиши керак. Бу борада буюк мутафаккир Абу Наср Форобий "Афлотун конунлари мохияти" номли асарида "Сохиби конуннинг хар бир гурух одамларга мурожаати тушунарли булиши лозим. Бунинг учун конун чикарувчи одамларнинг идрок этиш имкониятларини хисобга олиши керак, токи одамлар уни тушунсинлар. Чунки одамларга бирор нарсани тушуниш ва амалда куллаш кийин булиши мумкин. Тушунмовчилик бундай сохиби конундан воз кечишга туртки ва агдариб ташлашга сабаб булиши мумкин", - деб таъкидлайди.

Бугунги кунда юридик тил масаласида, тил ва хукук доирасида хам юридик, хам лингвистик билимларга эга булган тадкикотчилар томонидан илмий изланишлар олиб боришни даврнинг узи курсатмокда. Чунки мазкур тадкикотлар бир вактнинг узида юридик хамда лингвистик билимларни талаб килади. Хукукшуносларнинг тил имкониятларидан етарлича фойдалана олмасликлари натижасида конун хужжатлари матнларида бахсталаб уринлар учрамокда. Уз навбатида, тилшунослар хам юридик билимлардан яхши хабардор булмасликлари сабабли конун хужжатларини ёза олмайдилар. Хукук тилини хукукшунос хам, тилшунос хам урганиши мумкин, лекин уларнинг

10 Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. -Тошкент, ЖИДУ, 2007, 144 б.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

муайян масалага ёндашуви фарк килади. Хукукшунос норматив хукукий матннинг хукукий жихатларига эътибор каратса, тилшунос эса унинг лингвистик томонига эътибор каратади. Шундай экан, муайян норматив хукукий хужжат матнини ёзишда лингво-юридик билимга эга булган мутахассисга эхтиёж сезилади.

Мамлакатимизда юридик тил ва юридик нутк масалаларини такомиллаштириш, бу сохани ривожлантириш, тил ва хукук, юридик тил ва юридик нутк назарияси билан боглик илмий тадкикот ишларини рагбатлантириш хамда шу сохада етук малакали кадрлар тайёрлаш максадида "Юрислингвистика" деб номланган янги илмий йуналишни йулга куйиш борасида бир катор мутахассисларнинг, жумладан, тилшунос олим Ш.Кучимовнинг саъй-харакатларини алохида эътироф этиш мухим.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тилнинг ижтимоий хаётдаги мавкеи ва камрови жуда кенг. Уни мустахкам ушлаб турган манба тилнинг хукукий химояси булса, унинг бойиб боришида бошка соха тилини камситмаган холда хукук тили алохида уринга эга. Шундай экан, тил хукуки ва хукук тили кишилик жамияти тараккиётида ижтимоий зарурият сифатида пайдо булган. Умуминсоний ахлок меъёрларига мос келадиган, халк ва давлат, айни пайтда, айбланувчи ва жабрланувчи манфаатини химоя киладиган адолат ва хакикат тушунчаларига аниклик киритишда хукук тили тушунарли булиши шарт.

Юристларнинг ижтимоий-хукукий фаолиятида шахслараро мулокот куникмаларини, турли юридик вазиятларда профессионал нуткдан фойдаланиш махоратини, шунингдек, хукукка оид билимларни амалиётда куллашда тил меъёрларига мувофик онгли ва окилона фойдаланиш куникмасини шакллантириш ва такомиллаштиришга йуналтирилган дарслик ва кулланмаларга эхтиёж катта булиб, уларни яратиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир.

