Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА СОВЕТ ДАВРИ МАКТАБ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ ҚИЁФАСИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА СОВЕТ ДАВРИ МАКТАБ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ ҚИЁФАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

924
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактаб / ўқувчи / ўқитувчи / кундалик / тартиб-интизом / болалар психологияси / педагогика. / School / swimmer / teacher / daily / discipline / child psychology / pedagogy.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Наргизахон Абдуқаҳҳоровна Шарипова

Ўзбекистон таълим тизими диний таълим берувчи мактаблар, мадрасалар, рус-тузем, янги тузум ва совет типидаги мактабларни босиб ўтди. Айни кунларда яқин ўтмишга айланган совет даври таълим тизими ютуқлари ва муаммолари билан ёдланади. Мақолада таълим тизимининг ўзига хос услублари, жамоат ташкилотлари, ўқитувчиларнинг ташқи кўринишларини даврий нашрлар, архив материаллари асосида ёритишга ҳаракат қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIAL APPEARANCE OF SOVIET SCHOOL TEACHERS IN UZBEKISTAN

The Uzbek education system has overtaken religious schools, madrassas, the Russian system, the new system, and Soviet-style schools. The achievements and problems of the Soviet-era education system, which has become a thing of the past in recent days, will be remembered. The article tries to dissolve the specific methods of the appearance of public organizations, teachers on the basis of periodicals, archival materials.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА СОВЕТ ДАВРИ МАКТАБ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ ҚИЁФАСИ»

УЗБЕКИСТОНДА СОВЕТ ДАВРИ МАКТАБ УЦИТУВЧИЛАРИНИНГ

ИЖТИМОИЙ ЦИЁФАСИ

Наргизахон Абдуцавдоровна Шарипова

Кукон давлат педагогика институти академик лицейи укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Узбекистан таълим тизими диний таълим берувчи мактаблар, мадрасалар, рус-тузем, янги тузум ва совет типидаги мактабларни босиб утди. Айни кунларда якин утмишга айланган совет даври таълим тизими ютуклари ва муаммолари билан ёдланади. Маколада таълим тизимининг узига хос услублари, жамоат ташкилотлари, укитувчиларнинг ташки куринишларини даврий нашрлар, архив материаллари асосида ёритишга хдракат килинди.

Калит сузлар: мактаб, укувчи, укитувчи, кундалик, тартиб-интизом, болалар психологияси, педагогика.

SOCIAL APPEARANCE OF SOVIET SCHOOL TEACHERS IN

UZBEKISTAN

Nargizaxon Abduqahhorovna Sharipova

Teacher of the Academic Lyceum of Kokand State Pedagogical Institute

ABSTRACT

The Uzbek education system has overtaken religious schools, madrassas, the Russian system, the new system, and Soviet-style schools. The achievements and problems of the Soviet-era education system, which has become a thing of the past in recent days, will be remembered. The article tries to dissolve the specific methods of the appearance of public organizations, teachers on the basis of periodicals, archival materials.

Keywords: School, swimmer, teacher, daily, discipline, child psychology, pedagogy.

КИРИШ

Сунгги йилларда таълим тизимига эътибор кучаймокда. Таълим тизимининг асосини ташкил килувчи укитувчиларнинг моддий таъминланганлик даражасини ошириш максадида яратилаётган имтиёз ва

имкониятлар борган сари купайиб бормокда. Мактаб - кадрлар тайёрлаш тизимининг дастлабки боскичидир. Совет даврида мактабларнинг кундалик хаёти катъий ишлаб чикилган тартиб асосида амалга оширилди. Укув куни бошланиши ва уни кандай утказиш, укувчилар жалб этилган жамоат ташкилотлари - октябр, пионер, комсомолдан тортиб, укувчига талим -тарбия бериш сиёсий жихатдан колипга солинган эди. Кейинчалик психолог ва педагоглар томонидан анъанавий совет таълим тизимини ижодий фикрлашга кодир булмаган, партия учун хизмат киладиган армия тарбиялашда айбланди. Чунки укитувчилар партиянинг куролига айланиб улгурганди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ.

