Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ПАХТА АСАЛЛАРИ ДИАСТАЗАСИНИНГ ФАОЛЛИГИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ПАХТА АСАЛЛАРИ ДИАСТАЗАСИНИНГ ФАОЛЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
122
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Диастаза / фермент / амилаза / энзимлар / крахмал / ГОТЕ бирлиги / сахароза / фруктоза / стандарт / протеолитик / катализатор / гетероген.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Н.Ф.Нурмуродова, О.С.Тураев

Мақолада Ўзбекистонда етиштирилаѐтган пахта асаллари диастаза ферментининг фаоллик даражаси ва уларнинг Республика турли минтақаларида турлича эканлиги тўғрисида маълумотлар келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ПАХТА АСАЛЛАРИ ДИАСТАЗАСИНИНГ ФАОЛЛИГИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-126-133

УЗБЕКИСТОНДА ПАХТА АСАЛЛАРИ ДИАСТАЗАСИНИНГ

ФАОЛЛИГИ

Н.Ф.Нурмуродова

СамВ МИТФ таянч докторанти

О.С.Тураев

Ч.П.И.Т.И асаларичилик булими мудири к.х.ф.н.профессор. Россия табиий фанлар академияси академиги

Б.К.Мадартов

СамВ МИТФ кхф. д.профессор

АННОТАЦИЯ

Маколада Узбекистонда етиштирилаётган пахта асаллари диастаза ферментининг фаоллик даражаси ва уларнинг Республика турли минтакаларида турлича эканлиги тугрисида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: Диастаза, фермент, амилаза, энзимлар, крахмал, ГОТЕ бирлиги, сахароза, фруктоза, стандарт, протеолитик, катализатор, гетероген.

КИРИШ

Бугунги кунда Узбекистонда асаларичиликка булган талаб ва унинг шифобахш махсулоти булган асал етиштиришга окилона ихтисослашувни саклаб колиш, Республикамизнинг бозор иктисодиётига утиш даврида иктисодиётнинг асосини асалариларнинг беминнат махсулотлари ва у дехконларимизнинг канотли ёрдамчиси эканлиини хисобга олиб, сохани янада ривожлантириш тугрисида купгина карорлар кабул килинди. Шу муносабат билан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 октябрдаги "Асаларичилик тармогини янада ривожлантириш буйича амалга аширилаётган чора-тадбирлар тугрисида" ги ПК-3327-сон карори кабул килинди. Бу карор асосида асаларичилик сохаси, унинг моддий техника таъминоти, кадрлар билан таъминлаш ишлари мустахкамланди. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 8 февралдаги П^-120 сонли карори билан хам Республикада асал ишлаб чикаришни 2022 йилдаги 25,0 минг тоннадан 2026

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-126-133

йилда унинг салмогини 50,0 минг тоннага етказиш, шу билан бирга асалари оиласи сонини хам шу тарзда мунтазам ошириш йуллари курсатиб берилган.

Асал сифатини аниклаш учун унинг таркибидаги биологик фаол моддалар булган, ферментлар микдорини аниклаш катта ахамиятга эга. Асал таркибида бир неча хил ферментлар: диастаза (амилаза), инвертаза, каталаза, глюкооксидоза, пероксидаза, глюкотрансфераза ва бошка протеолитик ферментлар борлиги аникланган. Ферментларни яна биологияда энзимлар деб хам айтишади. Улар шундай махсулотки, тирик тукималар таъсирида вужудга келади. Асал таркибидаги ферментлар мураккаб молекулаларни оддий моддаларга парчалаб юборади, асаларининг овкат хазм килиш ва нафас олишида ижобий ёрдам беради. Ана шу жараёнда ферментлар мухим катализаторлик вазифасини утайди, чунки бу ерда ферментлар уз хусусиятини узгартирмайди ёки оз микдордагина узгартириши мумкин.

