Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА СОЛИҚ ХИЗМАТИНИНГ ҲУҚУҚНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ БОРАСИДАГИ ФАОЛИЯТИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА СОЛИҚ ХИЗМАТИНИНГ ҲУҚУҚНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ БОРАСИДАГИ ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

116
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
солиқ сиѐсати / солиққа тортиш / инвестиция / солиқ кодекси / солиқ қонунчилиги / жиноий фаолият / ҳуқуқбузарлик / tax policy / taxation / investments / tax code / tax legislation / criminal activity / offenses

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ахмаджон Хайдарович Худаёров

Мазкур мақолада 1991-2020 йилларда Ўзбекистон солиқ хизматининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш борасидаги фаолияти ҳақида бўлиб, ҳуқуқбузарликларни аниқлаш, уларга барҳам бериш тизимдаги вазифалар ҳамда давр талабидан келиб чиққан ҳолда, бу вазифаларнинг қайта кўрилиб, баъзи ўзгартириш ва қўшимчалар киритилиб, амалда бу фаолият янада кучайиб борганлиги, мамлакатда мустақилликнинг дастлабки йилларида хусусий мулк ва бошқа мулкчилик шаклларининг вужудга келиши билан соҳадаги жиноятчилик турлари ортиб бориши ҳақида сўз юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article deals with the activities of the system of Tax Service of Independent Uzbekistan in 1991-2020 in the field of law enforcement, with the emergence of private property and other forms of ownership in the country in the early periods of independence, and in the article described an increase of crime process in the tax system.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА СОЛИҚ ХИЗМАТИНИНГ ҲУҚУҚНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ БОРАСИДАГИ ФАОЛИЯТИ»

УЗБЕКИСТОНДА СОЛЩ ХИЗМАТИНИНГ ХУ^У^НИ МУХОФАЗА КИЛИШ БОРАСИДАГИ ФАОЛИЯТИ

Ахмаджон Хайдарович Худаёров

Тошкент архитектура-курилиш институти доценти ahmadj on.haydarovich@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада 1991-2020 йилларда Узбекистан солик хизматининг хукукни мухофаза килиш борасидаги фаолияти хакида булиб, хукукбузарликларни аниклаш, уларга бархам бериш тизимдаги вазифалар хамда давр талабидан келиб чиккан холда, бу вазифаларнинг кайта курилиб, баъзи узгартириш ва кушимчалар киритилиб, амалда бу фаолият янада кучайиб борганлиги, мамлакатда мустакилликнинг дастлабки йилларида хусусий мулк ва бошка мулкчилик шаклларининг вужудга келиши билан сохадаги жиноятчилик турлари ортиб бориши хакида суз юритилади.

Калит сузлар: солик сиёсати, соликка тортиш, инвестиция, солик кодекси, солик конунчилиги, жиноий фаолият, хукукбузарлик.

ABSTRACT

This article deals with the activities of the system of Tax Service of Independent Uzbekistan in 1991-2020 in the field of law enforcement, with the emergence of private property and other forms of ownership in the country in the early periods of independence, and in the article described an increase of crime process in the tax system.

Keywords: tax policy, taxation, investments, tax code, tax legislation, criminal activity, offenses.

КИРИШ

Мустакилликнинг дастлабки йиллариданок, Узбекистонда янги солик тизимини шакллантиришда унинг солик сохасидаги конунбузарликларни аниклаш ва уларга бархам бериш сохасидаги вазифаларига алохида эътибор каратиб келинди. Кейинги йилларда давр талабидан келиб чиккан холда, бу вазифалар кайта курилиб, баъзи узгартириш ва кушимчалар киритилган булса хам, амалда бу фаолият янада кучайиб борди.

Маъмурий-буйрукбозлик шароитида солик сохасидаги жиноятчилик барча мулк шакллари давлатники булганлиги

May, 2022

505

хамда пул-кредит тизимлари хам давлат ихтиёрида булганлиги сабабли жиноят турлари хам яккол кузга куринмас эди.

Солик сохасидаги жиноятларнинг сабабларини уч гурухга булиб урганиш мумкин: 1) ижтимоий-иктисодий сабаблар; 2) ижтимоий-хукукий сабаблар; 3) ахлокий-психологик сабаблар.

Ижтимоий-ицтисодий сабабларига фукароларнинг янгича муносабатларга куника олмаётганлиги, яъни ихтиёрий суратда уз даромадларидан солик тулашга урганмаганлигини мисол килиб келтириш мумкин. Чунки, маъмурий-буйрукбозлик тизимида барча соликлар фукароларнинг иш хакдаридан чегириб колинар эди.