Макола умум кабул килинган тарихий-методлар - тарихийлик, киёсий-мантикий тахлил, кетма-кетлик, холислик тамойиллари асосида ёритилган. Бугунги кунда Узбекистонда амалга оширилаётган сиёсий, ижтимоий, иктисодий ислохотлар ахолини турмуш даражасини ошириш, мехнат фаолиятини яхшилаш учун каратилган. Шу жумладан мактаб укитувчиларининг моддий таъминланганлик даражасини яхшилаш учун катор карорлар кабул килинди.Укитувчиларнинг 1945-1991 йиллардаги ижтимоий киёфаси юзасидан олиб борилган тадкикотлар тахлили бугунги кунда давлат томонидан олиб борилаётган сиёсатни аник белгилаб олишга керакли манба булиб хизмат килиши мумкин. Макола ёзиш жараёнида К,одиров И, Очилов М, Очилова Н асарларига мурожаат килинди. Бу асарларда укитувчиларга яратилган имтиёзлар хакида суз борган. Архив материаллари асосида укитувчилар ойлик маошлари микдори ва сарфи хакида маълумот олинди. Нафакадаги укитувчи М.Мухторова, И.Аскаровлар сухбат чоFида 1950-1990 йиллар давомида укитувчилар иш тартиби, уларга яратилган имкониятлардан фойдаланиш даражаси хакида фойдали маълумотлар беришди. Даврий нашрлар асосида жамиятда укитувчиларнинг обруси тушиб борганлиги ва бунинг сабаблари ёритилди.

НАТИЖАЛАР

Коммунизм асосчиларидан бири В.И.Лениннинг "Биз эндиликда укитувчи кадрларнинг янги армиясини шакллантиришимиз лозим. Улар партия сафларида хамоханг булишлари, партия FOяларини ёйиш ва келажак авлодни тарбиялашлари керак" деган сузлари окибатида укитувчилар доимо партиянинг диккат-эътибор марказида булди. "Совет укитувчиси партиянинг ишончли вакилидир" деган шиор 70 йил давомида долзарблигини йукотмади. Коммунистик партия уз Fамхурлигини курсатиб куйиш максадида турли

ислохотларни амалга оширган. Укитувчилар катламини шакллантириш жараёнида совет хокимияти мустахкам таянч нуктага эга дастур тузиб чикишга эътибор каратди. Чунки укитувчилар FOя тарFиботчиси, ёшлар онгига, ахоли билан тушунтириш ишлари олиб боришда энг асосий курол булиб хизмат киларди. Айникса кишлок жойларда "укитувчи" барча нарсани англатиши мумкин эди. Укув юртларида тахсил олаётган талабаларни комсомол таркибига утказиш, коммунистлар сонини купайтириш йули билан совет FOялари тарFиботи учун куплаб малакали мутахассислар тайёрланар эди. Кишлок укитувчилари учун имтиёзлар, ойлик маошларини ошириш, раFбатлантириш пуллари, моддий ёрдам, коммунал туловлар учун кушимча пул бериш каби моддий жихатдан куллаб-кувватлаш ишлари ташкил этилди. Маънавий томондан раFбатлантириш учун 1940 йил 10 февралдан "Узбекистон ССРда хизмат курсатган укитувчи" унвони жорий этилган булсада, [10]укитувчиларнинг касб байрами 1965 йилдан бошлаб хар йили 5-октябрда нишонлана бошланди. [12] Мактаб укитувчиларнинг иш куни деярли бир хилда утади. Дарсга кириш учун ку^ирок чалингунича укитувчи дарсга тайёр булиши лозим. Укитувчи илмий булим томонидан тасдикланган дарс ишланмаси, синф журнали, китоб, кургазмали куроллар билан синф хонасига кириб боради. Албатта, дарс жараёнининг кандай бориши укитувчи махоратига боFлик. Укувчи учун келгуси касб танлашда укитувчи шахси жуда катта ахамиятга эга. 1970 йилда урта мактаблар учун низом кабул килинди.[13] Эндиликда укитувчининг узини тутиши янада каттик назорат килинадиган булди. Педагогик а^лок коидаларида хакконийлик, халоллик, адолат талаблари курсатилган булсада, амалда укитувчи тулик узлаштириш бериши, "иккисиз икки йиллик" дастури асосида ишлаши талаб этилди .[2, 36] Окибатда таълим сифати пасайиб борди. Мактабда укитувчилар хонасининг алохида урни бор. Укитувчилар турли масалалардаги уз муаммолари билан уртоклашишлари мумкин булган. Дарс тахлили, тушлик масаласи, шахсий масалалар хакида фикр алмашишган. Х,атто дарсдан кейин укитувчилар хонасида аёл укитувчилар тупланиб тупланиб кушик айтиб ракс тушишган.[6] Маданий дам олишнинг бу хил турига мактаб рахбарлари хам эътироз билдирмаганлар. ТуFилган кунлар хам шу хонада нишонланган. Лекин барча мактабларда хам укитувчилар хонаси булмаган. Даврий матбуотларда 1980-1990 йиллар орасида укитувчи дарсдан сунг дам олиши, уз устида ишлаши, фикр алмашиши ва хордик чикариши учун имконият яратилишини, укитувчилар учун дам олиш хоналари ажратилишини талаб килган маколалар хам чоп этила бошланди. [9, 3] Урушдан кейинги йилларда укитувчиларнинг кийиниш маданияти анча тартибга тушди. Укитувчиларнинг кийиниш маданияти, яшаш