Маълумки, хукук тилини укитиш-ургатиш ишлари доимий эътиборда булиб келган. К,адимда Марказий Осиё худудидаги мадрасаларда талабаларга мантик билан боглик туркий, араб ва форс тиллари билан бир каторда фикх илми ва воизлик пухта укитиб келинган. Урта асрларда Шаркда хам буюк нотиклар етишиб чиккан. Умуман олганда, урта асрлар Шарк уйгониш даври алломалари ижодий мероси тахлил килинганида уларнинг фикх илми ривожига у ёки бу даражада хисса кушганликларини кузатиш мумкин. Урта Осиёда хозирги маънодаги судъя вазифасини козилар бажарган. К,адимги юрист

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

(факих)лар орасида уз нутки, нотиклик махорати билан машхур булган суз санъаткорлари куп булган. Жумладан, машхур шарк факих нотикларидан бири К,ози Ал-Х,арбавайхий (вафоти 941 йил) шу кадар катта эътиборга эга булганки, хатто, юртнинг амири хар кун эрталаб келиб, уни зиёрат килиб кетган. У уз ваъзларида бирон-бир мазхабга ва фикх мактабига тарафкашлик килмас, уз тафаккури кувватига таянар, бирон-бир мансабдор шахснинг тазйикига берилмас, хар кандай таклидчиликни хуш курмас эди. Унинг билимлари шу даражада етук ва баркамол эдики, козини билимлар уммонининг Fаввоси ва сузга чечанлигидан воизликнинг иктидорли сохибига киёслаш мумкин буларди.11 Кунларнинг бирида суд мажлиси пайтида К,ози Ал- Дарбавайхий бир кишини сурок килаётганда, сурок килинувчи кула бошлайди. Шунда козихонани тулдирувчи дахшатли бир овоз билан дейди: «Нега куласан? Кимдан куласан? Ахир кози сени деб жаннат билан дузахнинг оралотида турибди-ку!» Субхийнинг "Табокат" асарида ёзишича, кулиб юборган кимсани козининг хайкириFи шу кадар куркитиб юборибдики, у уч ойга кадар узига кела олмабди. Бундан куринадики, кози Ал-Х,арбавайхийнинг ана шу икки OFиз гапиданок касбий нуткнинг уч хусусиятини кузатиш мумкин: биринчидан, у кучли овозга эга булган, иккинчидан, образли килиб гапиришга уста булган (жаннат билан дузах киёси), учинчидан, кучли эхтиросга эга булган.12

Урта Осиёлик йирик олим Мухаммад Маждий ва забардаст нотик Фахриддин Али Сафийнинг маълумотларига кура К,ози Уший хам сунгги урта асрнинг баркамол факих нотикларидан бири булган.У асли фарFOналик булиб, Уш шахрида козилик лавозимини эгаллаган. Аммо узининг донолиги, нотиклик санъатида устунлиги туфайли Эрон, АфFOнистон каби мамлакатларга бориб нутк сузлаб, тингловчиларни мафтун этиб келган.13 Ривоят килишларича, К,ози Уший Эроннинг Сейистон вилояти халкини нихоятда каттиккул, хеч кимга хайр-саховат килмаслигини эшитиб, уларни инсофга чакириш максадида шу жойга йул олади. У бир-икки хафта халкнинг хаётини, рухий холатини урганади ва шахар козисидан рухсат олиб, жума куни масжиди Жомеда катта нутк сузлайди, уз махорати билан халкнинг хушини олади. Шахар ахли унга махлиё булиб, топган-тутганларини берадилар, аммо у хеч нарса олмайди. Бу

11 Мирхамидов М., Норпулатов Н., Х,асанов С. Юристнинг нутки маданияти.—Тошкент, 2005, 47-б.

12 Мирхамидов М., Норпулатов Н., Дасанов С. Курсатилган асар. 48-б.

13 Иномхужаев С. Курсатилган асар. 17-18-б.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

халкнинг унга булган эътикодини ошириб юборади ва бундан сунг ушбу халк

~ 14

хам сахийлик йулини тутади.

