Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА НОРАСМИЙ ИҚТИСОДИЁТ ҲОЛАТИ ВА УНИНГ САБАБЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА НОРАСМИЙ ИҚТИСОДИЁТ ҲОЛАТИ ВА УНИНГ САБАБЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
230
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Солиқ / хуфѐна иқтисодиѐт / солиқ комплаенси / солиқ маъмурчилиги / фискал салоҳият / солиқ принциплари. / Tax / shadow economy / tax compliance / tax administration / fiscal capacity / tax principles.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рустам Ражабович Эргашев

Ушбу мақолада Ўзбекистонда сўнги йилларда солиқ сиѐсатида амалга оширилган ислоҳотлар самараси таҳлил қилинган. Ўрганишлар, амалга оширилган ислоҳотлар бир мунча солиқ юки даражасини камайтирган бўлсада, солиқ тўловчилар учун комплаенс харажатлари ва солиқ маъмурчилиги учун маъмурий юкни ошишига олиб келгани аниқланди. Оқибатда, солиқ тизимининг фискал салоҳияти тушушига ҳамда катта солиқ тафовутининг юзага келганлиги, бу эса ўз навбатида яширин иқтисодиѐтнинг кенгайишига сабаб бўлганлиги асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE STATE OF THE INFORMAL ECONOMY IN UZBEKISTAN AND ITS CAUSES

This article analyzes the effectiveness of tax policy reforms in Uzbekistan in recent years. The study found that while the reforms implemented have reduced the tax burden level somewhat, it has led to an increase in compliance costs for taxpayers and an administrative burden on tax administration. As a result, it is caused the decline in the fiscal capacity of the tax system and the emergence of a large tax gap which in turn contributed to the expansion of shadow economy.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА НОРАСМИЙ ИҚТИСОДИЁТ ҲОЛАТИ ВА УНИНГ САБАБЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА НОРАСМИЙ ЩТИСОДИЁТ ХОЛАТИ ВА УНИНГ

САБАБЛАРИ

Рустам Ражабович Эргашев

Узбекистан Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги, бош мутахассиси. Банк-молия академияси, мустакил тадкикотчи, ergashevrustam1913@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Узбекистонда сунги йилларда солик сиёсатида амалга оширилган ислохотлар самараси тахлил килинган. Урганишлар, амалга оширилган ислохотлар бир мунча солик юки даражасини камайтирган булсада, солик туловчилар учун комплаенс харажатлари ва солик маъмурчилиги учун маъмурий юкни ошишига олиб келгани аникланди. Окибатда, солик тизимининг фискал салохияти тушушига хамда катта солик тафовутининг юзага келганлиги, бу эса уз навбатида яширин иктисодиётнинг кенгайишига сабаб булганлиги асосланган.

Калит сузлар: Солик, хуфёна иктисодиёт, солик комплаенси, солик маъмурчилиги, фискал салохият, солик принциплари.

THE STATE OF THE INFORMAL ECONOMY IN UZBEKISTAN AND ITS

CAUSES

ABSTRACT

This article analyzes the effectiveness of tax policy reforms in Uzbekistan in recent years. The study found that while the reforms implemented have reduced the tax burden level somewhat, it has led to an increase in compliance costs for taxpayers and an administrative burden on tax administration. As a result, it is caused the decline in the fiscal capacity of the tax system and the emergence of a large tax gap which in turn contributed to the expansion of shadow economy.

Keywords: Tax, shadow economy, tax compliance, tax administration, fiscal capacity, tax principles.

КИРИШ

Норасмий иктисодиёт жахон иктисодиётида купдан буён урганилаётган жараён хисоблансада, ХХ асрнинг охирларида уни урганиш буйича илмий ишлар оммалашди. Аммо шундай булсада, мазкур йуналишда нафакат

MaMnaKaraMH3ga, ^axpHga xaM aManra omupunraH hhmhh umnap eTapnu gapa«:aga эмaс.