мухити моддий таъминланганлик даражасига боFлик. СССР Министрлар Кенгашининг 1948 йил 10 февралдаги "БошланFич ва етти йиллик мактабларнинг укитувчилари учун енгиллик ва имтиёзлар туFрисида"ги карорига асосан бошланFич, етти йиллик, урта мактаб укитувчиларининг ойлик маошлари 15% га оширилди. Ойлик иш хаки уртача 120 сумни ташкил этди. Бундан ташкари педагогик стажи 25 йилдан кам булмаган укитувчиларга ойлик иш хакининг 40%идан кам булмаган нафака тайинланди. К,ишлок укитувчиларига эса ер участкалари, яшаш учун бепул уй-жой, сентябр ойигача кишда фойдаланиш учун ёкилFи, ёнилFилар етказиб берилиши кузда тутилди. [1, 21].

Мактаб укитувчилари учун бирон бир форма, мажбурий кийим хакида карор кабул килинмаган. Укитувчи одоб-ахлок коидаларига асосланиб одми кийиниши керак эди. Укитувчи аёлларнинг деярли 90% и бошларида румол, одми куйлаклари билан куз олдимизда гавдаланади. Такинчоклар такиб келиш, ортикча буянишни укитувчилар узига эп куришмаган. Эркаклар хам куйлак, костюм-шим, купинча бошларида дуппи билан ишга келишган. Уларнинг кийган кийимлари укувчилар учун намуна хисобланган. Юкори синф укувчи кизлари аёл укитувчиларнинг соч турмакларига хавас килиб карашарди. Укитувчиларнинг гапириши, узини тутиши доимо укувчининг диккат эътиборида булган. Даврий нашрларда мактаб хаёти хакида ёзилган маколаларда укитувчиларнинг ташки куринишлари тасвирланган. Муаллиф мактабдаги энг хурмат киладиган укитувчиси хакида эслаб куйидаги сузларни ёзади: "Хднуз эсимда: мени хаммадан хам укитувчининг кийим-боши лол колдирди. У нихоятда озода ва сипо кийинган, эгнида охори тукилмаган ок куйлак устидан уша даврларда мода булган чарлистон костюм-шим, буйнида гулдор галстук, оёFида ялт-ялт кора туфли, бошида тахи бузилмаган чуст дуппи" Бу укитувчига караб узида укитувчилик касбига интилиш пайдо булганлиги ва уша укитувчига ухшашга харакат килганлигини айтган. Лекин укитувчилар орасида кийиниш маданиятига амал килмайдиганлар хам куплаб учраган. Аёл укитувчиларнинг ранг-барангликда кийиниши даврий нашрларда танкид килинган.[10, 3] Танкидий рухдаги маколаларда эса баъзи мактаблардаги кунгилсиз холатлар тахлил килинган.[8, 3] "Укитувчи уз ёшига ярашмаган кимматбахо кофта-юбка кийиб бошига ялтирок румол ураган, бармокларида узук. Махаллани димоFдор карчалон аёлларига ухшайди. Туйма-туй юрадиган бекорчи аёлларга ухшаб олган". Мактаб жамоасининг аксариятини аёллар ташкил килган. Текшириш учун келган назоратчи уларнинг бири ял-ял ёнган атлас куйлакда, бошкаси ранги бир бирига тушмайдиган кофта-юбка кийиб олганлигини танкид килган.[7, 2]

