Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ПЕДАГОГИК ХОДИМЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИНИ БЕЛГИЛАШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ПЕДАГОГИК ХОДИМЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИНИ БЕЛГИЛАШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

540
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ПЕДАГОГИК ХОДИМЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИНИ БЕЛГИЛАШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА ПЕДАГОГИК ХОДИМЛАРНИНГ ХУКУКИЙ МАКРМИНИ БЕЛГИЛАШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИ

Дустмурод Абдиназарович Рахмонов

ТАТУ Нурафшон филиали "Гуманитар фанлар" кафедраси мудири, ф.ф.д.(РЮ)

Нилуфар Жураевна Назарова

Тошкент давлат транспорт университети катта укитувчиси

Олий таълим Узбекистоннинг ривожланиш жараёнига алохида таъсир курсатади, чунки у ерда фаолиятнинг турли сохалари учун мутахассисларни касбий тайёрлаш амалга оширилади. Маълумки, сунгги ун йил ичида Узбекистон хаётининг барча сохаларида катта узгаришлар руй берди. Бу узгаришлар таълим сохасини хам четлаб утмади. Олий таълимнинг хозирги холатида мутахассислар тайёрлаш сифати ва олий укув юртлари битирувчилари малакасининг талабларга мувофиклиги муаммоси юзага келмокда.

Олий таълим тизимининг ижтимоий ахамиятига жамоатчилик эътибори каратилган холда ушбу тизимда вужудга келаётган турли куринишдаги муаммо ва камчиликларни бартараф этишга доир хукукий-меърий хужжатлар ишлаб чикилиб, унинг институционал асослари мустахкамланди. Хрзирги олий таълим тизимини янги ривожланиш боскичига олиб чикишга доир бир катор конун ва конун ости хужжатлари ишлаб чикилиб, амалиётга тадбик этиб келинмокда. Жумладан, Узбекистон Республикасининг 2020 йил 23 сентябрда янги тахриридан утказилиб, узгартириш ва кушимчалар киритилган "Таълим тугрисида"ги УР^-637-сонли ^онуни, Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5847-сонли, 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сонли Фармонлари, Президентнинг сохага доир тадбирлардаги нутк ва маърузалари шулар сирасидандир. Шунингдек, якинда ижтимоий тармокларда янги тахрир этилиб, узгартиришлар киритилган холда кабул килиниши режалаштирилаётган Мехнат кодексида хам олий таълим тизимида фаолият курсатиб келаётган педагогларнинг хукукий макомини мустахкамлашга доир таклифлар илгари сурилган. Жумладан, унда мажбурий мехнатни такиклаш, ходимнинг хукукий холати ёмонлашишига йул куйилмаслик кабилар асосий принцип

December 1

377

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

этн6 SenrunaHraH. YHga negaroruK xoguMnap MexHaruHu xyKyKufi TapTuöra conumHuHr xycycuaraapu xaM öenrunaö KyfiunMoKga.

PecnyönHKacHHHHr "TatnuM Typpucuga'^u 637-cohhh KoHyHuHuHr 45-Moggacuga: "negaror xoguMnapHuHr MaKoMu Ba ynap ^aonuaraHuHr Ka^onaraapu" KenrapunraH. YHga "negaror xoguMnapHuHr MaKoMu ^aMuaT Ba gaBnar TOMOHHgaH TaH onuHagu. negaror xoguMnap h^thmohh Ky-maö-KyBBaraaHagu, y3 Kacöufi ^aonuaTHHH aManra omupumu, ynapHHHr h^thmohh MaKoMu Ba oSpycuHu omupum ynyH TamKunufi-xyKyKufi mapT-mapouraap aparunagu, myHuHrgeK y3 xyKyK Ba KoHyHufi MaH^aaraapuHu aManra omupum ynyH Ka$onaraapu"[1] SenrunaHraH.

fflyHuHrgeK, "TatnuM TamKunoraapu negaror xoguMnapuHuHr xyKyKgapu, matHu, Kagp-KuMMaTu Ba umnaHnuK oöpycu gaBnar xuMoacu ocTuga Synumu, TatnuM TamKunoraapu negaror xoguMnapuHuHr Kacöufi ^aonuaTura apanamumra, TatnuM onyBHunapHuHr SunuMnapuHu Tyrpu Ba xonuc öaxpnamra Tatcup Kypcarumra, myHuHrgeK ymöy negaror xoguMnapHuHr xu3Mar Ma^SypuaTnapuHu öa^apumura TycKuHnuK Kunumra fiyn ^fiamMafigu'^l] gea Kypcaraö yranraH.