HopacMHH HKTucogueT Syfiuna xopu^HH onHMnap TOMOHugaH 1930 HunnapgaH cyHr hhmhh H3naHHmnap öomnaHuö, 1970 HHrnapHHHr oxupuga hhphk Tag^HKOT nofiuxanapH npegMeTHra xaMga 1980 HHrnapgaH xa^Kapo кoн$peнцнaпap MaB3ycHra añnaHgu 1980 fiunga EMTHHHr EBpona HKTHcoguH komhcch^ch goupacuga EBpocTaTga amupuH HKTucogueT Macananapu Syfiuna Maxcyc HmHH rypyx TamKHn этнпraн. Ammo my naHTra Kagap HopacMHH HKTHCogHeTHHHr aroHa yMyMHH Tatpu^H umnaö HHKunMaraH. fflyHgañ öyncaga, 3aMoHaBHH hhmhh agaöueTnapga "coa HKTHcogHeTH", "HopacMHH HKTHcogueT", "HoKoHyHHH HKTHcogHeT", "amupuH HKTHcogueT", "^hhohh HKTHcogueT", "hkkhhhh HKTHcogHeT", "KynpaHr HKTHcogueT" Ba öomKa HoMnapga ynparam MyMKHH [CegoBa, 2002].

XanKapo BanwTa ^oHguHHHr 2018 fiungaru "^axoHgaru amHpHH HKTHcogHeTnap" homhh TagKHKoTHra Kypa HopacMHH HKTucogueT 6y y3uga nyn, TapTHÖra conum Ba ннcтнтyцнoнaп MaKcagnapra Kypa pacMHH xoKHMuaTgaH amupHH öynraH öapna KypuHHmgaru HKTHcoguH ^aonuaTHH aKc эттнpнmнgнp [Medina & Schneider, 2018].

EyHga, nyn öunaH öofhhk MaKcag cohhk Ba h^thmohh TatMHHoT ynyH a^pamanapHH TynamgaH öyHHH TOBnamHH, TapTHÖra conum MaKcagu xyKyMaT öwpoKpaTHacura eKH MetepHH xyKyKHH xy^^araapra 6yñcyHMacnHKHH Ba ннcтнyтyцнoнaп MaKcag кoppyпцнaпamraн cuecuH HHcTHTyraap Ba cae3 xyKyKHH 6a3aHH y3 unura onagu.

XanKapo BanwTa $oHgu ToMoHHgaH Hamp этнпraн TagKHKoT umuga 1991 HHngaH 2015 fiunra Kagap öynraH gaBpga ^axoHHHHr 158 MaMnaKaraapu MatnyMoraapu acocuga HopacMHH HKTucogHH öaxonamHHHr MaB^yg Ba aHru ycynnapu opKanu Harn^anap onHHraH 6ynH6, ymöy gaBpga MaMnaKaraap Syfiuna ypTana KHHMaT 31,9 $oh3hh TamKHn этraн. EyHga HopacMHH HKTucogHHHr энr WKopu ynymu annu hhkh MaxcynoTra HucöaraH 3HMÖaÖBe gaBnarara 60,6 $ou3 Ba EonHBHara 62,3 $oh3 TyFpu KenraH xaMga энг KyHH KypcaTKHH ABcTpuaga 8,9 $oh3 Ba fflBe^puaga 7,2 $oh3hh TamKHn KunraH [Medina & Schneider, 2018].

fflyHHHrgeK, Medina Ba SchneiderHHHr TagKHKoTnapugarH 58 Ta MaMnaKaTga 1991-2015 HHrnap opanuFHgaru xy^eHa HKTHcogueTHHHr puBo^naHHmu Taxnun KHHHHraHga MatnyM öynguKH, 2007 fiunrana öapKapop nacaHHÖ KenraH xy^eHa HKTucogueT gapa^acu 2009 ñungaH 158 Ta MaMnaKaTgaH 108 Tacuga omuö KeTraH. fflyHHHrgeK, ^aMH 158 Ta MaMnaKaT Syfiuna 2007 ñunga xy^eHa HKTucogueT KypcaTKHHH ypTana 29.69 ^oh3hh TamKHn KunraH öynca, 2008 ñunga 28.98 $oh3 Ba

2009 йилда 30.56 фоизга кутарилган. Бундан куринадики, айнан 2008 йилда юз берган жахон молиявий-иктисодий инкирозидан кейин дунё мамлакатларининг аксарият купчилигида яширин иктисодиёт кучайиб кетган [Medina & Schneider, 2018].

