Научная статья на тему 'КЕЛИШИКЛАР УСЛУБИЯТИНИ ЎҚИТИШ МУАММОЛАРИ'

КЕЛИШИКЛАР УСЛУБИЯТИНИ ЎҚИТИШ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1668
380
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
она тили / она тили ўқитишдан мақсад / она тили ўқитишнинг вазифаси / услубият / грамматик маъно / услубий маъно / келишиклар. / родной язык / цель обучения родному языку / задача обучения родному языку / стилистика / грамматическое значение / стилистическое значение / падежи.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Араббоева Маҳфуза Акрамжоновна

Мақолада мактаб таълимида келишик қўшимчаларининг услубиятини ўқитиш ҳақида сўз юритилади. Она тили таълимининг мақсад ва вазифалари, келишик қўшимчаларининг грамматик вазифаси билан биргаликда услубиятини ҳам ўқитиш муҳим эканлигини ёритиб беришга ҳаракат қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМЫ ОБУЧЕНИЯ СТИЛИСТИКЕ ПАДЕЖЕЙ

В данной статье речь идет об обучении стилистике частиц падежей. Предпринята попытка освещения вопросов целей и задач обучения родному языку, необходимости изучения грамматических задач частиц падежей наряду с её стилистикой.

Текст научной работы на тему «КЕЛИШИКЛАР УСЛУБИЯТИНИ ЎҚИТИШ МУАММОЛАРИ»

Араббоева Мах,фуза Акрамжоновна,

Андижон давлат университети х,узуридаги Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш худудий маркази "Тилларни укитиш методикаси" кафедраси укитувчиси

КЕЛИШИКЛАР УСЛУБИЯТИНИ УКИТИШ МУАММОЛАРИ

УДК: 81 '366.54

АРАББОЕВА М.А. КЕЛИШИКЛАР УСЛУБИЯТИНИ УКИТИШ МУАММОЛАРИ

Маколада мактаб таълимида келишик кушимчаларининг услубиятини укитиш х,акида суз юритилади. Она тили таълимининг максад ва вазифалари, келишик кушимчаларининг грамматик вазифаси билан биргаликда услубиятини х,ам укитиш мух,им эканлигини ёритиб беришга х,аракат килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: она тили, она тили укитишдан максад, она тили укитишнинг вазифаси, услубият, грамматик маъно, услубий маъно, келишиклар.

АРАББАЕВА М.А. ПРОБЛЕМЫ ОБУЧЕНИЯ СТИЛИСТИКЕ ПАДЕЖЕЙ

В данной статье речь идет об обучении стилистике частиц падежей. Предпринята попытка освещения вопросов целей и задач обучения родному языку, необходимости изучения грамматических задач частиц падежей наряду с её стилистикой.

Ключевые слова и понятия: родной язык, цель обучения родному языку, задача обучения родному языку, стилистика, грамматическое значение, стилистическое значение, падежи.

ARABBOYEVA M.A. METHODS OF TEACHING ON CASES

In the article the methods of teaching on some suffixes of cases in the secondary school educational sphere are given. Aims and tasks of the native language learning, case suffixes in grammatical task with methodology and teaching importance was managed to explain.

Key words and concepts: native language, the aim of teaching native language, the task of teaching native language, methodology, grammatical meaning, methodological meaning, cases.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

Кириш.

Узбек тили халкимизнинг куп асрлик мада-ний, илмий-маърифий ва бадиий тафаккури, интеллектуал салохиятининг ёркин ва бебахо махсули булган жахондаги бой ва кадимий тиллардан биридир.

Бугун Узбекистонимиз "Миллий тикла-нишдан - миллий юксалиш сари" деган бош Fоя асосида тараккиётнинг янги боскичига кутарилмокда. Мамлакатимизда амалга оши-рилаётган кенг куламли ислохотлар жараё-нида давлат тилининг хаётимиздаги урни ва нуфузи тобора ошиб бормокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги "Узбек тилининг дав-лат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини туб-дан ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5850-сон Фармонига мувофик бугунги глобаллашув даврида хар бир халк, х,ар кайси мустакил давлат уз миллий манфаатларини таъминлаш, бу борада аввало уз маданиятини, азалий кадриятларини, она тилини асраб-авайлаш ва ривожлантириш масаласига усту-вор ахамият каратиши табиийдир1.

