Научная статья на тему 'Инглиз тилида қонунга оид терминларни ўқитишнинг лингводидактик асослари'

Инглиз тилида қонунга оид терминларни ўқитишнинг лингводидактик асослари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
776
166
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
методика / лингвистика / дидактика / лингводидактика / лексика / компонент / технология / юридик термин / қонун тили / чет тили / инглиз тили / тамойил / асос / the methodology / linguistics / didactics / didactics / vocabulary / technology / law / language / law / English / foreign language / a principle basis

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Абдуллаева Ф. С.

Мақолада талабаларга терминларни ўқитишнинг лингводидактик асослари таҳлил қилинган. Чет тили ўқитиш методикаси лингводидактиканинг ажралмас қисми бўлиб, терминларни ўқитишда уларнинг лингвистик хусусиятларини эътиборга олишнинг аҳамияти хусусида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LINGUODIDACTIC BASIS OF LEGAL TERMS TEACHING IN ENGLISH

The article discusses issues of teaching students to linguodidactic basics of terms. Linguodidactics as a general theory of foreign languages learning, in the process of teaching legal terms requests taking into consideration the linguistic peculiarities of those terms.

Текст научной работы на тему «Инглиз тилида қонунга оид терминларни ўқитишнинг лингводидактик асослари»

Абдуллаева Ф.С.,

Узбекистон давлат жахрн тиллари университети «Замонавий педагогик технологиялар» кафедраси катта-илмий ходим изланувчиси

ИНГЛИЗ ТИЛИДА КОНУНГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИ УКИТИШНИНГ ЛИНГВОДИДАКТИК АСОСЛАРИ

АБДУЛЛАЕВА Ф.С. ИНГЛИЗ ТИЛИДА КОНУНГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИ УКИТИШНИНГ ЛИНГВОДИДАКТИК АСОСЛАРИ

Мак,олада талабаларга терминларни укитишнинг лингводидактик асослари тах,лил килинган. Чет тили укитиш методикаси лингводидактиканинг ажралмас к,исми булиб, терминларни укитишда уларнинг лингвистик хусусиятларини эътиборга олишнинг ах,амияти хусусида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: методика, лингвистика, дидактика, лингводидактика, лексика, компонент, технология, юридик термин, к,онун тили, чет тили, инглиз тили, тамойил, асос.

АБДУЛЛАЕВА Ф.С. ЛИНГВОДИДАКТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОБУЧЕНИЯ ЮРИДИЧЕСКИМ ТЕРМИНАМ НА АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ

В статье рассматриваются лингводидактические основы обучения юридическим терминам. Методика обучения иностранным языкам как неотъемлемая часть лингводидактики при обучении юридическим терминам требует принятия во внимание лингвистических особенностей этих терминов.

Ключевые слова и понятия: методика, лингвистика, дидактика, лингводидактика, лексика, компонент, технология, юридический термин, язык закона, английский язык, иностранный язык, принцип, основа.

АБДУЛЛАЕВА Ф.С. LINGUODIDACTIC BASIS OF LEGAL TERMS TEACHING IN ENGLISH

The article discusses issues of teaching students to linguodidactic basics of terms. Linguodidactics as a general theory of foreign languages learning, in the process of teaching legal terms requests taking into consideration the linguistic peculiarities of those terms.

Keywords: the methodology, linguistics, didactics, didactics, vocabulary, technology, law, language, law, English, foreign language, a principle basis.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 де-кабрдаги «Чет тилларни урганиш тизимини янада тако-миллаштириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПЦ-1875-сон царори чет тилини уцув фан сифатида бошлангич таълим таркибидан тулиц урин эгаллаши, чет тилларни урганишга цизицишни кучайтириш ва халцнинг уртача маълумот да-ражасини устириш, умумий маданиятга талабнинг ошиши, халцаро ва маданиятлараро цамкорликка тайёргарликни шакллантириш каби истицболдаги вазифаларни амалга оши-ришни кузда тутади.

Шундан келиб чикиб, хозирда чет тили укитиш методикасига якин булган фанларда эришилган ютуклар хорижий тил таълими методикаси-да тубдан бурилиш ясалишига олиб келмокда. Чет тилнинг жамиятдаги макоми узгарди, унинг функциялари кенгайиб бормокда, буни касбга тайёрлаш жараёнида хам кузатиш мумкин.