Асал таркибидаги диастаза ферменти сонига булган кизикиш куп тадкикотчилар эътиборини узига жалб этди, натижада асалнинг ботаник навларини саклаш коидалари, кайта ишлаш, асалнинг калбакилаштиришни аниклаш йуллари каби купгина хусусиятлари аникланди. Асал таркибида диастаза ферменти-гетероген тизим булиб, улар икки хил алохида ферментлар-(алфа) ва (бетта) ферментлардан иборат. Бу ферментларни алохида урганиш асал сохталигини аниклашда алохида ахамият касб этади.

Худди шундай, инвертаза ферменти- сахарозани парчалайди, мальтоза-дисахаридларни парчалашда иштирок этса, крахмални парчалашда диастаза ферменти ва глюкозани парчалашда эса глюкооксидоза ферментлари иштирок этади. Ферментлар биологик фаол моддалардир, уларни гохида оксилли моддалар деб хам юритишади, чунки улар фаол катализаторлик ролини хам утайди. Бундай фаоллик асал 40-45 оС гача иситилганда хам сакланиб колади. Хдрорат ошган сари фаоллик даражаси йуколиб бораверади, натижада ферментлар нобуд булади. Шунинг учун асални иситганда, унга алохида эътибор бериш лозим. Ферментлар фаоллиги пасайса асалнинг асосий курсатгичи диастаза сони камайиб, унинг сифати пасаяди, натижада узининг товарбоп хусусиятларинии йукотади.

Ферментлар асал таркибида катта ахамиятга эга. Улар асалнинг бузилишига йул куймайди ва асални калбакилаштирилганини билдирадиган асосий курсаткичдир. Асални 50-60оС дан юкори даражада иситилганда, унинг таркибидаги барча ферментлар емирилади, бунда фермент таркибидаги эфир

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-126-133

мойлари учиб кетади ва асалнинг бактериоцидлик хусусияти йуколади. Натижада асал узининг хушбуйлик хидини йукотиб, худди оддий бир ширин кандли механик коришмага ухшаб кетади.

Асал таркибида сув микдори нормадан зиёд булса, асал ферментлашади ва карбонат ангидрид гази хосил килади, натижада асалнинг юзаси вижиллаб туради. Ферментлашган асал суюклашади, уз таъмини тез йукотади ва чучук таъмли булиб, у аччиклашади.

МЕТОДОЛОГИЯ

Диастаза ферменти барча минтакалардаги асал таркибида кенг урганилган. Бу курсаткич асалнинг санитария холатидан далолат беради. Шунинг учун тадкикотчилар диастаза ферментининг биокатализатор сифатида фаоллиги тугрисида ягона бир хулосага келмаганлар. Ветеринария ва дехкон бозорларидаги лабораторияларда асални факатгина диастаза ферментининг фаоллиги буйича, яъни асал таркибидаги диастаза сони билан белгиланиб 0 дан 50 ракамлари бирлиги билан, унинг сифати белгиланади. Диастаза ферменти таъсирида асал таркибидаги крахмал молекулалари майда булакчаларгача-глюкозагача парчаланиб кетади.

Асалда диастаза, инвертаза, каталаза, липаза ва бошка ферментлар борлиги аникланган. Диастаза ферменти асал сифатини аниклашда кенг кулланилиб келинмокда. Асал таркибидаги инвертаза ферменти асалга асаларининг сулак безларидан утади. Бу фермент сахарозани оддий углеводлардан булган глюкоза ва фруктозагача парчаланишида иштирок этади.

Тадкикот ишларимиз 2021-2022-йилларда Республикамиз турли худудларидаги асаларичилик хужаликларидан тупланган турли асаллар намуналари асосида бажарилди. Худди шундай, Самарканд ва Тошкент шахридаги дехкон бозорларидан асал сотувчи шахслардан 1-10 декабрда Республика асаларичилари уюшмаси томонидан утказилган "Асал байрами" да иштирок этган асаларичиларнинг асал намуналаридан хам фойдаланилди.