KpHyHra MyBo^uK negaror xoguMnap Kyfiugaru xyKyKgapra эгaпнгн Kypcaraö yTunraH:

y3 matHu, Kagp-KuMMaru Ba umnaHnuK oSpycuHu xuMoa Kunum; yKyB gacTypnapu goupacuga Myarnu^nuK gacTypnapuHu umnaö HuKum Ba ^opufi этнm, yKuTum ycnyôuëTuHu umnaö HuKum, myHuHrgeK Terumnu yKyB ^aHnapu, Kypcnapu, MogynnapugaH ^ofiganaHum, u^ogufi ^aonnuK Kypcarum;

3aMoHaBufi negaroruK maKrnapHu, yKuram Ba Tapöua BocuranapuHu, ycynnapuHu эpкнн TaHnam xaMga ynapgaH ^ofiganaHum;

Kacöufi ^aonuaraHu aManra omupum ynyH ynapra 3apyp mapT-mapouraap aparunumuHu Tanaö Kunum;

yKyB, unMufi Ba ycnyöufi fiyHanumnapgaru axöopoT-pecypc MapKa3napuHuHr xu3MaraapugaH Senyn ^ofiganaHum;

gaBnar TatnuM CTaHgapraapuHu, gaBnar TatnuM TanaönapuHu, ManaKa TanaönapuHu, yKyB pe^anapu Ba yKyB gacTypnapuHu umnaö HuKumga umTupoK этнm;

unMufi, unMufi-TagKuKoT Ba u^ogufi ^aonuarau aManra omupum, экcпepнмeнтaп ^aonuaTga umTupoK этнm, нннoвaцнaпapнн umnaö HuKum Ba ^opufi Kunum;

2020 fiun 23 ceHTaöpga Kaöyn KunuHraH aHru Taxpupgaru Y36eKucToH

December 1

таълим ташкилотини бошкаришда, шунингдек таълим ташкилотининг фаолияти билан боглик масалаларни мухокама килишда иштирок этиш;

касаба уюшмалари ва нодавлат нотижорат ташкилотлари аъзоси булиш, ходимларининг вакиллари булиш, фукаролик жамияти бошка институтлари фаолиятида ;атнашиш;

уз касбий хукукларини ва умумий манфаатларни ифода этиш хамда химоя килиш учун педагог ходимларнинг жамоат бирлашмаларига бирлашиш; уз касбий фаолиятига аралашувдан химояланиш;

давлат согликни саклаш муассасаларида бепул тиббий курикдан утиш (давлат таълим муассасалари ва ташкилотлари учун);

таълим олувчиларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини химоя килишда иштирок этиш[1].

Шунингдек, педагог ходимларни уларнинг лавозим мажбуриятлари билан боглик булмаган хар кандай бошка ишга жалб килиш такикланиши"[1] белгилаб куйилди. Бу борада Президент Шавкат Мирзиёев 2020 йил 30 сентябридаги Укитувчи ва мураббийлар кунига багишланган тантанали маросимдаги нуткида педагог ходимларнинг хукукий макомини мустахкамлаш нима учун зарурлига тухталиб, "Яшириб нима килдик, куп йиллар давомида укитувчига эътибор борасида сузимиз бошка, ишимиз бошка булиб келди. Окибатда соха ходимлари гуёки кераксиз ва химоясиз катламга айланиб колди. Мактаб укитувчиларининг асосий вазифаси бир четда колиб, уларни узларига мутлако алокаси булмаган ишларга жалб этиш чукур илдиз олди. Янаям очикрок айтсак, муаллимларнинг "хужайини" купайиб кетди. Бундай ножуя ишлар нафакат таълим сифатига, балки соха ходимларининг уз касбига булган муносабатига хам салбий таъсир курсатди. Кднчадан-канча тажрибали укитувчилар дили огриб, севган касбини ноилож ташлаб кетганини хам биламиз.