Хозирги даврда таълим тизимининг барча боскичларида, шу жумладан, олий таълим ти-зимида хам энг мухим муаммолардан бири чет тили укитишнинг янги метод ва усулларини из-лаб топиш, чет тилини укитиш жараёнини тубдан узгартиришга каратилгандир.

Дидактикада таълимнинг мазмун жихатини ифодаловчи ижтимоий буюртманинг куп боскичли педагогик модели сифатида англаши-ладиган таълим мазмуни таълим максадларини амалга ошириш воситаси хисобланади. Чет тили укитиш методикаси лингводидактиканинг аж-ралмас кисмидир. Лингводидактика1, чет тилини укитиш жараёнида тилнинг ички имкониятлари-ни хисобга олишни назарда тутади.

Бугунги кунда инглиз тили амалиётда кулла-нилиш даражаси жихатидан дунёда етакчи уринлардан бирини эгаллайди. Фан, техника, ма-даният, таълим, иктисодиёт ва бошка сохаларда, хусусан касбий фаолиятда хар бир мутахассис-нинг инглиз тилидан эркин фойдаланиш мала-касига эга булиши замон талаби макомига эга булди.

Тил ва хукук бир-бирига чамбарчас боFлик булган икки ижтимоий ходисадир. Кишилик жамиятини хукук меъёрларисиз тасаввур этиб булмайди. Хукук меъёрлари жамият хаётининг турл и жабхаларин и тартибга сол ишга ка ратил ган коидалар мажмуидир. Хукук уз меъёрларини факат тил воситасидагина ифода этади ва улар-

1 Лингводидактика - чет тилга ургатиш ва чет тилини узлаштириш масалалари билан ш^улланувчи амалий лингвистик фан (тахририят изохи).

ни жамиятга етказади. Демак, тил хукук ва жамият уртасида узаро алокани таъминлаб берув-чи асосий воситадир.

Тилда предмет, вокеа ва ходисалар, улар-нинг белгиларини хар доим хам бир суз билан ифодалашнинг имкони булавермайди. Шунинг учун хам муайян предмет ёки тушунчани икки ёки ундан ортик терминларнинг бирикувидан хосил булган янги яхлит суз оркали ифодалашга эхтиёж сезилади.

Инсон кишилик жамияти орттирган тажриба-ни суз оркали узлаштиради, чунки тафаккур суз ёрдамида содир булади. Суз тил бирлиги сифатида тушунчаларни ифодалайди. Тилдаги тер-минлар мажмуи юридик терминни тизим сифатида ташкил этади. Юридик терминни ургатиш тилни ургатишнинг асосини ташкил килади.

Конун матнида аникликни таъминловчи энг мухим элемент айнан терминлардир. Бу хакда хукукшунос В.М.Коган «Конун матнининг факат терминлардангина ташкил топиши - энг юксак орзудир, бунга хукук доимо интилади, лекин хукукшунослик фани ва максадининг муракка-блигидан бу юксак орзуга эришиб булмайди», деб ёзади2.

«Узбекистон конунларининг тил хусусият-ларини илмий урганиш, уларни сайкал топ-тириш имкониятларини ёритиш, миллий конунчилигимиз яратилиши жараёнининг ис-тикболини тахлил этиш кун тартибидаги долзарб масалалардан биридир»3, деб ёзади тилшунос олим Насрулло Жуманхужа.

Тилшунослик фанида терминларни урганиш билан шугулланувчи терминология ва унга якин булган номенклатура тушунчасини аник бел-

2 Коган В.М. К вопросу о формализации отрасли права. // «Вопросы кибернетики и право». - М.: Наука, 1967. -С. 100-114.

3 Насрулло Жуманхужа. Конун тили мезонлари. - Т.: «Мухаррир», 2010. -3-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

гилаш ва улар уртасидаги фаркларни ажратиш мухим масала хисобланади. «Терминология» сузи лотинча terminus ва грекча logos сузларидан ташкил топган булиб, «терминлар (атамалар) хакидаги фан» маъносини англатади1.

А.А.Реформатскийнинг фикрича, терминнинг асосий функцияси нарса ва ходисаларни ном-лашдан иборат экан, демак терминлар вазифа-сида асосан от келади2. Шунингдек, Р. Дониёров узининг узбек тили техник терминологиясига баFишланган тадкикотларида «факат от турку-мига оид терминларгина терминология объекти була олади»3, деб хисоблайди.