Республикамизда давлат тили, яъни узбек тилининг мавкеини янада ошириш максадида имзоланган фармондан тил таълимини янада такомиллаштириш, энг сунги замонавий педа-гогик технологиялар асосида она тилига оид билимларни укувчиларга сингдириш, дарс жараёнида олинган билим, куникма ва мала-каларни компетенция даражасига олиб чикиш, олинган билимларни узбек тилининг барча услубларида фаол куллай олиш ком-петентлигини шакллантириш бугунги тил таъ-лимнинг максадига айланди.

Она тили миллат маданиятини, ментали-тетини, тириклигини курсатиб турувчи асо-сий воситадир. Мактаб таълимида она тили укитишдан максад укувчиларнинг уз она тил-ларида оFзаки ва ёзма шаклда мустакил ва ижодий фикрлай олиш, узгалар фикрини англайдиган, мулокот ва нутк маданияти ривожланган шахсни тарбиялашдан иборат.

Она тили укитишнинг асосий вазифаси эса укувчи шахсини фикрлашга, узгалар фикрини тушунишга, уз фикрларини оFзаки хамда ёзма

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги "Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5850-сон фармони. - https://lex.uz/ docs/4561730

шаклда саводли баён кила олишга каратилган нуткий компетенцияни риожлантириш, укувчиларда фонетика, лексикология, сузнинг таркиби, суз ясалиши, морфология, синтаксис, ёзув ва имло, тиниш белгилари, нутк услублари, стилистикага оид узлаштирилган билимларни ривожлантириш, она тилининг кенг имкониятларидан унумли фойдаланган холда туFри ва равон фикр баён эта олишни ривожлантиришга каратилган лингвистик компетенцияларни шакллантиришдан ибо-рат2.

Мацоланинг мацсади.

Она тили укитишда тилнинг имконият-ларини грамматика оркали курсатишнинг имкони йук. Тил конун коидаларини услубият билан боFлаб ургатиш, хар бир тил бирликла-рини ургатишда тил бирликларининг услубия-тини х,ам биргаликда укитиш тилнинг таъсир-чанлик, мантиклилик, аниклик, соддалик каби х,усусиятларини курсатиш имконини беради. Услубиятсиз х,еч бир тил узлигини курсата олмайди. Услубият бу тилшунослик коидалари асосида амалда туFри нутк туза олиш демак-дир. "Тил, - деб ёзади Г.О.Винокур, - факат амалий кулланишдагина тилдир"3. Грамматика туFри нутк туза олиш ва туFри ёзишни, услубият эса тил имкониятларидан каерда кандай фойдаланишни ургатади. Услубиятда тилнинг амалий вазифаси куринади. Гапда фик-рни тушунарли ифодалаш учун факат грамматика коидаларига амал килишнинг узигина кифоя килмайди, гапни стилистик туFри туза билиш ^ам керак. Куйидаги мисолларга эъти-бор килинг: Сессияда иштирок этган район партия комитетининг секретари сессия охирида суз олиб сузлади, ... бу нук,сонларни тугатиш учун зарур ёрдам курсатишлари зарур. (Газетадан.) Бу гаплар грамматик жих,атдан туFри тузилган булса х,ам "сессия", "зарур" сузларининг уринсиз такрорланиши стилистик нуксон саналади4.

2 Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2017 йил 6 апрелдаги "Умумий урта ва урта-махсус касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиклаш туFрисида"ги 187-сон карори. - https://lex.uz/ docs/3153714

3 Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. -М.: 1957. 221-бет.

4 Шомаксудов А., Расулов И., KУнFуров Р., Рустамов X. Узбек тили стилистикаси. - Т.: "Укитувчи", 1983, 8-9- бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

Тил конун коидалари дарахтнинг танаси, шох-шаббаси булса, тил услубияти дарахтинг барглари, гул-у мевасидир. Шундай экан тана-сиз, шох-шаббасиз дарахт булмайди, барг-у гулсиз дарахтнинг гузаллиги эстетик таъсир курсатиш кучи йуколади. Бизнингча, тил ва услубиятни бир биридан айриб ургатиш асло мумкин эмас.