Ижтимоий-хуцуций сабабларига эса кишилар онгида хукукий маданиятнинг тула шаклланиб улгурмагани, хусусан солик тугрисидаги хукукий билимлардан бехабарлик, солик сохасидаги хукукий таргиботнинг бушлиги ва хукукий механизмлар самарасининг камлигини курсатиш мумкин[1, 54.56].

Ахлоций-психологик сабаблар солик сохасидаги жиноятчиликнинг асосини ташкил килиб, бокимандалик кайфияти, мавжуд солик тизимларини менсимаслик ёки тан олмаслик, соликдан яшириб колиш ва бошкалар.

Бозор муносабатлари ривожланган сайин тадбиркорлик кучайиб солик туловчи янги фирмалар, компаниялар, корпарациялар сони купайди. Хдкикий тадбиркорлар, бизнесменлар орасида сохта ишбилармонлар хам купайишига шароитлар яратилиб, конун буйича соликлар туламаслик давлатдан хам ортикча пулларни яшириш холатлари кузатилади.

Республика солик органларининг тузилмасини янада такомиллаштириш хамда уларнинг соликка доир хукук бузишларни аниклаш, уларга бархам бериш ва олдини олишга оид фаолияти самарадорлигини ошириш максадида Узбекистон Республикаси молия вазирлигининг назорат-тафтиш бош бошкармаси[2], Давлат солик кумитасига буйсиндирилиб[3], 1995 йил 10 январда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг карорига кура тафтиш-назорат ишлари Бош бошкармасига айлантирилди хамда унинг тузилмаси тасдикланди[4].

Маколада тарихийлик, тизимлаштириш, холислик тамойиллари хамда киёсий ва муаммовий-хронологик тахлил, умумлаштириш каби методлардан, шунингдек республикамиз олимлари

АДАБИЁЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

тадкикотларидан фойдаланилган.

May, 2022

Узбекистонда солик хизматининг хукукни мухофаза килиш борасидаги фаолияти тадкик этиш тарихий генезиси ва эволюцияси, такомил боскичларига багишланган тадкикотларни объектив тахлил килишни такозо этади. Бу киёсий тахлил Узбекистон Республикасида мазкур тизимнинг вужудга келиши хамда бу сохада кулга киритилган узига хос ютуклар ва муамммоларни аниклаш имконини беради.

Жиноятчилик турларидан бири жиноятчилар сотилган махсулот хажмини камайтириш, унинг таннархини ошириш, накд пул билан олинган тушумни кирим килмаслик, бошкаларнинг хисоб варакаларидан узаро келишган холда фойдаланиш сингари гайриконуний йуллардан фойдаланиш холатлари хам кузатилади. Шундай жиноятларни аниклаш ва бартараф этиш максадида мулкчилик шаклидан каъти назар, барча савдо ташкилотлари солик конунларига кандай риоя этилиши урганилди.

Жумладан, 1994 йилнинг уч ойида республика буйича салкам 19 мингта солик конунбузарлиги аникланган булса, 1995 йилнинг уч ойида бу курсаткич салкам 26 мингтага етди. 1995 йилнинг май ойигача утган даврда республика буйича 35 минга якин режали текширув ва рейдлар утказилди. Жами 19154 та конунбузарлик, савдо коидаларини бузиш холатлари аникланиб, тегишли чоралар курилди. Бундай коидабузарликларни олдини олиш максадида солик хизмати ходимларидан ташкари назорат идораларининг вакиллари иштирокида доимий гурухлар тузилди. Улар томонидан куча савдоси ва бозорлардаги тартиб назорат килинди. 1995 йилда бу ишлар янада кучайди. Агар 1995 йилнинг 1 чорагида текширишлар сони 3606та, аникланган коидабузарликлар сони 2083 та булган булса, 1995 йилнинг сунгига кадар текширувлар сони 11302 тани ташкил этди ёки 7696 тага купайди, 6497 та коидабузарлик аникланди[5].

1996 йилнинг уч ойи давомида утказилган рейд ва текширувлар давомида жойларда салкам 36 мингта коидабузарликларга йул куйилганлиги маълум булди, бу ракамлар, бир томондан, соликчилар махорати ошиб бораётганлигини, барча коидабузарликлар фош этилаётганлигини курсатса, иккинчи томондан, тадбиркорлар уртасида хукукий тарбия сустлашиб бораётганлигини курсатди.