Норасмий иктисодиётга карши курашишда самарали инструментларни аниклаш ва уларни куллаш учун тегишли механизмларни ишлаб чикиш авваламбор иктисодиётдаги мавжуд яширин иктисодиёт холати ва унга таъсир этувчи омилларни аниклаш мухим хисобланади.

Бунда соликларнинг таъсири юкорилигини хисобга олган холда улар билан боглик омилларни тадкик этиш ва солик тизимида мавжуд булган камчиликларни бартараф этиш долзарб масала хдсобланади.

Ушбу маколада Узбекистон Республикасида яширин иктисодиёт холати ва унинг кулами кенгайишига сабаб булаётган солик тизимидаги муаммолар урганилади ва тегишли ечимлар таклиф этилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ

Норасмий иктисодиёт кулами ва даражаси мамлакатда ташкил этилган солик тизимига хамда давлат солик хизматининг профессионаллик даражасига хам боглик. Чунки, айнан ривожланаётган мамлакатлар иктисодиётида, яъни солик тизими ва солик маъмурчилиги лозим даражада такомиллашмаган мамлакатларда хуфёна иктисодиёт нисбатан ривожланган булади.

Бунда, хуфёна иктисодиёт атамаси "агар солик органларига хисобот берилса, соликка тортиладиган иктисодий фаолият киймати"ни белгилаш учун ишлатилади. Хуфёна иктисодиётнинг кулами канчалик катта булса, соликларнинг потенциал хажми ва уларнинг хакикий йигилиши уртасидаги фарк хам шунчалик катта булиши мантикан хам тугри хисобланади [Brooks, 2001].

Солик тaфовутининг юзага келиши ёки паст солик комплаенс даражасига (солик туловчиларнинг буйин товлаши) бир катор сабаблар мавжуд булиб, хусусан, Trasberg (2005) уз урганишларида солик тизимидаги адолат ва солик органларининг йигувчанлик салохияти норасмий тадбиркорлик фаолияти билан бевосита боглик эканлиги таъкидлайди. Унга асосан, утиш даври иктисодиётларининг аксарияти бозор ислохотларининг дастлабки даврида яширин иктисодиётнинг фаоллашувидан азият чеккан булиб, бу асосан узок муддат давомида ноокилона солик сиёсати юритилиши ва фискал вазифаларни белгилашда солик маъмурчилигининг салохияти инобатга олинмаганлиги билан изохланади.

Шу сабабли, утиш даври иктисодиёти мамлакатларида, гарчи, солик маъмуриятчилигидаги ислохотлар куп жихатдан норасмий иктисодиётни назоратга олиш ва кейинчалик камайтириш билан боглик булсада, фундаментал принципларнинг заиф ишлаб чикилганлиги ушбу мамлакатларнинг аксариятида хуфёна иктисодиёт хажмининг сунги йилларда усишига олиб келган.

Шунингдек, ушбу мамлакатларда узок вакт давомида солик ислохотлари асосан мавжуд солик сиёсатини саклаб колган холда умумий узгаришларга купрок эътибор каратилган булиб, солик сиёсатини узгартириш ва унинг маъмурчилигини ислох килиш борасида етарли ишлар амалга оширилмаганлиги яна бир камчилик сифатида таъкидланади (Hôgye, 2000;Mitra ва Stern, 2003). Окибатда, норасмий иктисодий хатти-харакатларнинг юкори даражаси ушбу мамлакатларда бюджетнинг потенциал даромадларини чекланишига, солик маданиятининг бекарорлашишига ва бошка ижтимоий-иктисодий салбий таъсирларни юзага келишига сабаб булмокда.

Мамлакатнинг иктисодий шарт-шароитларга мувофик ишлаб чикарилган солик сиёсати солик органларига уз вазифаларини, яъни конунга мувофик туланиши лозим булган солик ва йигимларни солик тизими ва унинг маъмуриятига булган ишончни йукотмаган холда ундириш имконини беради.