Мана, якин-якингача укитувчи-муаллимлар, айрим жойларда укувчилар хам, турт ойлаб пахта йигим-терими, чопик ва яганага чикарилгани сир эмас. Натижада укитувчи бир ойда уртача 80 соат дарс утиши керак булса, турт ойда 320 соат йукотадиган вазият вужудга келди. Уз навбатида, укувчи бир ойда 136 соат сабок оладиган булса, турт ойда 544 соат дарсни бой беришга мажбур булди.

Агар бу ракамларни ун бир йилга купайтирсак, биласизми, канча булади? Бу, ахир, юкори синф укувчилари учун белгиланган 8,5 минг соатлик укув дастурининг карийб 3 минг соати - 30 фоизи далада мажбурий мехнатда утди, дегани эмасми? Бошкача

December 1

айтганда, бола 11 йил урнига атиги 7 йил укишга мажбур булди"[3] дея кайд этиб, мамлакатимизнинг келгуси тараккиётини уйлаб, укитувчи ва муаллимларнинг хаётимиздаги нуфузи ва мавкеини ошириш максадида уларнинг макомини конун даражасида белгилаш таклифини илгари сурдилар. Шу билан бирга Президент Шавкат Мирзиёев "Укитувчиларнинг хукуклари давлат химоясида булишини, уларнинг касбий фаолиятига ноконуний аралашув, бошка ишларга жалб килиш жавобгарликка сабаб булишини катъий белгилаш лозим"[3] лигини кайд этиб утдилар.

2022 йилнинг 28 октябрида янги тахрирдаги Узбекистон Республикасининг "Мехнат кодексини тасдиклаш тугрисида"ги УРК-798-сон Конун лойхаси 526-моддасида "Педагог ходимларнинг мехнатини тартибга солишнинг узига хос хусусиятлари"га багишланган булиб, унда: "Педагогик фаолият билан шугулланиш хукуки - юкори ахлокий фазилатларга, тегишли таълимга, касбий тайёргарликка эга булган шахсларга берилади". Шунингдек, таълим муассасаларининг педагог ходимларига хафтасига уттиз олти соатдан ортик булмаган иш вактининг кискартирилган муддати белгиланади ва йиллик узайтирилган хак туланиладиган таътил берилади. Педагог ходимларнинг иш вактининг аник давомийлиги ва йиллик узайтирилган хак туланадиган таътилнинг давомийлиги Ижтимоий-мехнат масалалари буйича республика уч томонлама комиссияси билан келишган холда Вазирлар Махкамаси томонидан белгиланади.

Таълим муассасалари мехнатга хак тулаш учун мавжуд маблаглар доирасида ставкалар, лавозим маошларига табакалаштирилган устама белгилаш ва мехнатга хак тулаш ва рагбатлантиришнинг турли шаклларини куллаш хукукига эга"[2] лиги келтирилади.

Мехнат кодексининг 192-моддасида иш вактининг кискартирилган муддати: "Айрим тоифадаги ходимлар учун уларнинг ёши, соглиги холати, мехнатнинг шартлари, мехнат вазифаларининг узига хос хусусиятлари ва узга холатларни инобатга олиб мехнат тугрисидаги конунлар ва мехнат хукуки нормаларини уз ичига олувчи бошка норматив хужжатлар, шунингдек, мехнат шартномаси шартларига биноан мехнатга туланадиган хакни камайтирмасдан иш вактининг кискартирилган муддати белгиланади". Иш вактининг кискартирилган муддати мехнат фаолияти эмоционал (хиссий), аклий, асабий таранглиги билан боглик булган ходимларнинг маълум тоифалари (тиббиёт ходимлари, педагоглар ва бошкалар) учун белгиланди.