Олинган асал намуналари Узбекистон Республикаси ФА "Биорганика-кимё" институти кимё лабораторияларида асал таркибидаги витаминлар, аминокислоталар ва микро-макро элементлар микдори аникланди. Шунингдек Ветеринария ва чорвачиликни ривожлантириш давлат кумитасининг "Ветеринария лабораториясида" асал таркибидаги диастаза ферменти, асалдаги сув ва кислоталик даражаси хамда канд микдорлари урганиб чикилди.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-126-133

Утган асрда Эрланмастер асалда диастаза (амилаза) ферменти борлигини аниклади. Асал диастазаси усимликларда куп учрайдиган ва В- амилазадан ташкил топган. Бу ферментлар крахмални гидролизлаш реакцияларини катализлайди. Юкори хдрорат таъсирида асал ферментларини фаоллиги бутунлай тухтаб колиши ёки пасайиши мумкин. Бу узгариш асалнинг "диастаза сони" билан аникланади. 1гр асалдаги фермент томонидан 1 соат давр ичида парчаланган 1% ли крахмал эритмаси микдорига "диастаза сони" деб аталади ва ГОТЕ бирлигида ифодаланади. Бу курсаткич буйича асалнинг кай даражада киздирилганлиги тугрисида бахо бериш мумкин. Табиий асалнинг диастаза сони 8-10 ГОТЕ бирлигидан кам булмаслиги керак. Ок рангли (пахта) асалларининг диастаза фаоллиги тук рангли(ок курай, кунгабокар)асалларга нисбатан анча пастдир.

Асал уз таркибидаги ферментларни куп микдорда саклаши билан бошка озик-овкат махсулотларига нисбатан юкори уринда туради. Асалдаги ферментлар фаол коришма сифатида булишининг ва асал иситилганда, у уз сифатини йукотишини биринчи булиб Ауцингер (1910) аниклади ва асал таркибидаги диастаза (амилаза) ферментининг фаоллик даражасини аниклаш усулларини баён этди. Кейинрок Готе (1914), Фиега (1931) лар асал таркибидаги диастаза ферментининг фаоллик даражасини аниклаш йулларини бирмунча такомиллаштириб бердилар.

Куп асаллар таркибидаги диастаза микдорини текширган Браунсдорф (1932) паст дараждаги диастазали асаллар хам тоза табиий эканлигини исботлаб берган. Худди шу фикрни куллаб кувватлаган В.Чудаков (1966) хам Россиядаги 317 хил табиий асаллар таркибини текшириб, улардаги диастаза сони 1 дан 30 гача эга эканлигини аниклаган. Шундай хулосага келган Лангред (1976) хам Америка асаллари таркибида диастаза сони 6,5 дан 38,5 бирликгача булганлигини аниклаб берган.

Бундай курсаткичларга купгина муаллифларнинг асал таркибидаги диастаза сонини паст эканлигига карамасдан, баъзи бир худудлар, Украинада -10 дан, Россия Федерациясида - 9, Собик иттифокнинг ГОСТ-19792-87 да эса 7 дан кам булмаслиги ва МДХ, мамлакатларининг 2002 йилдаги давлат стандартларига асосан- 8 курсатгичдан паст булмасликлари курсатилган. Ана шу курсаткичлардан паст булган диастазали асаллар калбаки асал ёки ута киздирилган асал гурухига киритилган. Шунинг учун хам Узбекистоннинг пахта асали ана шу ГОСТ талабларига асосан энг сифатсиз, канд асаллари

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-126-133

каторига киритилганлиги ачинарлидир.