Укитувчиларни одмирок ва дид билан кийинишга чорлайди. Укувчи тарбиясининг мазмуни укитувчи кийими ранг-баранглигига караб эмас, балки иш услуби ранг-баранглигига караб улчанади. Бунда унинг махорати, тажрибаси мухим рол уйнайди. Бу фикр аксиома, яъни исбот талаб килмайди. Нафакадаги укитувчилар билан сухбат жараёнида шу нарсага амин булдимки, укитувчининг бисотида бир неча кийими булган холос. Укитувчининг камтаргина ойлиги факат энг керакли нарсаларни харид килиш учун сарфланган. Гарчи укитувчилар учун махсус форма жорий килинмаганлигига карамай, укитувчилар маълум бир кийиниш коидаларига амал килишган. Уз укитувчиларини таърифлаш чоFида кишилар уларнинг оддийгина, лекин дид билан кийинганини эътироф этадилар. Шахар жойларда яшаб, ишлаётган укитувчиларнинг кийим-кечаги кишлок худудларида яшаётганларникидан яхширок эди. Чунки кишлок магазинларида керакли товарларни йуклиги ва пул етишмаслиги турфа хил кийиниш учун имкон бермасди. Асосан тук рангли кора, жигарранг, кук рангли кийимлар кийиб юришган. Эркаклар бошида дуппи, аёллар румол ураганлар. Моддий етишмовчиликга карамай, укитувчилар содда, лекин дид билан кийинишга харакат килдилар. Шу билан бирга укитувчиларнинг ташки куринишлари шахар ва кишлок жойларда бир-биридан фарк килиши давом этди. Услубчилар укитувчиларга курсатмаларида шундай ёзганлар: Укитувчи ёш авлод олдида уз обруини тукиб куймаслиги учун ташки куриниши хакида жуда каттик каЙFуриши керак. Укитувчи бошкалардан кура чиройлирок, халол, сезгир, самимий, кувнок ва ташки куриниши ёкимли булиши керак. Укитувчининг моддий таъминотини усиб бориши 1960-1975 йиллар давомида яхшигина курсаткич берган булса, 1980 йиллардан бошлаб пасаийб борди. 1960 йилларнинг бошларига келиб халк хужалигининг таълим ва ишлаб чикариш тармокларидаги ишчи-ходимларнинг иш хаки даражасида сезиларли тафовут юзага келди. Масалан, 1958 йилда таълим олувчиларнинг уртача ойлик иш хаки саноат ишчиларига нисбатан 20 % паст булган. Иш хаки фарки халк хужалигининг ишлаб чикариш тармокларида ишчиларнинг иш хаки регуляризациясидан кейин яна хам ортди ва 1960 йилда унинг таркиби аллакачон 24% ни ташкил килди. СССР Министрлар Кенгаши Марказий Ижроия кумитаси 1964 йил 15 июль куни "Таълим ва соFликни саклаш, уй-жой ва коммунал хизматлар ходимларини иш хакини ошириш" туFрисидаги № 620 сонли карорини кабул килди. Ушбу карор кабул килинган вактда таълим сохаси ходимларига иш хаки тулашда куйидаги камчиликлар бор эди. Укитувчилар расмий иш хаки даражаси моддий ишлаб чикариш ишчилар билан солиштирганда паст эди; Мактаб жойлашишига караб укитувчи иш хакининг