Хар бир инсон нутк тузиш жараёнида маъ-лум бир максадни кузлайди. Ана шу максад ва нуткий вазият билан боFлик х,олатда вази-ятга мос мах,сус нутк шакллантирилади. Сузловчининг максади асосида ижтимоий х,аётдаги маълум сох,а доирасида (масалан, илмий, расмий, бадий каби), муайян нуткий вазиятда кулланадиган тил шакли нутк услуби х,исобланади. Нутк услуби тилнинг вазифаси билан бевосита боFлик булади. Хар бир нутк услуби узига хос тил хусусиятларга эга булади. Бу хусусиятларни билиш нафакат туFри гапи-риш ва ёзиш, балки аник, таъсирли, мантикли ва тугал нутк тузиш имконини х,ам беради. Нутк услубларига дахлдор тил хусусиятлар-нинг жами услубият деб юритилади. Тил услу-бларини урганиш эса тилнинг ички имконият-ларини билиш имконини беради. Хар бир тилнинг услубияти миллат тилининг менталите-тини курсатиб туради. Шундай экан тил грам-матикасини ургатишда услубиятни х,ам бирга ургатиб бориш кераклиги маколамизнинг максадини ифодалайди.

Келишик кушимчалари х,ам сузловчининг максади, вазият талаби билан турли нутк услу-бларида турлича кулланилади. Бу эса келишик кушимчалари х,ам услубий вазифа бажари-шини курсатади.

Тадцицот объектлари. Мактаб таълими-даги келишиклар х,акидаги билимлар.

Тадцицот методлари. Тавсифий тах,лил, киёслаш методлари.

Мактаб таълимида морфологияга оид билимлар бошланFич синфларданок бериб борилади. Келишик кушимчалари х,акидаги билимлар укувчиларга 5-синфдан ургатилади. "Отларга кушилиб, уларни узидан кей-инги келган бошка сузларга тобелаштириб боFлаб келадиган кушимчаларга келишик кушимчалари дейилади", деб коида бери-либ, х,ар бир келишик кушимчалари билан таништирилади. Бундан куринадики кели-шик кушимчаларининг грамматик вази-

фаси х,акида келтирилиб, услубий вазифаси х,акида тухталмаган. 7-синфда эса "от, олмош ва отлашган сузларга кушилиб, уларни бошка сузларга боFлаш учун хизмат килувчи грамматик шакллар тизими келишик шакллари сана-лади. Келишик шакллари доимо тобе сузга кушилади. Узбек тилида олтита келишик мав-жуд булиб, уларнинг х,ар кайсисини уз номи ва шакллари бор", деб берилган. Хар бир келишикларнинг грамматик маъноларини очиб бериш учун алох,ида дарс мулжалланган, лекин бу синф дарслигида х,ам услубияти х,акида тухталмаган.

10-синфда эса келишик шакллари-нинг услубиятини укитиш максад килинади. Лекин, афсуски, мактаб таълимида мав-зуни укувчиларга етказиб беришда ва мав-зуни укувчилар томонидан узлаштириб олиш-ларида мураккабликлар, кийинчиликларга учрамокдалар. Бу кийинчиликларни бар-тараф килиш учун ^ар бир тил бирликла-рини гарамматик шакли, вазифаси ва услубий вазифаси ёнма-ён ургатилиб, мисол-лар билан асосланиши керак. Шундагина укувчи узи урганаётган тилга доир билим-ларни грамматикада ва х,аётдаги ах,амиятини тушуниб, англаб боради. Бу эса укувчилар учун тил урганишга булган кизикишларини янада кучайтиради ва уз тилларини мукаммал билишга интилишига сабаб булади.