Талабалар юридик терминларнинг хусусият-лари, яъни уларнинг ясалиш усуллари хакида би-лим ва куникмага эга булишлари керак. Шунинг учун машFулотларда инглиз тилида терминларни укитиш жараёнида албатта уларнинг лингвистик хусусиятларини эътиборга олиш зарур. Зеро, хар кандай терминлар умумадабий тил лексик катламининг ажралмас кисми хисобланади.

Инглиз тилини укитишда терминларнинг куйидаги лингвистик хусусиятларини эътиборга олиш зарур:

- инглиз тилидаги туб терминлар якка лексик бирликдан ташкил топган булиб, маъноли мор-фемаларга булинмайди. Масалан: tenant - ижа-рачи, check - назорат, penalty - жарима, incentive

- имтиёз, income - даромад, term - муддат, loss

- йукотиш, base - база;

- конунга оид терминларни укитишда уларнинг куп компонентли булишини хам эътиборга олиш керак;

- тузилишига кура бирикма терминлар икки лексемадан4 ташкил топган икки компонентли х,амда уч ва ундан ортик лексемадан ташкил топган куп компонентли бирикма тер-минларга булинади: rights and law interests of citizens - фукароларнинг хукуклари ва конуний манфаатлари; contractual discipline - шартнома интизоми, prevention of the infectious diseases

- юкумли касалликларнинг олдини олиш; fraudulent disobedience - касддан буйсунмаслик;

1 Циткина Ф.А. Терминология и перевод: К основам сопоставительного терминоведения. - Львов, 1988.

2 Реформатский А.А. Мысли о терминологии. // «Современные проблемы русской терминологии». - М., 1986. -С. 163-198.

3 Дониёров Р. Узбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. -Т.: «Фан», 1977. -С. 21.

4 Лексема - сузнинг табиий тилнинг абстракт бирлиги сифатида курилиши (тахририят изохи).

influence upon constituents - сайловчиларга таъ-сир утказиш; registration of constituents - сай-ловчиларни руйхатга олиш; nominal holder - номинал эга, nominal cost - номинал киймат;

- бир компонентли терминлар микдор жи-х,атдан куп булмаса-да, тизимда уларга нис-батан туб терминлар сифатида каралади, бир неча маънони беради: unpaid - туланмаган, unconvertible - узгармайдиган (алмаштирил-майдиган), uncleared - тозаланмаган, undutiable - мажбуриятсиз, undelivered - етказилмаган, undertaking - утказиш, divorce - никох,нинг туга-тилиши, ташкари.

Конунга оид матнлар билан ишлашда лексик материални эгаллаш икки боск,ичдан утади:

1. Янги суз билан танишиш.

2. Терминларни нутк, жараёнида куллай бош-лаш (бу материални дастлабки мустах,камлаш давридир).

Танишиш боскичида терминнинг шакли, маъноси ва кулланиши юзасидан маълумот бе-рилади. Терминнинг маъносини очиш (тизим-лаштириш) анъанавий усул булиб, функционал методикада у махсус боск,ич деб каралмайди. Урганилаётган тилдаги термин такдим этилиши-дан олдин она тилидаги термин х,ак,ида маълумот берилади.

Юридик факультетларда утказилган тажриба машFулотларида терминларни укитиш борасида уларни инглиз ва узбек тили терминлари билан так,к,ослаб укитиш самарали булиши аник,ланди.

Инглиз тилидаги терминлар узбек тилидаги терминлар билан таккосланганда куйидаги ху-сусиятлар аникланди:

- узбек тилидаги терминга инглиз тилидаги маънонинг кисман туFри келиши;

- конунга оид узбек тилида учрамайдиган терминлар;

- инглизча сузнинг талаффузи узбекча сузнинг талаффузига туFри келмаслиги;

- инглиз тили каби узбек тилида х,ам бир неча компонентли терминлар мавжудлиги;

- узбек тилига инглиз тилидан узлашган терминлар маъно жих,атидан фаркланиши ва х,.к.

Инглиз тилидаги юридик терминни ургатишда талабаларнинг тил борасидаги тажрибаларини х,исобга олиш зарур.

Талабанинг узбек тили юридик термини буйича тил тажрибаси инглиз тили юридик терминининг талаффузи, укилиши, ёзилишини ургатишда таъсир килади. Бу таъсир ижобий ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

салбий булиб, салбий таъсир натижасида интерференция1 келиб чикиши мумкин.