турли гурухлари бор эди. (шахарлар ва кишлок жойларда); Мактаб укувчиларининг ёшига караб укитувчиларга туланадиган хакда фарк бор еди. Ставкаларнинг уч гурухи мавжуд эди: энг паст (1-4 синфларда), юкори (5-8 синфларда) ва нисбатан юкори (9-10 синфларда) Ходимларнинг таълим даражаси ва ишбилармонлик куникмаларини ошириш учун моддий раFбатлантириш заиф булиб, олий маълумотли ва унга эга булмаган укитувчилар учун иш хаки ставкалари микдорида фарк кам эди. 1 -4 синфларда олий маълумотли укитувчилар учун иш хаки даражалари йук эди. Уларга урта педагогик маълумотга эга укитувчилар учун назарда тутилган даражалар буйича маош туланди. Кушимча ишлар учун тулов (синф рахбарлиги, ёзма ишларни текшириш) укитувчиларнинг хакикий мехнатига яраша туланмади. 1964 -йилги ислохот мактаб ва бошка укув юртларининг рахбар ходимларига хак тулашда бир катор узгаришларни киритди. Энди уларнинг иш хаки хажми укувчилар сони, таълим даражаси ва педагогик иш тажрибасига боFлик булди. Х,ак тулашнинг янги шартлари жорий этилиши натижасида олий маълумотли укитувчиларнинг иш хаки 26,5% га, туликсиз олий маълумотлиларники 21,2% га, урта махсус маълумотлиларники-19,6% га, умумий урта маълумотли -13,3% га ошди. Шундай килиб, 1964-йилги ислохотдан сунг укитувчилар хизмат муддати ва укитиладиган соатлар сонига караб 65 -115 сум ола бошладилар. СССР Статистика бошкармасининг 1984 йил 27 апрелдаги буйруFи билан укитувчи ва маорифнинг бошка ходимларини ойлик иш хаки 0,10 %га оширилди. Ойлик маошдан ташкари укитувчилар учун коммунал туловлар учун алохида пул берилган. 1984 йилнинг бошида ФарFOна вилоятида фаолият юритаётган 40340 нафар укитувчига коммунал туловлар учун 53,1 минг сум ажратилган. Кейинги йилда 42489 нафар укитувчи учун 70,1 сум ажратилган. [3, 17-18] 1979 йилда СССРда уртача иш хаки 148,74 сумни ташкил килган. 1 сумга 100 пачка гугурт сотиб олиш, 100 марта телефон килиш, укитувчилар 110-130 сум, инженерлар 11-130 сум врачлар100-150 сум, хамширалар 80-100 сум олишган. Оддий ишчилар ишнинг OFирлигига караб 100 сумдан- 400 сумгача олишган. Картошкани килоси 5 тийин булганини хисобга олсак, бир кунлик тушлик овкат 20-50 тийинни ташкил килган. 1988 йилда уртача ойликлар 217 сумни ташкил килиб, укитувчи ва шифокорлар уртача 165 сум олар, хамширалар 80-100 сум олса, баъзи соха ишчилари 200- 400 сум олган. Нон 16 тийин, 10 та тухум 1,20 тийин, сут 26 тийин, картошка 12 тийин, тушликлар 1,40 тийинни ташкил килган. Жинси шимлар 150 сум, крассовкалар 50-70 сум турган булса, мактаб формаларини 35-40 сумга олиш мумкин эди. Агар бир оилада 3та мактаб укувчиси булса она ойлигини ярмидан купи мактаб формаси учун

сарфланган.[12] 1990 йиллар арафасидаги иктисодий кийинчиликларни хисобга олиб 1990 йил 13 ноябрда Узбекистон ССР Президентининг "Барча типдаги мактаб укитувчиларига, болалар уйлари тарбиячиларига кушимча имтиёзлар, юкори синф укитувчиларини ойлик маошини ошириш" хакидаги карори кабул килинди.

МУХОКАМА

Укитувчилар доимий равишда барчага урнак булишлари таъкидланди. Чунки улар юксак коммунистик ахлокий намуна булишлари, FOявий ишонч, маданият, яхлитлик ва кенг билим эгаси эканлигини курсатиши керак эди. Укитувчиларнинг кундалик маданияти, рузFори бутлиги хакида халк таълими булимларида хисоб юритилган.