ТАХДИЛ НАТИЖАЛАРИ

Хрзиргача пахта асали таркибидаги диастаза сони тугрисида аник бир хулоса килинмаган, чунки у турли географик минтакаларда доимий равишда узгариб турган. Асал таркибидаги диастаза ферментини баъзи бир муаллифлар усимлик гул ширасидан утади десалар, баъзилари асал таркибидаги диастаза факатгина асаларилар организмидан, гул ширани кайта ишлаш даврида асалари сулак безларидан утади, деган хулосага келган. Аммо шуни хам айтиб утиш керакки, гречиха усимлигидан олинган асал таркибидаги диастаза сони хозирча энг баланд, яъни 30-65 бирликка ва Узбекистоннинг тогли худудларидан тупланган асалларда эса 25-27,7 бирликка, хатто айрим жанубий вилоятларда эса 39,0-44,7 бирликка тенг эканлиги аникланди, шунинг учун асал таркибидаги диастазани хам гул ширадан ва хам асалари организмидаги сулак безларидан келиб чиккан, деган аник бир хулосага келишимиз мумкин. Диастаза ферментининг асал таркибида канчалик куп ёки оз микдорда булиши, унинг тозалигидан ёки сохталигидан далолат берувчи ягона курсаткичдир.

Узбекистоннинг купгина худудларида асал таркибидаги диастаза фаоллиги хам бир хил эмас, турлича асалларда унинг диастаза сони хам узгариб туриши аникланди. Бу тугридаги маълумотлар куйидаги 1- жадвалда келтирилган.

Узбекистон асалларининг диастаза фаоллиги 1-жадвал

№ Асал турлари н lim М+m Св %

1 Пахта асали 104 7,0-44,9 25,8+0,22 24,5

2 Ок курай асали 48 15,1-30,4 22,9+0,74 23,0

3 Янток асали 31 13,9-40,1 21,9+0,61 18,0

4 Тог асали 50 17,4-44,5 27,4+0,83 23,0

5 Аралаш асаллар 55 11,8-41,8 24,5+0,87 28,0

1-жадвал маълумотларидан куринаяптики, тог асалларида диастаза сони 17,8-44,7 та ГОТЕ бирлиги атрофида булиб, уртача 27,4+0,83 ГОТЕ бирлигига тенг булди. Энг кам диастаза сонига Узбекистоннинг пахта асаллари эга булди. Уларда 7,0-44,9 ГОТЕ бирлигига узгариб турди ва уртача 25,8 ГОТЕ бирлигидаги диастаза сонига паст даражада эканлиги аникланди, ёки бу курсаткич тог асалига нисбатан 11,8 ГОТЕ бирлигида кам булган. Худди

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-126-133

шундай Узбекистоннинг бошка хил асалларида бу курсаткич ок курай асалида бу курсаткич 1,6 ГОТЕ бирлигида полифилёр асалларда -24,5 янток асалида эса 21,9 диастаза Готе сонига тенг эканлиги аникланди.

Бу жараённи Узбекистан асаллари таркибида диастаза фаоллигини 1-диаграммада хам куришимиз мумкин.

= пахта асали = ок,к,урай асали =ёнток, асали = TOf асали = аралаш асаллар

30 25-8 22.9 22.9 2^4 24.5

20 10 0

пахта асали ок,к,урай асали ёнток, асали TOf асали аралаш асаллар

1-расм Узбекистон асаллари таркибида диастаза ферментининг узгариб туриш диаграммаси.

1-расмда Узбекистон худудларидан турли хил усимликлардан тупланган асаллар таркибидаги диастаза сонини ГОТЕ бирлигида узгариб туриши акс эттирилган. Энг баланд диастаза сони 27,4 тог асалларида булган булса, энг паст даражада 21,9 эса янток асалларида булганлиги куриниб турибди.

Узбекистон худудларида тупланган пахта асалларининг диастаза фаоллиги урганиб чикилди, улар хам турли худудларда турлича эканлиги ва хар доим хам худуд минтакасига мос равишда узгариб туриши аникланди. Бу тугридаги маълумотлар куйидаги 2-жадвалда келтирилган.