Хорижий ва миллий иктисодчилар томонидан утказилган илмий урганишлар шуни курсатадики, норасмий иктисодиётнинг солик сиёсати ва маъмурчилиги оркали тартибга солинадиган омиллари асосан солик комплаенси билан боглик эканлигини курсатади. ИХ,ТТга аъзо ва утиш даври иктисодиёти мамлакатларининг тажрибаси солик комплаенсини яхшилашда солик юкига таъсирчан соха ва фаолият турларини турли солик механизмалари оркали рагбатлантириш ва солик маъмурчилигини илгор ахборат техналогиялари асосида такомиллаштириш каби икки йуналишда ишлар амалга оширилганлигини курсатади.

Норасмий иктисодиётнинг солик комплаенси билан боглик омиллари ва уларни бартараф этишда тажрибаси урганилган мамлакатлар томонидан амалга оширилган чора-тадбирлар 1-расмда жамланган.

1-расмга асосан норасмий иктисодиётда шаклланган ёки унга окиб утган даромадларни хам маълум даражада соликка жалб килиш мумкин булиб, бунинг учун икки хил йуналишда чора-тадбирлар амалга оширилиши лозим [Ниязметов, 2018]:

1. Иктисодий, шу жумладан солик конунчилиги рамкасини кенгайтириш;

2. Давлатнинг амалдаги солик механизмлари ва солик маъмурчилигини такомиллаштириш.

COJIHK KOMn.iaeHCH OMH.iaapa

r^apojia^jiap flapaxacH CO.THK HaiopaiH

HI;THCO3HH OMiLTiap i

Co.thk iokh

i i

i Hdhkthco^hh OMHnnap r

SKaio

HMTHSI ES. eHTiinnKiap

x

Koppynrrm 3iapHMa

KoMUJiaeHC xapascaTnapn

i.

CO.thk ma^ahhsih —

ConHH THSHMHra HHJOHTJ

Cotizk opraH.napHHHHr ca-iosaiTH

OuitiTiap Taicnpn Hamacacn^a KyñHjarH synn-aTBopra sra cothk lynoBiHiiap rypyxii maiiuiaHaja:

ElíTíiepHH paos tn-T/eqii

Co.tihk opraHnapHHHHr apajiani^ BHCH3 cc.iini uajKÓypíLiT.iapíitm Ty.iHs; caa:apajHraH CC.IHK Ty.ioEqinap.

CMEIX Mit^^-pmnupH

T^'ljl I H.-|:t trjp^H DHTmurj

ara ByjiKHraH

Coiso; ttaiíiSvpiiHT.napHriH oaiEapanira Taiísp. ímwo cc.the, kkhym iluitií roí OKnMacirarH EE TyrnyratiraiunirH ca5i5.ii-: Saaiipa n-mafrm-nw cc.tm;

T.'THE^ÍILTlp

Cc.tm; Mai3;5ypinjir.Tapiira □enapeo

Cotied; maiti&rpzst.napheh öaaiapinnra laSep. .lera-m erapon jiiüöop Ba pec;,pc.napHH TEi;cEiLTa).:aiäjEiraH co.um; lynQKEnap.

Contn; ™™ KacxtaH öyhhh TOB.TaipiiraH

C™HK TH3HMHHH

aTañnaó aimao. cüanü

TV.TamjH ÓVÍÍHH

TOE.iaíijnraH co.ihi; TyJitJB^HJiap.

[i,iüioa conm; HaffifiypmrriapB TCrpucma emap.iu 0u.imu.ci sea óy.iMmim. yh¿a Ssnapeo Ea xhóíüí yfiicmdcat 6\itim 7m6.imx)i¿¿ZH co.ua; Tyuoeranap loucHiuaH coran iomTraKnirKHH Svjmn sfl.naT.iapH sa IDvTT iiaitiaKainapu louMouaH v.npHH amtcüiina nynnaaHnaflHraH ycnyöHBT siejirapHnrifl.