1996 йили солик идораларининг ходимлари мамлакат буйлаб 250 мингдан ортик текширув, олти мингга якин рейд утказдилар. Шу жараёнда 145 мингдан ортик хукукбузарлик аникланди[6,

34].

May, 2022

1996 йилнинг саккиз ойи мобайнида солик идоралари томонидан 724 жиноий иш кузгатилди. Улар асосида даромадни яшириш хамда солик ва бошка туловларни тулашдан буйин товлаш, харидор ёки буюртмачиларни алдаш, савдо ёки хизмат курсатиш коидаларини бузиш, ноконуний савдо ва воситачилик фаолиятига доир фактларга асосланилди.

Яъни бу ерда текширишлар сонини хамда коидабузарликларнинг усиб боришини куришимиз мумкин

1996 йилнинг туккиз ойи мобайнида 38890 текшириш утказилган булса, шундан 26764 (69%) холатда хукукбузарлик фактлари аникланиб, бюджетга кушимча тарзда 57110,6 минг сум утказилди. Мансабдор шахслардан 5734,6 минг сумлик, жисмоний шахслардан 2413,2 минг сумлик жарима ундирилди, давлат фойдасига 508,2 минг сумлик товар-моддий бойликлар мусодара килинди.

2476 материал маъмурий комиссиялар куриб чикиши учун, 403 таси хукукни мухофаза килиш идораларига, 1512 таси прокуратурага, 1964 таси суд идораларига юборилди[7,11].

Бошкарма ходимлари томонидан фукароларнинг дуконлар ишидаги камчиликлар, савдо коидалари бузилишига доир 600 дан ортик ариза ва шикоятлари куриб чикилди.

1998 йил ярим йилда жисмоний шахслардан соликларни ундириб олиш юзасидан катта иш бажарилди. 14,5 мингтадан куп рейд утказилиб, якка тар тибдаги мехнат фаолияти билан шугулланувчи 58428 нафар тадбиркор текширилди, Масалан Андижон вилоятида 27006 солик туловчидан, 10517 таси текширилди, шулардан 2891 нафари коидани бузиб келаётганлиги, Жиззахда -8975 нафар солик туловчинииг 3763таси текширилганда 2524 таси, Навоийда -7237 нафар жисмоний шахснинг 3928 таси текширилганда 3786 таси, Фаргонада - 26398 солик, туловчининг 8808 нафари текширилганда 4099 таси, Хоразмда - 10633 нафар солик туловчининг 3854 таси текширилганда 2259 таси коида бузаётганлиги аникланди. Солик органлари барча коида бузувчиларга нисбатан тегишли чораларни куриб жарима солдилар, молиявий санкцияларни кулладилар, айбдорларни маъмурий жавобгарликка тортилди[8, 2].

НАТИЖАЛАР

Солик туловчи юридик шахслар текширувини тахлил киладиган булсак, 1998 йил биринчи ярми якунларида республика буйича 36 мингтадан зиёд солик туловчи юридик

May, 2022

508

шахслар текширувдан утказган булса 23 (64%) минг коида бузилиш холлари аникланган. Дароматларни ва соликка тортиладиган узга объектларни яширишга оид олти мингдан куп холат фош килинди. Кушимча хисобланган туловлар суммаси 3792515 минг сумни, молия санкцияларнинг умумий хажми 2468198 минг сумни ташкил килди. 37894 нафар мансабдор шахс маъмурий жавобгарликка тортилди, маъмурий жарималар 117816 минг сумдан ошиб кетди. Солик хакидаги конун хужжатларини бузганлар сони Тошкент шахрида 4357, Бухорада вилоятида 2180, Фаргонада 2171, Кашкадарёда 1899, Самаркандда 1833 та булди. Дароматларни ва соликка тортиладиган узга объекларни яширганлик холатларининг 1057 таси Тошкент шахрига, 517 таси Самарканд, 483 таси Наманган, 462 таси Андижон вилоятига тугри келди[9,2]. Текширувларни амалга ошириш ишида жиддий вазиятлар юзага келди. Назорат килувчи идораларнинг айрим мансабдор шахслари текширув утказишнинг зарурлигини курсатиб, хужалик юритувчи субъектлар фаолиятига ноконуний равишда аралашишига, аслини олганда мамлакат бойлигини яратаётган тадбиркорларнинг иш самарадорлиги ва баркарорлигига салбий таъсир курсатди.