Келишик аффиксларининг плеонастик равишда кулланилиши (Бизга бу китоб ун беш минг сумданга тушди), уларнинг белгили ёки белгисиз ишлатилишидан келиб чикадиган оттенкалар ("илон ютган одам"), шу билан боFлик равишда, келишик аффиксини баъ-зан тушириб колдириш, баъзан эса туши-риб колдириш мумкин эмаслиги масалалари х,ам стилистик кийматга эга. Келишик шаклла-рини ноурин алмаштириб куллаш ёки нутк жараёнида бир келишик шаклини грамматик жих,атдан туFри нутк яратиш максади билан такрор куллаш ^ам стилистик хатоликка, тин-гловчини сузловчидан зерикиб колишига олиб келади. Масалан: Мен Андижон дав-лат университетининг Филология факульте-тининг битирувчи курсининг талабасиман. Ушбу гапда -нинг караткич келишиги шакли грамматик жих,атдан туFри кулланган, лекин услубий хато саналади. Ушбу гап "Мен Андижон давлат университети Филология факуль-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

1-жадвал. Келишик шаклларининг грамматик ва услубий вазифасини фарк,лаш

Кели-шиклар Кушимчалар Суроклари Келишик шаклдаги отлар Грамматик вазифаси Услубий вазифаси

Бош келишик -0 Ким? нима? каер? Нодира Китоб Андижон эга, кесим, тулдирувчи, аникловчи, ундалма - мурожаат (Нодира, сизни мактабда кутишмокда) - такид (Инсоннинг маънавий дунёсини бойитувчи - китоб.) - аташ (Андижон!)

Карат-к,ич келишик -нинг/-0 (адабий тил) -инг -ни (сузлашув) -н (поетик нуткка хос) -и (сузлашув услуби) -им (бадий нутк,) Кимнинг? ниманиг? каернинг? Менинг Китобнинг Андижоннинг Караткич аникловчи Экспрессивлик, поэтик оханг (Узбекистоним менинг) аник, объект (менинг уйим) тулик, аник, булмаган объект (Тошкент патир)

Тушум келишик -ни/ -н/-и/-0 Кимни? Нимани каерни? Нодирани Олмани Андижонни Воситасиз тулдирувчи таъкид (олмани еди) бутун (олмани еди)

Жуна-лиш келишик -га -ка -ка Кимга? Нимага? Каерга? Нодирага Китобга Мактабга тулдирувчи, аникловчи, хол аталганлик (Нодирага) йуналиш (мактабга)

Урин-пайт келишик -да Кимда? Нимада? Каерда? Качон? Кандай? Нодирада Китобда Кучада Тонгда хайратда тулдирувчи, хол, кесим урин (кучада утирибди) пайт(тонгда келди) холат (хайратда)

Чик,иш келишик -дан Кимдан? Нимадан? Каердан? Качондан? (к,ачон?) Нодирадан Китобдан Олмадан Кучадан Тонгдан тулдирувчи, кесим, хол к,исм (олмадан еди) урин (кучадан келди) пайт (тонгдан бошланди) сабаб (зерикканидан, шодланганидан)

тетининг битирувчи курс талабасиман." ёки "Мен Андижон давлат университети Филология факультети битирувчи курси талабасиман." шаклида тузилса услубий жихатдан хам грамматик жихатдан хам тyFри булади.

Таълим жараёнида х,ар бир келишик шаклларининг грамматик ва услубий вазифасини укувчиларга мисоллар оркали асослаб тушун-тириб бориш керак.

Узбек тилида баъзи келишик кушимчаларининг белгили-белгисиз

кулланилиши, бир-бири билан алмашиниш имконияти, айрим кумакчилар билан маъ-нодош х,олатда кулланилиши, айримлари-нинг кискарган шаклда кулланилиши каби бир катор хусусиятларига кура турли услубий маъно нозикликларининг юзага чикишига имконият беради.

Масалан, тушум келишиги белгили кулланганда, обектни таъкидлаш маъноси ифодаланади, белгисиз кулланганда эса бу

таъкид йуколади. Киёсланг: олмаларни терди - олмалар терди. Ёки бирикмада тушум келишиги кулланганда, объектнинг бутунлиги назарда тутилганлиги, айни уринда чикиш келишиги кулланганда эса объектнинг бир кисмига эътибор каратилганлиги англани-лади. Олмани еди - олмадан еди. Ёки жуналиш келишигининг, учун кумакчиси билан маъ-нодошлиги асосида алмаштирилиши хам ифодада услубий фаркни юзага келтиради. Киёсланг: онамга олдим - онам учун олдим.