Абу Хомид Газзолий хам фикх илмининг етук билимдони ва мохир суд нотиги хисобланади. У болаликдан машхур олим Ахмад Розиконийдан фикх дарсларини олади ва 20 ёшидаёк зукко олим сифатида огизга тушади.Газзолий замондошларининг бузгунчилик ва гунохларини, хаётни чигаллаштирган бидъатчиларни, иккиюзлама ва баднафс золимларни аёвсиз фош килиб, оддий ва халол мехнаткашларнинг эътирофига эришган, ислом динининг хакикатларини бутун дунёга очиб курсатган олим эди. У бор -йуги 53 йил умр курди, аммо шу умри давомида юзга якин асар ёзиб колдирди. Хусусан, унинг "Босит" ва "Вожиб" асарларидан факихлар (юристлар) узлари учун зарур маълумотларни олишлари мумкин.15

Мазкур соха Рим давлатида Платон академиясида, Аристотель лицейида, Европадаги Нюренбург ва Страсбург гимназияларида хам мукаммал ургатилган. Бугунги кунда хам юридик тил ва хукукий атамашунослик ва юристнинг нутк маданияти билан боглик билимларни хорижий мамлакатларнинг юридик олий таълим муассасаларида, жумладан, АКЩнинг Чикаго, Иллинойс университетларида, Франция ва Англия хамда Россиянинг деярли барча юридик олий таълим муассасаларида укитишга катта эътибор берилмокда. Шунингдек, Амстердам университетининг булажак хукукшунос талабаларига «Ижтимоий муомала нутки» «Суд нотиклиги ва хакикат муаммоси» каби укув курслари голланд, инглиз, француз, немис тилларида укитилмокда.16 Шундай экан, хорижий мамлакатларнинг бу каби тажрибаларини Узбекистон Республикасида хам миллий хусусиятларимизни хисобга олган холда куллаш бугунги куннинг энг мухим вазифаларидан бири хисобланади.

Бугунги кунда жахон илм-фанининг бир фан доирасида эмас, балки фанлараро йуналишда ривожланаётганлигидан келиб чиккан холда, мамлакатимизда хукук ва тил, уларнинг бир-бирига узаро муносабати, бу масалаларнинг жамият хаётига таъсири каби муаммоларни урганиш мухим ахамият касб этмокда. Бинобарин, уни чукур илмий-назарий жихатдан тахлил этмасдан хамда узбек миллий юридик тилини такомиллаштиришнинг илмий

14 Бекмирзаев Н. Нотиклик асослари.-Тошкент: Фан, 2005, 69-б.

15Бекмирзаев Н. Нотиклик санъати сирлари. -Тошкент: Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2006, 43-б.

16 Кучимов Ш.Н. Хукукий атамаларни узбек тилида ифодалашнинг илмий-назарий муаммолари: Филол. фан. д-ри ... дисс. автореф. - Тошкент, 2003, 16-бет.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

асосларини ишлаб чикмасдан туриб, бу вазифани амалга ошириш анча мураккабдир. Шунга кура, хукук ва тил уртасидаги узаро муносабатлар, хукукнинг ривожида тилнинг кандай вазифаларни бажариши, тил тараккиётида хукукнинг тутган урни аникланади. Шунингдек, юридик тил, конунчилик услубияти, юридик терминларнинг хукук ва тил фанлари билан алокадор алохида бир соха сифатида урганиш, уни илмий жихатдан тадкик килиш зарурлигини курсатади.

Бундан ташкари, узбек юридик терминларининг ягона ифода шаклларини ишлаб чикиш ва уларни баркарорлаштириш юзасидан тавсиялар беришни, хукукий амалиётда конунчилик услубиятини махсус бир соха сифатида шакллантиришни, жорий конунларнинг конунчилик техникаси талабларига кай даражада жавоб беришини назарий жихатдан аниклаш ва бу сохадаги муаммоларни курсатиш лозим.

Хукук сохасига бошка тиллардан терминлар кириб келиши ёки ички имкониятлар асосида янги хукукий терминларнинг ясалиши натижасида хам узбек тили лексик катлами бойиб бормокда, шунингдек, янги хукукий тушунчалар юзага келмокда. Жумладан, хукукий сохада кейинги пайтда миллий-ууцуций тизим, миллий-ууцуций цонунчилик, суднинг сайёр мажлиси, одил судлов, суд амалиёти, суд-филологик экспертиза, суд-лингвистик экспертиза, муаллифлик ууцуци, цилмиш, цонун устунлиги каби юридик терминлар тилимизга кириб келди.