МУХОКАМА

Мамлакатимиз мустакилликка эришгандан буён тадбиркорликка кенг эътибор берилмокда, аммо турли ташкилотлар томонидан асоссиз текширувлар бу фаолият турига жуда катта тусик булиб келмокда.

Жумладан, 1999 йилдаги фаолияти якунларига кура республикада 34 та вазирлик ва идоралар корхоналарнинг хужалик-молиявий фаолиятидан тортиб, хужалик юритувчи субъектларнинг санитар холатигача булган кенг куламли масалаларни текширишдан иборат булган назорат хукукига эга эди.

Тадбиркорларни йуналишлар буйича текшириш тижорат банклари, (1998 йилда 54726 ва 1999 йилда 55538 та), Солик идоралари текширувлари (1998 йилда 57061 ва 1999 йилда 48855 та), Ёнгиндан саклашни назорат килиш давлат идораси текширувлари (49519 дан 11076 та) ни амалга оширилиши тадбиркорлар фаолиятига асоссиз аралашувига сабаб булди. Текширувлар 1998 йилга нисбатан 27 фоизга кискарган булса, уларнинг 77 фоизи кенг камровли (комплекс) равишда утказилди. Режасиз текширувлар микдори 5 баробардан зиёд камайган, Кенгаш рухсатисиз утказилганлари эса 10 баробар кискарган [10].

May, 2022

Яна бир муаммолардан бири текширишларни утказишга, доир белгиланган талабларга риоя этилмасдан, яъни ходимларни буйрук чикарилишидан олдин комплекс текширишни бошлаш, белгиланган муддатдан купрок текширув жараёнларини олиб бориш холатлари, текширишлар сифатсиз ва нотугри ташкил этилиши, бир катор асоссиз карорлар кабул килинишига олиб келди. Натижада 2017 йилда бу борадаги фаолият танкидий-тахлил асосида кайта куриб чикилди ва бугунги кунга кадар анча ижобий узгаришларга эришилди.

Тадкикотларимиз натижасига кура утган йиллар давомидаги энг оммабоп хукукбузарликлар куйидагилардан иборат булди.

• савдо ва хизмат курсатиш коидаларини бузиш, шу жумладан харидорларга чек (квитанция, хисобварак) бермасдан товарларни, махсулотларни (хизматлар) сотиш (хизматлар курсатиш); назорат-касса машиналарини куллаш тартибига риоя килмаслик; пул билан хисоб-китобларни амалга оширишда тулов терминалларини куллаш тартибига риоя килмаслик; нархларни асоссиз ошириш;

• бинолар, иншоотлар, турар жойларни нотариал тасдикланган шартномасиз ижарага ёки текин фойдаланишга бериш;

• уй-жойга булган мулкий хукукларни уз вактида расмийлаштирмаслик;

• солик органларига даромадлар тугрисидаги декларацияни уз вактида топширмаслик;

• тадбиркорлик фаолиятини ноконуний амалга ошириш;

• автомобиль транспортида йуловчиларни ташиш буйича фаолиятни лицензиясиз амалга ошириш;

• солик органларига солик хисоботларини уз вактида топширмаслик;

• муддати утган дебиторлик карзи;

• соликлар ва бошка мажбурий туловларни тулаш учун хизмат курсатувчи банкка уз вактида тулов топширикномасини такдим этмаслик.

Хулоса килиб айтганда кумитада, махаллий солик идораларида тизимни эгри кул, хизмат мавкеини суиистеъмол килувчи шахслардан тозалашга доир каттик чоралар курилсада, марказий махкамада хам, худудий идораларда хам баъзан профилактиканинг роли тугри

ХУЛОСА

бахоланмади, бу эса, табиийки, салбий ходисаларга карши

May, 2022

кураш самарадорлигини сусайтирди. Минтакавий булинмаларда моддий-техникавий таъминотдаги камчиликлар хам уз таъсирини курсатди.

Фаолият жараёнида бир-бирини такрорлаш, локайдлик ва бепарволикка тула чек куйилмади. Бу шунга олиб келдики, купинча жойлардаги айни бир ижрочининг узига мазмунан бир хил масала юзасидан икки-уч топширик, берилиши, ходимларни уз хизмат вазифаларидан ташкари ортикча ишларга жалб килинишига олиб келди. Бу эса уз узидан кишида узига топширадиган иш жавобгарлиги учун маъсулият хиссининг сусайишига олиб келди. Бу хил топшириклар мазмунан бирдек булса, улар ижроси учун хар ким хар хил муддат белгилади. Иш жараёнидаги тадкикодларимиздан келиб чиккан холда бунинг сабаби, бошкармалар уртасида мустахкам узаро богликлик йуклигида эди деган хулосага келинди.