Талабанинг она тили тажрибаси инглиз тили юридик терминини урганаётганда куйидаги икки холатда ижобий таъсир килади:

- талаба терминни куллаб фикр баён ки-лаётганда баъзи гап тузилишини худди она ти-лидагидек тузади, чунки инглизча гапдаги тер-минлар урни узбек тилига туFри келади;

- инглиз ва узбек тилидаги юридик термин-ларнинг лингвистик хусусиятларини эътиборга ол га н холда инглиз тил идаги терминларнинг яса-лиш усулларини куллаган холда гапда куллашни урганади.

Талаба купрок она тилида куллайдиган тер-минларни яхши билмаслиги окибатида инглиз тилидаги юридик терминларни эслаб колиши кийинлашади.

Янги термин маъноси билан танишиш икки усул - таржимасиз ёки таржима воситасида ба-жарилади. Таржимасиз усулда икки тоифа ички ва ташки кургазмалиликдан фойдаланиб кели-нади. Янги лексик бирликнинг маъносини эгал-лаш чоFида кулланиладиган методик усуллар куйидаги омилларга боFликдир: терминнинг ху-сусияти; актив/пассив терминга оидлиги; таълим боскичи ва талабалар савияси; янги терминнинг такдим этиладиган шакли (эшитиб ёки укиб идрок этиш); янги бирликни таништириш жойи (дарс, дарслик, лугат) кабилар.

Такдимот жараёни куйидагича ташкил этила-ди. Янги суз таржимасиз усул билан ургатилганда баён, расм, матн, аудиотасмада эшиттириб, на-мойиш килиниб, тахминан мана бундай топши-риклар берилади:

- термин маъносини фахмлаб олинг;

- таржима килинг;

- гапда кулланг ва х.к.

Лексик бирликнинг маъноси билан танишиш уни узлаштириш йулидаги биринчи бо-силган таълимий кадам. Янги сузнинг бирикиш хусусиятларини урганиб олиш махсус иккинчи боскични такозо этади. Ушбу боскичда терминларни такрорлаш, жонли нуткда куллаш машклари бажарилади.

Лексик бирлик куникмага кириш учун бажа-риладиган машкларда уни икки хил ишлатиш усули мавжуд: урганилаётган суз бир жойда тур-ли бирликлар билан ишлатилади ёки хар хил

1 Интерференция - бир тилнинг иккинчи тилга таъсир курсатиши (тахририят изохи).

уринларда янги суз бирикмалари ёки узгариб турадиган жойларда ишлатиб, машк бажариш оркали лексик куникма шакллантирилади.

Лексик машклар информацион ва операцион кисмлардан ташкил топади. Биринчи кисми курсатма бериш ва ижро намунаси булиб, тилга оид коида билан хамда нутк амалиётини бир-лаштирувчи оралик машклардан иборат.

Таълим максадларидан кузланадиган вазифа чет тил юридик терминини ургатиш жараёни-нинг куникмалар хосил килиш палласида якуний иш хисобланмиш юридик терминнинг кулланиш даражасига эришишдан иборат.

Терминнинг кулланилиши куникма хосил килишда охирги боскич булиб, маъноси очилган ва нуткда ишлатила бошлаган терминнинг нутк жараёнида эркин ишлатилиши, куникмалардан малакага утиш даврига туFри келади. Машк килишдан нутк амалиётига кадам куйиш фикр баён килишда онг иштирокисиз юридик терминни ишлатиш тушунилади.

Булажак хукукшуносланинг инглиз тилини урганишларида куйидаги малакаларга эга бу-лишлари зарур:

- мутахассислик буйича уртача кийинликдаги таржима материаллларини инглиз тилидан узбек тилига ёки узбек тилидан инглиз тилига оFзаки ва ёзма таржима килиш;

- конун тилига оид махсус терминологик ата-малар лугати ва маълумотлардан туFри фойда-ланиш;

- инглиз тилида лексик, грамматик ходиса-ларнинг она тилидаги мукобилларини топа олиш;

- бир хил маъноли терминларни турли хил тил воситалар ёрдамида ифодалаш;

- конун тилига оид терминлар лугатидан фой-далана олиш. Инглиз тилини укитишда фанлара-ро алоканинг йуналишларидан бири хукукнинг турли сохалари буйича икки тилдаги лугатлар тузишдир. Бу уз-узидан талабаларнинг луFат бойлигини оширади хамда талабаларнинг кас-бий нуткига доир лексик атамалар луFатини бойитади.