Караткич ва тушум келишиклари кушимчалари бадиий услубда, хусусан, шеъ-риятда -н шакли кискарган х,ола кулланилиши ва матнда экпрессивлик, поэтик ох,анг бахш этиши мумкин. Масалан: Каршимда ер шарни сурати турар, СалмоFи Куванинг анорича бор (А. Орипов). Денгиз ортин ёритди илк бор Берунийнинг акл машъали (А. Орипов).

Келишик кушимчалари узи кушилган сузларни тобе боFлаш билан бирга йуналиш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

(Нодира шу йул билан уйга кетди), урин маъ-носини (Нодира мактабга жойлашди), к,исм, булак (Сувдан ичди), бутун (сувни ичди) каби услубий маъноларни ифодалайди.

Келишик кушимчаларининг услуби-ятини укитишда укувчиларга келишик кушимчаларини грамматик вазифалари билан биргаликда сингдириш максадга мувофик булади. Укувчи урганаётган билимларини качон, каерда, кандай вазиятда куллашни билмас экан укувчи урганган билим билимли-гича колаверади. Билимни укитувчи ва укувчи хамкорликда харакат билан куникма, малака, компетенция даражасига олиб чикиши керак.

Келишик кушимчалари узаро алмаши-ниб кулланилиши мумкин. Бунда алмашинган келишик кушимчаси урин бушатган келишик кушимчаси бажарган вазифани бажаради:

1. -ни ва -дан кушимчалари алмашиниб кулланилиши мумкин: Олмани(дан) олинг.

2. -ни ва -га кушимчалари алмашиниб кулланилиши мумкин: Сузингизга (сузингизни) тушунмадим.

3. -ни ва -да кушимчалари алмашиниб кулланилиши мумкин: Гулзорни (гулзорда) айландим.

4. -нинг ва -дан кушимчалари алмашиб кулланиши мумкин: келаётганларнинг бири-келаётганлардан бири.

5. Келишиклар ва кумакчилар алмашиниб кулланилади:

a) -га кушимчаси урнида учун кумакчиси кулланади: Онамга олдим- онам учун олдим.

b) -да кушимчаси урнида билан кумакчиси кулланилади: Хатни каламда ёзди-Хатни калам билан ёзди.

с) -дан кушимчаси урнида оркали кумакчиси кулланилади: Шеърни Достондан эшитдик - Шеърни Достон оркали эшитдик.

Хулоса.

Мактабда она тили таълимида укитилаётган мавзуларнинг х,ар бирини услубияти билан биргаликда укитиш, мавзу буйича олинган билимларни х,аётий тажрибада фаол куллай олиш имконини беради. Бугунги кунда х,ар бир сох,ада булгани каби таълим тизимида х,ам янгича ёндашувлар билан жараённи таш-кил этишга алох,ида эътибор каратилмокда. Дарс жараёнининг энг сунги замонавий педа-гогик технологиялар, интерфаол усуллардан фойдаланиб ташкил этиш укувчиларни ола-ётган билимлари билан бирга таянч ва фанга оид компетенцияларни х,ам узлаштириб олиш имконини беради. Тилни услубият билан биргаликда урганиш эса х,ар бир укувчида нутк маданиятига эга булиш, нотиклик кобилиятларини шакллантиришга хизмат килади.

Мактаб таълимида мавзуни укитишда х,ар бир келишик аффиксларининг грамматик вазифаси тушинтирилгач, уларнинг услубий вазифаси х,акида тушунча бериш ва аффикслардан нуткнинг х,ар кайси (сузлашув, бадиий, расмий, публицистик, илмий) услу-бига мос мисоллар туза олиш куникмаларини шакллантириш, олинган билимларни малака даражасига олиб чикишда турли даражадаги тест синовларидан фойдаланиш, компетен-цияларини шакллантириш учун "Ассесмент" техникасидан фойдаланиш х,ам яхши натижа беради.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги "Узбек тили-нинг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5850-сон Фармони. - https://lex.uz/docs/4561730

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2017 йил 6 апрелдаги "Уму-мий урта ва урта-махсус касб-хунар таълимининг давлат таълим старндартларини тасдиклаш туFрисида"ги 187-сон карори. - https://lex.uz/docs/3153714

3. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. - М.: 1957.

4. Шомаксудов А., Расулов И., KУнFуров Р., Рустамов Х. Узбек тили стилистикаси. -Т.: "Укитувчи", 1983.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 4 (89)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.