Узбекистоннинг турли худудларидан тупланган пахта асалларининг

диастаза фаоллиги. 2-жадвал

№ вилоятлар н lim М+m Св %

1 Бухоро 92 4,4-39,0 21,7+0,18 25,1

2 Кашкадарё 7 7,0-27,7 17,3+0,15 20,3

3 Сурхондарё 8 7,0-23,3 15,1+0,13 20,7

4 Самарканд 104 7,0-44,7 25,8+0,22 24,5

5 Тошкент 48 10,9-23,8 17,3+0,11 18,9

6 Тошкент шахри 52 10,9-29,4 20,1+0,17 21,4

2-жадвал маълумотларидан куринадики, Узбекистоннинг турли худудларидан тупланган пахта асаллари таркибида диастаза фаоллиги доимий равишда узгариб турганлиги тадкикот ишларимизда аникланди.

Узбекистоннинг Бухоро вилоятидан тупланган 92 намунадаги пахта асаллари таркибида диастаза сони 21,7 тани ташкил этса, Самарканд вилоятида

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-126-133

104 та намунадаги пахта асалларида бу курсаткич 25,8 ГОТЕ бирлигида фаолликка эга булган, Кашкадарёда 7 та намунадаги пахта асалларида 17,3, Тошкент вилоятида 42 та намунадаги пахта асалида эса 17,3 эканлиги аникланган, энг кам курсаткич Сурхондарё вилоятидан 8 та намунадаги пахта асаллари 15,1 ГОТЕ бирлигида эканлиги аникланди.

Узбекистонда урганилган (М.Усмонов 1988) асалларидаги диастаза ферменти сони гоятда хилма-хил, уларнинг сони 7 дан 44,7 бирликка тенг булса, Бухоро вилояти шароитида урганилган (О.С.Тураев, 2006) 92 хил асалларда эса бу курсаткич 4,4 дан 39,0 гача ГОТЕ бирлигига тенг эканлиги аникланган. Лекин бу асаллар хам хар доим стандарт талабларига тулик жавоб бермайди.

ХУЛОСА

Республикада етиштирилаётган асаллар орасида шундайлари хам борки, уларда уз табиатига кура диастаза сони бошка асалларга нисбатан анча кам булади. Гуза усимлигидан янги олинган асалнинг диастаза сони ГОСТ рухсат берган нормалар доирасида 7-9 гача бирликдан хеч хам кам булмаган. Лекин пахта асалини узок муддатда ёки иссик хароратли омборхоналарда саклаганда, унинг таркибидаги диастаза ферментининг фаоллиги давлат стандартлари рухсат этган талаблардан анча пастга тушиб кетади. Шу курсаткич туфайли асал яроксизга чикарилиши мумкин.

Шунинг учун хам асал сифатини аниклашда асал таркибидаги диастаза ферменти сонини илмий жихатдан яна бир бор кенг маънода ва атрофлича урганиш мухим амалий ахамиятга эга эканлиги, хозирги куннинг долзарб масалаларидан бири хисобланади. Бу эса ушбу йуналишда илмий тадкикотларини купрок утказишнинг долзарблигидан далолат беради.

REFERENCES

1. Аганин А. Амилаза меда. Пчеловодство,1979, №.11, стр. 30

2. Лангред Л. Диастозная активность некоторых сортов американских медов. Сборник XIX международный конгресс по пчеловодству. Бухарест, Из-во Апимондия, 1976. стр. 241-247

3. Тураев О.С. Технология содержания пчел в условиях хлопкосеющих зонах Бухарского вилоята. Дис. На соис. уч. степени к.с.х.н. Т. 2006. С-54-56

4. Тураев О.С. Асал ферментлари. "Зооветеринария" журн. 2008. №1. 33б

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-126-133

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Усманов М.Ф. Мед с хлопчатника. ж. Пчеловодство, 1988г. № 8, с-29-30.

6. Усманов М.Ф. Узбекистон асалариларининг сифатлари. Узбекистон кишлок хужалиги журнали,1991, № 6, 18-19 бетлар.

7. Чудоков В.Г. О диастазной активности медов Советсково Союза. Труды НИИП Москва, 1966, стр. 467-510.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.