Caora. TynoBwa CH'|iaxaaa pynxaaaaH yTMarnm;

Can-:); utcoooiiapimi-: ys BaKTma iam&i _»rua:-.n-:>:

Co.uni zyrcsCcT.TipHHH TÍTpii Ea

Tyna* pacuHKianiTEjBjarnHi:

i i I I I I i i

CciTTHE^iapHE TV.thií Ea ys BaoHHa TynajjacjiEK

Co.ihk, kommaehci-ihh axnnnamra KapaTioraH cojihk MexaHH3MnapH

V

H.Mmué3

CO.IHK, MKHHH KasiafiTupHm

EHSiuLiuKsiap

y

OftiaUn HKM 3-<paxmypa 3upmya-i Kaóimem

Y

Co.IHK MatMVpHH.ltirHHH TaKDMH.l.iaUITHpíilII

AST

J

Taxriu.i 7nexHa.T.02wtnapu

MaHÖa: Myannu^ ToMoHHgaH Ty3unraH 1-pacM. co^hk KOMn^aeHCHra Tatcup этувнн OMH^ap Ba MaM.iaKaT^ap TOMOHHgaH yHH »xmu^arnra KapaTH^raH co^hk MexaHH3M^apu

HopacMHH HKTucogueT KynaMHHH cohhk MexaHH3Mnapu BocuTacuga ^unoBnam 6yñHHa HKTHcoguñ xaMKopnHK Ba TapaKKueT TamKunoTH (HX,TT)ra at3o MaMnaKaTnap Ba yTHm gaBpu HKTucogueTH MaMnaKaTnapu Ta^puöacu ypraHungu. Xopu^uñ MaMnaKaraap Ta^puöacu öy öopaga öu^BocuTa cohhk MexaHH3Manapu, xycycaH ^^C KaTTa axaMHaT Kacö этнmннн KypcaTagu.

Хусусан, Schneider ва Buehn (2012) томонидан 38 та ИХ,ТТга аъзо мамлакатларини камраб олган эконометрик тахлиллари билвосита соликдар ва даромад соликлари яширин иктисодий фаолият юритишнинг асосий сабабларидан эканлигини курсатади. Муаллифларнинг хисоб-китобларига кура, хуфёна иктисодиёт хажмининг 29,4 фоизини билвосита соликлар, (айланмадан солик ёки кушилган киймат солиги (ККС)) ва 13 фоизини даромад солиги билан изохлаш мумкин.

ККС кенг солик базасига эга булиши ва чакана савдо боскичига кадар етиб бора олиши хамда у оркали хисоб-фактураларни мониторинг килиш имкониятининг мавжудлиги савдо муносабатларида солик конунчилигига риоя этилиши устидан самарали назорат килиш имконини беради (Ebrill, 2001). Бу уз навбатида нафакат ККС балки бошка соликларнинг хам хисобланиши ва туланиши устидан самарали назорат килиш хамда солик маъмурчилиги сабабли юзага келиши мумкин булган яширин иктисодиётга карши курашиш имконини беради.

ККСнинг йигувчанлик салохиятини оширишда ушбу мамлакатлар томонидан амалга оширилган чора-тадбирлар асосан солик комплаенсини яхшилашга каратилган булиб, бу чора-тадбирлар нафакат ККС балки бошка соликларнинг йигувчанлик даражасини яхшилашга хамда яширин иктсиодиёт хажмини кискартиришга хизмат килади.

ИХ,ТТ мамлакатлари тажрибаси дастлабки эътиборни солик юкини оптималлаштиришга каратишни кузда тутади. Бу солик тизими фаолияти адолатлилик ва тенглик тамойилларига асосланганлигига ишончни кучайтиради. Бу уз навбатида, инсофли солик туловчиларга, солик юки сабабли хуфёна иктисодиётда фаолият юритаётган ва унга утишни максад килган хамда фаолиятини тухтатишга карор килмокчи булган бизнес субъектларига расмий иктисодиётдаги мухитни жозибадор килишга ёрдам беради.

Бу йуналишдаги сиёсатлар асосан солик юкига таъсирчан сохаларни бошкаришда кенг кулланилади. Чунки, солик юкининг ошиши баъзи сохалар учун норасмий иктисодиёт жозибадорлигини оширади.