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

Кодекснинг 193-моддасида: "Юкори даражадаги хис-хаяжон, акдий зурикиш, асаб таранглиги билан боглик алохида тусга эга булган ишлардаги айрим тоифадаги ходимлар учун иш вактининг кискартирилган муддати педагоглар учун иш вактининг муддати хафтасига уттиз олти соатдан ошмайдиган килиб белгиланди".

235-моддасида эса "...олий таълим муассасалари, кадрлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш курсларининг педагог ходимларига биринчи иш йилида ишлаган соатларига мутаносиб равишда. Кейинги иш йиллари учун ушбу тоифадаги ходимларнинг мехнат таътиллари уларга берилган вактдан катъи назар, тулик хажмда туланади" деб кайд этилди. Бу борада Президент Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек: "Бугунги тез узгараётган замонда, барча сохаларда ходимларнинг билим ва малакасини мунтазам ошириб бориш хал килувчи масалага айланган бир пайтда педагог кадрларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизими бу талаблардан оркада колмокда"[3].

415-моддасида "Ижодий таътилларда: "Ишлаб чикариш ёки педагогик фаолиятни илмий иш билан бирга кушиб олиб бораётган шахсларга иш урни ва уртача ойлик иш хаки сакланган холда куйидаги муддатларга ижодий таътиллар берилади:

фалсафа фанлари доктори, дарслик ва укув кулланмаларининг, кулёзмаларнинг муаллифлари илмий даража олиш учун диссертацияни якунлаш учун - уй ойгача;

фан доктори илмий даражасини олиш учун докторлик диссертацияни якунлаш учун - олти ойгача".

Муаллифлар гурухи томонидан дарсликлар ва укув кулланмалари ёзишда муаллифлар гурухининг аъзоларидан бирига муаллифлар гурухининг барча аъзолари имзолаган ёзма аризага мувофик ижодий таътил берилади. Шунингдек, муаллифлар таътилни узаро таксимлашга хаклидирлар.

Илмий даража олишга даъвогарларга, шунингдек, дарсликлар ёки укув кулланмаларининг муаллифларига навбатдаги хак туланадиган мехнат таътили, ижодий таътилдан фойдаланишдан катъи назар, конун хужжатларида белгиланган тартибда берилади. Ижодий таътиллар бериш тартиби Вазирлар Махкамаси томонидан белгиланади[2]. Бу хусусида Президентимиз "Бугун хар бир укитувчи ва тарбиячи, олийгох домласи таълим ва илм-фан сохасидаги энг сунгги ижобий янгиликларни укув жараёнларига татбик эта оладиган, чукур билим ва дунёкараш эгаси, бир суз билан

December 1

айтганда, замонамиз ва жамиятимизнинг энг илгор вакиллари булишлари керак"[3] дея муносабат билдирганлар. Хулоса килиб айтганда:

олий таълим тизимида фаолият олиб бораётган педагогларнинг хукукий макомини таъминлаш оркали бир томондан, педагогнинг хаётий тажрибалари ва кузатишлари асосида хар кандай укув фаолиятида дуч келинадиган Х вазиятларни самарали хал этишнинг имконини берса, бошка томондан педагогнинг субъектив хусусиятларини ифодалаш учун замин яратади. Бу эса уз навбатида:

таълим мазмунини танлаш ва методик таъминотини яратишга хамда талабаларнинг кизикишларини орттиришга;

илмий дунёкарашини кенгайтиришга, ахлокий, гоявий-сиёсий, таълим-тарбиявий муаммоларни хал этишга;

кузатишлари асосида илмий хулосаларни чикаришга ва илмий изланишлар асосида узининг ижодий фаолиятида намоён этишга; ахборот билан ишлаш, кайта ишлаш ва тахлил эта олишга; талабалар томонидан эгалланган билим, куникма ва малакаларни узлаштирганлик даражаларига караб холис ва адолатли бахолашга;