Узбекистон Республикаси солик хизматининг хукукни мухофаза килиш борасидаги фаолияти борасидаги тадкикодларимиздан келиб чикиб, хулоса урнида куйидаги таклиф ва амалий тавсиялар илгари сурилди:

1.Жамиятда адолатни янада мустахкамлашда, конун устуворлигини таъминлашда, жисмоний ва юридик шахсларнинг хукуклари хамда конуний манфаатларини химоя килишда, ахолининг хукукий маданиятини юксалтириш;

2. Узбекистон Республикасининг Бош прокуратураси хузуридаги Солик, валютага оид жиноятларга ва жиноий йул билан топилган даромадларни легаллаштиришга карши кураш департаменти ишида жиноятларни аниклаш хамда яширин иктисодиётга карши курашда тезкор имкониятлардан фойдаланишни кучайтириш;

3. Солик маъмуриятчилигида коррупциявий мухитни шакллантираётган, давлат солик хизмати органларининг деярли барча бугинларида ходимлар коррупциялашувига олиб келаётган сезиларли шарт-шароитларнинг мавжудлиги, максадли текширувлар ташкил этиш учун соликларни тулашдан мунтазам равишда буйин товлаётган шахсларни, шунингдек, соликка оид хукукбузарликларни келтириб чикарувчи омилларни аниклаш тизимини такомиллаштириш.

4.Мавжуд муаммоларни бартараф килиш, Узбекистон Республикаси солик сиёсатини такомиллаштиришнинг асосий йуналишларини ва 2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларни амалга ошириш максадида Узбекистон Республикаси солик маъмуриятчилиги тизимини

May, 2022

511

такомиллаштиришнинг энг мухим йуналишлари белгилаб олиш.

5. Солик маъмуриятчилиги ва назоратининг мутлако янги тизимини яратиш, шунингдек, коррупциявий омилларга йул куймаслик буйича чораларни кучайтириш.

6. Солик тугрисидаги конун хужжатларини куллашда низоли масалалар юзасидан хулосалар чикариш.

7. Солик тугрисидаги конун хужжатлари бузилишини аниклашда солик туловчилар ва давлат солик хизмати органлари уртасида юзага келадиган низоларни куриб чикиш ва солик низоларини куриб чикиш жараёнида аникланган солик тугрисидаги конун хужжатларидаги камчиликларни бартараф этиш.

REFERENCES

1. Бобожонов А. Солик ва туловларни касддан яшириш живоятлари - солик маданаятининг ривожланишига салбий таъсир этувчи омил // Ички ишлар органларннинг жамоат хавфснзлигини таъминлаш ва жиноятчиликка карши кураш фаолиятини такомиллаштариш: Илмий-амалий конференция материаллари. -Тошкент, 2001. -Б. 56-59. Ортиков А., Ортиков Б. Солик сохасидаги хукукбузарликларнинг иктисодий-хукукий мазмуни // Уша манба. -Тошкент, 2001. -Б.54-56.

2. Узбекистон Республикаси молия вазирлигининг назорат-тафтиш бош бошкармаси ва унинг жойлардаги органлари тугрисидаги низомни тасдиклаш хакида. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Вазирлар Махкамасининг карори. https://lex.uz/docs/540795

3. Узбекистон Республикаси давлат солик кумитасини ташкил этиш ва унинг фаолияти масалалари тугрисида. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Вазирлар Махкамасининг карори. https://lex.uz/docs/804330

4. Узбекистон Республикаси давлат солик кумитасининг фаолияти масалалари тугрисида. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг карори. https://lex.uz/docs/450329

5. Соликлар ва божхона хабарлари. 1995 йил, №22 (46)

6. Носиров Ж.Хавф-хатар остида // Солик туловчининг журнали, 1997 йил, 2(14) сон.-Б.34.

7. Тахтин С. Бош мезон-конун // Солик туловчининг журнали, 1996 йил, 1-сон, январь.-Б.11.

8. Беганов В.Солик туловчи - давлат таянчи // Солик туловчининг журнали, 1998 йил, 7-8 (31-32) сон.-Б.2.

9. Уша жойда

10. Соликлар ва божхона хабарлари. 2000 йил 16-22 март. № 11 (295).

May, 2022

512

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.