Узлаштирганлик курсаткичи юридик терминни нуткда эркин куллай ёки таний олишдан иборат. Узлаштириш куникма даражасида билиш демакдир.

Терминни узлаштирганлик даражасини назо-рат килиш эса атайин суриштириш, махсус сураш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

оркали эмас, балки бевосита нутк фаолиятида амалга оширилади.

Касбга тайёрлаш жараёнида терминларни ур-гатишда куйидаги тамойилларга амал килинади:

1. Чет тилини ургатишда луFатдан фойдала-нишни окилона чегаралаш тамойили.

2. Тил укитишда лексик бирликлар такдимоти муайян максадга каратилганлиги: лексик опе-рацияни мустах,калаш учун кулланиладиган бирликлар аник куникмани х,осил килишга мулжалланади ва бошка бирликлар билан уЙFун ишлатилади.

3. Лексик бирликларнинг лингвистик хусуси-ятлари ва уларни узлаштиришга алокадор психологик жих,атларни х,исобга олиш: такдимот ва машк килиш даврларида лексик бирликларнинг мавхум тушунча ифодалайдиганларини таърифлаш воситасида, нарсага тегишлилари кургазмалилик ёрдамида, лексик бирликлар киёслаш ва гурух,лаш йули билан, функционал (ёрдамчи) терминлар эса контексда берилади.

4. Таълимнинг дидактик ва лингводидак-тик конуниятларини х,исобга олиш тамойили: х,ар бир лексик бирлик такдимот, машк килиш ва куллаш боскичларида борган сари кенгай-тирилиб, яъни маъно доираси, товуш ва ёзиш тимсоллари ва турли бирикмалар, контекст х,амда гурух,ларда кулланилиши изчиллик билан ургатиб борилади.

5. Нутк малакаларини устириш ва шу жараён-да конунга оид терминни эгаллашни бирга олиб бориш тамойили: терминни эгаллаш жараёни материални узлаштириш ва куникмаларни ри-вожлантиришни назарда тутади.

Олий укув юрти тажрибасидан келиб чикиб, инглиз тили терминларини укитишда ушбу тамойилларга амал килинаётганини таъкидлаш мумкин.

Шундай килиб, инглиз тилида конунга оид терминларни урганишдан максад талабалар-нинг касбга доир лугат бойлигини ошириш х,амда уларни инглиз тилида конунга оид матн-лар билан ишлаш малакасини шакллантириш-дан иборат. Бунда замонавий лингводидакти-ка ютукларини х,исобга олиш, инглиз тилида терминларнинг талабалар томонидан замонавий усулда кабул килинишини умумлаштириш ва булажак мутахассисларга узлуксиз таълим бериш, шунингдек, терминологияни укитиш буйича янги авлод дарсликларини яратиш за-рурлиги максадга мувофиклиги инглиз тили терминларини укитиш сифат ва самарадорлигини оширишга хизмат килади.

Хулоса тарикасида куйидагиларни таъкидлаш лозим:

- инглиз тилини укитишда терминларнинг лингвистик хусусиятларини эътиборга олиш за-

рур;

- терминларни укитиш борасида уларни инглиз ва узбек тилидаги терминлар билан таккослаб укитиш самарали булади;

- инглиз тилидаги юридик терминни ургатишда талабаларнинг узбек ва инглиз тиллардан булган тил тажрибаларини х,исобга олиш ло-зим;

- машк бажариш оркали лексик куникма шакллантириш максадга мувофик.

Адабиётлар:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни урганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-1875-сон карори. // «Халк сузи» газетаси, 11.12.2012 й., 240 (5660)-сон.

2. Дониёров Р. Узбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. - Т.: «Фан», 1977.

3. Жалолов Ж. Чет тили укитиш методикаси. - Т.: «Укитувчи», 1996. -139-б.

4. Коган В.М. К вопросу о формализации отрасли права. // «Вопросы кибернетики и право». - М.: «Наука», 1967.

5. Насрулло Жуманхужа. Конун тили мезонлари. - Т.: «Мух,аррир», 2010.

6. Реформатский А.А. Мысли о терминологии. // «Современные проблемы русской терминологии». - М., 1986.

7. Циткина Ф.А. Терминология и перевод: К основам сопоставительного терминове-дения. - Львов, 1988.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.