Бундан ташкари, хукук бошка сохаларга нисбатан ижтимоий хаётда анча оммалашган. Инсон бошка сохаларга маълум бир вактдагина мурожаат этади, у шу соха тилида уша вактнинг узидагина гаплашади ва бу тил ушбу ходимлар учунгина кундалик фаолият касб этади. Шунга кура бу сохаларга кириб келган янги суз ва иборалар, деярли, шу сохадагина кулланиб, халкнинг орасида юридик терминларчалик оммалашиб кетмади. Шу нуктаи назардан бошка сохаларга нисбатан хукук тил ривожида асосий омиллардан бири булиб хизмат килади. Шундай килиб, хукук тил ривожида икки энг мухим вазифани: биринчидан, тил ривожи учун хукукий пойдевор, иккинчидан, тил луFат бойлигининг бойиш манбаларидан бири вазифаларини бажаради.

"Узбекистон Республикаси конунларини тайёрлаш туFрисида"ги конуннинг 20-моддасида: "К,онун лойихасидаги коидалар аник ва равшан булиши лозим"- дейилади. "Узбекистон Республикаси Норматив-хукукий хужжатлари туFрисида"ги конуннинг 19-моддасида: "Норматив-хукукий хужжатнинг матни лунда, оддий ва равон тилда баён этилади. Норматив-

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-719-727

хукукий хужжатда фойдаланиладиган тушунчалар ва терминлар уларнинг амалдаги конун хужжатларида кабул килинган мазмунига мувофик турлича шархлаш имкониятини истисно этадиган тарзда бир хилда кулланилади. Эскирган хамда куп маънони англатадиган сузлар ва иборалар, мажозий таккослашлар, сифатлашлар, киноялар кулланилишига йул куйилмайди", - деб таъкидланади.

ХУЛОСА

Масаланинг мохиятидан келиб чиккан холда хулоса килсак, хукук тили ва нуткини илмий-назарий жихатдан урганиш оркали миллий юридик тил моделини яратиш, хукукшунос хамда тилшунос олимларнинг узаро хамкорлигини йулга куйиш оркали хар иккала сохага оид фундаментал илмий тадкикот ишлари олиб бориш мумкин.

REFERENCES

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Каримов С., Маматов Х., Буриев И. Юристнинг нутк маданияти.-Тошкент: Заркалам, 2004. - 158 б.

2. Кучимов Ш. Узбекистон Республикаси конунларининг тили. Филол.фан.номз...дис.автореф. -Тошкент, 1995.

3. Кучимов Ш. Хукукий нормаларни узбек тилида ифодалашнинг илмий -назарий муаммолари. Филол.фан.док-ри...автореф. -Тошкент, 2004.

4. Назаров К., Усмонов С., Тохиров К,. Юристнинг нутки маданияти.-Тошкент, 2003. - 215 б.

5. Расулов Р., Муйдинов К. Нотиклик санъати ва нутк маданияти. -Тошкент, 2015.- 200 б.

6. Саидов А.,Саркисянц Г. Юридик тил ва хукукшунос нутки. -Тошкент: Адолат, 1994. - 32 б

7. Юридик энциклопедия. Проф.У.Таджиханов тахрири остида. -Тошкент: Шарк, 2001.- 655 б.

8. Юридик атамалар комусий луFати. -Тошкент: Шарк, 2003. - 431 б.

9. Гуломова Г. Узбек юридик терминологиясининг истиклол даври тараккиёти. Филол. фан.номз...дис. -Тошкент, 2005. -125 б.

10. Мирхамидов М., Хдсанов С. Юридик тил ва хукукшунос нутки. -Тошкент: Университет, 2004. - 238 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.