Наманган ша\ар Ю.А.Гагарин номидаги № 39 мактаб укитувчиларининг кундалик маданияти ^акида маълумот (1972 йил 17 июл ^олатига) [4]

№ кутубх китоб телеви радиоприё холодиь кир автома мотоц

она лар сони зор мник ник ювиш машин аси шина икл

1 директо р 1 35 1 1 1 1 -

2 завуч 2 55 2 2 2 2 -

3 тарбияв ий ишлар буйича 1 105 1 1 1 1

4 укитувч илар 42 1050 27 35 30 31 - 1

Укитувчиларнинг яшаш шароитлари хам назорат килиб борилди. Косонсой шахри буйича

Мактабда ишлаётганлар сони 563 нафар, шундан 281 нафари аёллар

1. Олий маълумотлилар-312/131

2. Т.о.м.39/17

3. Махсус урта 161/111

4. Умумий урта 51/25

5. Ижарада утирганлар 10

6. Квартира олишга навбатда турганлар 7 та

7. Уй куришга навбатда турганлар 53 та

8. 1989 йилда квартира олганлар 5 та

9. Хрзирча ер участкасини олганлар сони 14 та[5]

Шу тарика жадваллар юритиб борилган.

Лекин укитувчиларнинг ойлик маошлари кундалик хаётини таъминлаш даражасидан ортда кола бошлади. Олий таълимни битириб мактабда иш бошлаган ёш укитувчи бир ставка дарси учун 124 сум ойлик олган. Костюм -шимни 140-150 сумга сотиб олинган. Пул жамFариб оила куриш учун катта маош талаб килинади. Укитувчи сони куплиги учун дарс соатлари етишмаган. Шунинг учун йигитлар укитувчиликни ташлаб, бошка сохага утиб кетишган. Окибатда мактабда ишловчиларнинг аксарияти хотин-кизлар булиб колган. 20 йил хам ишламай 50-60 сум билан пенсияга чикиб кетган укитувчилар куп учраган. Улар уз касбини севмаганидан эмас, мехнатнинг OFирлигидан, хак туланишдаги номутаносибликдан шу ахволга тушган. Моддий жихатдан яхши таъминланган укитувчигина ислохот талабларини амалга оширишга астойдил киришади. Акс холда хар кандай киши тирикчилик ташвишидан нариги утмайди. 10 йиллик вакт оралиFидаги озик-овкат махсулотларининг нархлари билан ойлик маошлар микдорини солиштирилса, 30 йил аввалги ойлик маошларнинг киймати баланд булганини кузатиш мумкин.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда укитувчи каерда ишламасин, ватан келажаги, мамлакатнинг гуллаб яшнаши, бойлиги, ободлиги, укувчиларнинг кандай булиб етишиши айнан укитувчи бераётган билим ва тарбияга боFлик эканлигини унутмаслик керак. Маъсулиятли иши учун укитувчиларга етарлича шароит яратиб бериш ва моддий жихатдан куллаб кувватлаш самарадорликни оширади.

REFERENCES

1. Кадиров, И. (1965). Развитие школ УзССР в послевоенный период. Укитувчи.

2. Очилов, М., Очилова, Н. (1997). Укитувчи одоби. Укитувчи.

3. ФВДА, ф 321, р 3, й 369 "Разовый учёт о результатах повышение заработной платы учителей и других работников учреждение народного образование за апрель 1985 год"

4. НДВА, ф 12, ф 1, й.ж 500. В 45 "Сведения о бытовой культуре учителей города за 1972/1973 уч.г"

5. НДВА. Ф.266, р 6, й.ж. 653, в 6 "1989 йилдаги педагогик кадрлар туFрисидаги маълумот"

6. Шахсий архив. М.Мухторова.

7. Махмудназаров F. Ягона форма булиши керакми?// Укитувчилар газетаси. -1987 йил 13 июнь- Б 2

8. Тохир Малик. Укитувчи обруи// Укитувчилар газетаси - 1989 йил 10 июнь - Б 3

9. Яквалхужаев Ё. Укитувчи шахсини улуFлаб// Укитувчилар газетаси. - 1989 йил 15 июль. - Б 3

10. Укитувчи кадри.//Узбекистон адабиёти ва санъати. - 1984 йил 3 феврал - 3-бет

11. Почётные звания Узбекской ССР https://forum.faleristika.info/viewtopic.php?t=226039#p2040589

12. Алина Свердлова-Александрова Школьные учителя в Советском Союзе // https ://lenin. guru/shkolnye-uchitelya-v-sovetskom-soyuze/

13. Обь уставе средней общеобразовательной школы// http:docs.cntd.ru/document/901945749

14. http:// Zapiski o jizni/Uchvatovsb.livejournal.com//

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.