шахс сифатида уз-узини ривожлантириш оркали жамият, давлат ва миллий манфаатлар йулида хизмат килишга тайёр булиш каби куплаб касбий сифатларни узида мужассамлаштириш имконини беради;

мамлакатимизда олий таълим муассасалари сонининг динамик курсаткич даражаси билан унда фаолият олиб борувчи педагогларнинг хукукий макомини таъминлашни такомиллаштириб борилиши механизмлари уртасида пропорционалликка эришиш лозим;

олий таълим тизимида фаолият олиб бораётган педагоглар касбий хукукий макомлари канчалик такомиллаштириб борилса, олий таълим тизимида тайёрланаётган кадрларнинг жахон мехнат бозори талабларига мос равишда ракобатбардошлигини таъминлашга эришиш имконини беради;

ОТМ микёсида педагогик ходимларнинг хукукий макомининг таъминланишига эришиш уларнинг касбий компетенциясини шаклланишига ва ривожланиш самарадорлигига ижобий таъсир этувчи омил сифатида караш имконини беради;

олий таълим тизимини ислох килишнинг меъёрий-хукукий таъминотининг ишлаб чикилиши, амалга киритилиши, олий таълим муассасалари тегишли

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

тузилмаларининг меъёрий-хукукий хужжатлар билан таъминланишини хамда уларни такомиллаштириш масалаларини назарий ва амалий жихатдан тахлил этишни кун тартибига куймокда.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисида"ги УРК-637-сонли Конуни. 2020 йил 23 сентябрь. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.09.2020 й., 03/20/637/1313-сон; Конунчилик маълумотлари миллий базаси, 21.04.2021 й., 03/21/683/0375-сон, 12.10.2021 й., 03/21/721/0952-сон.

2. https: //xdp.uz/qonun-loyihalari/2855

3. https://uza.uz/uz/posts/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-ituv-30-09-2020

4. Назарова, Н. Ж. (2022). Ёшлардаги ракобатбардошлик сифатларини ривожлантиришда хамкорлик. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 1), 570-575.

5. Самаров, Р. С. (2015). Таълим мазмунини белгилашнинг структуравий-функционал жихатлари (шахсга йуналтирилган таълим мисолида). Современное образование (Узбекистан), (12), 9-14.

6. Назарова, Н. Ж. (2022). Ёш мутахассисларнинг касбий ракобатбардошлик сифатларини шакллантириш (транспорт сохаси мисолида). Academic research in educational sciences, 3(6), 765-771.

7. Beknazarov, A. A., Rakhmonov, D. A., Normuratova, M. K., & Nasirov, K. J. (2020). Psychological-pedagogical classification of the philosophy of social service. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 12(7 Special Issue), 2759-2762.

8. Nazarova, N. J. (2021). YOUTH COMPETITION IN PROVIDING SOCIAL DEVELOPMENT. Научный редактор, 104.

9. Abdumannapovna, M. D., & Juraevna, N. N. (2022). The role of social institutions in the development of young people. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10 (6), 67-70.

10. Назарова, Н. Ж., Муратова, Д. А., & Жуманиязова, Н. С. (2022). Узбекистон темир йул транспорт тизимида аёлларнинг урни ва роли. Scientific Impulse, 1(3), 331-336.

11. Юнусова, Н. Ш., Назарова, Н. Ж., & Жуманиязова, Н. С. (2022). Педагогларда касбий компетенцияни такомиллаштириш (олий таълим тизими

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

мисолида). Современное образование (Узбекистан), (6 (115)), 9-16.

12. Самаров, Р., & Фарфиева, К. (2014). Ёшларда жинслараро хулк, мулокот маданиятини шакллантиришнинг ижтимоий-маданий ахдмияти. Современное образование (Узбекистан), (2), 49-52.

13. Samarov, R. S., & Rakhmonov, D. A. (2016). Social work activity in providing the life of the society (functional-structural analysis). Theoretical & Applied Science.,

14. Самаров, Р., & Садриддинов, С. (2013). Баркамоллик тизимида касбий лаёкатлилик. Замонавий таълим» журнали.

(7), 14-16.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.