ИХ,ТТ мамлакатлари юкори солик юкига эга булсада (ИХ,ТТ уртача - 34%, энг юкри Дания (46%), энг паст Мексика (16.%5)) (Heritage Foundation, 2020), турли солик имтиёзлар ва енгилликлар такдим этиш оркали солик юкига таъсирчан булган соха ва бизнес субъектларини расмий иктисодиётда фаолият юритишини рагбатлантиради.

ИХ,ТТ мамлакатлари солик органлари томонидан солик юкига таъсирчан ва хуфёна фолият юритиш эхтимоллиги юкори булган фаолият турларига

ManmnH xH3MaT Kypcaram, MexMOHgycraHK HHgycTpHacH, naKaHa caBgo Ba Kypnnnm cox,anapn Knpagn (1-^agBanra KapaHr).

1 -^agBan.

HX,TT MaM^aKaT^apuga arnnpHH H^TucogueT y^ymu roKopii 6y^raH

caHoaT TapMOK^apu

CaHoaT coxacu HmiipiiH HKTHCogueTgarH y^ymu (%) Coxara Terum^H ^ao^HHT Typ^apu

ManmnH xH3MaT KypcaTHm (E2C опеpaцнaпapн) 22.1 YH T03anam, capTapomnHK, ry3annHK canoHnapH, KypyK Ba KHMeBHH T03anam, OBKaraaHHm, 3apapKyHaHganapra Kapmn KypamHm, KOMnwTepnapra TexHHK xH3MaT KypcaTHm, xaB^cronHK, cornHKHH caKgam, yH xaHBOHnapHHH napBapHm KH^nm Ba öomKanap.

MexMOHgycTHHK HHgycTpHacH 16.4 PecropaHnap, Ka^enap, öapnap, OBKaTnaHHm ^oHnapn, MexMOHxoHa xH3MaTH.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

^aKaHa caBgo 15.6 ^aKaHa caBgo gyKOHnBapn, OMMaBHH (eKH OHHK) 6o3opnap Ba öomKanap.

KypHHHm 15.6 Kypannm-MOHTa^ nmnapn, yHHH TatMHpnam xH3Maraapn Ba öomKanap.

Bom^anap 30.3 ABTOMOÖHH coram Ba TexHHK xH3MaT KypcaTHm, KHmnoK xy^annp, TpaHcnopT xH3MaTH, TypH3M, KyHMac MynK (n^apaHH y3 HHHra onagn), KaHTa nmnam, ^peenaHcepnap, KyHrnnonap, gaM onnm Ba öomKa myHra yxmam xH3Maraap.

HX,TTra at30 MaMnaKaraapHHHr aHpHMnapnga HopacMHH HKTHcogueTgarH ManrnHH xH3MaT KypcaTHm coxacHHHHr ynymHHH KaMaHrapnm MaKcagnga 6y xroMaraapHH pacMHH HKTHcogueTga ^aonHAT ropuraeTraH cyöteKraapgaH onyBHH

maxcnapra Typnu cohhk HMTHe3napH Ba nerupManapgaH ^oHganaHum xyKyKH öepunraH (OECD, 2017). 2-^agBan 6y aManneTra эгa öynraH MaMnaKaraap Ba

HMTHe3nap Ma3MyHHHH ®;aMnaraH.

cohhk MatMypHHnnrHHH TaKOMunnamrapum opKanu amupuH HKTHcogueTra Kapmn Kypamum HucöaTaH MypaKKaö, neKHH »Kopu caMapara эгa öynraH HyHanum öynuö, y öapna TOH^agaru cyöteKraapHH KaMpaö onumra Ba ^aonuaTHHH KOHyH goupacuga aManra omupumra yHgaHgu.

2-^agBan.

MaumuH xu3MaT^ap ynyH co^hk HMTHé3^apu

MaM^aKaT co^hk HMTHé3H Ma3MyHH

BenrHA Cohhk HMTHe3napu MaumuH xH3MaT KypcaTyBcu cyöteKTHH ennamga pacMHH BaynepnapgaH ^oHganaHum öunaH öofhhk. ALE - cheque Ba Titre - service Baynep Typnapu MaB^yg öynuö: ÖHpHHHHcu - ^oHganaHyBHura 30 $ou3, hkkhhhhch - 30 - 40 $oh3 Baynep Hapxuga gapoMag conuKgapugaH nerupMa onum xyKyKHHH öepagu. HKKuna Boynepnap ynyH MaKcHMan cohhk nerupMacu 2400 eBpoHH Tammn этagн.

^aHHa 1994 Hunga ^aHHa öupHHHHnapgaH öynuö MaumuH xH3MaT KypcaTHm cox,acuHH (öof umnapu, Kop TO3anam, KyHganHK xapugnapHH aManra omupum, oBKaT TaHepnam, TO3anam Ba »Bum xroMaraapu) puBo^naHTupum Ba yHHHr HopcaMHH HKTHcogHeTgaru ynymuHH KaMaHTupum MaKcaguga xH3MaT HapxHHHHr 50 $oh3hh cyöcugua ®;opHH этgн. 2004 Hunga cyöcugua MHKgopu 35 $ou3ra KaMaHrapungu Ba HMTHe3nap 65 Ba yHgaH KaTTa emgarunap ynyH KongupungH. 2011 Hugga öy HMTHe3 öapna ^hcmohhh maxcnapra TaTöuK этнпa öomnaHgu.

repMaHHa Bof umnapu, TO3anam, Kup »Bum eKH öonanapHH napBapum KHnum Kaöu MaumuH xu3Maraap HapxHHHHr 20 ^orourana cohhk HMTHe3H öepunagu. ByHgaH TamKapu, TatMupnam Ba xyHapMaHgnunHK xroMaraapu KHHHHraH xapa^aTanapHHHr 20 ^orourana öynraH MHKgopu gapoMag cohhfh xncoöugaH Konnam aManueTH Ky^naHunagu.

HTanua cohhk HMTHe3napu BaynepnapHH cothö onum öunaH öofhhk öynuö, öyHra öuHonapHH TatMupnam, MaBcyMHH Ba KumnoK xy^anuru umnapu, cnopT TagöupnapHHH TamKHn этнm Kaöu öomKa xH3MaraapHH y3 unura onagu.

ByHga, conn; MatMypHHnurHHH нннoвaцнoн TexHonoruanap acocuga TaKoMHrnamTupum MyxuM axaMuaTra эгa. ByHgaH Ky3naHraH acocuH Ma;cag xaM conn; KOMnnaeHCHHH axmunam SynuS KyHugaru nopa-TagSupnapHH aManra omupumHH Ha3apga TyTagu:

• conn; opraraapu Ba Som;a Myaccacanap ypTacuga ax6opoT anMamuHyBHHH aBTOMaraamTupum;

• MatnyMoraap Sa3acuHH HHTerpauuanam;

• conn; MyHocaSaraapuga кoppyпцнa xonaraapuHH onguHH onum Ma;caguga conn; TynoBHH Ba conn; opraHnapu ypTacugaru MyHocaSaraapHH Maco^aBuH (BHpTyan) pe^MMra yTKa3um;

• caBgo aManneTM HmTHpoKHunapu ypTacugaru HKgucogHH MyHocaSaraapHH ax6opoT TexHonoruanapu acocuga ma^o^namTupum;

• TagSupKopnuK cySteKraapu ycTugaH ®&MoaT Ha3opaTHHH KynaHTHpum Ma;cagnga xapugopnapHH paFSaraarnupHm MexaHH3MHHH ^opuH Kunum.

XopH^uH MaMnaKaraapga 6y HyHanumgarH Hcnoxoraap acocaH conn; MatMypHunHrugarH Sapna ®:apaeHnapHH axSopoт-кoммyннкaцнa TexHonoruanapu acocuga TaKoMHrnamTupum Ba 6y op;ann conn; MoHHTopHHru Ba Ha3opaTHHH aBTOMaraamTHpumHH y3 HHura ongu.

Conn; MatMypHunHruga HMKoHuaTnapugaH KeHr Ba caMapanu ^oHganaHum KaTTa xa^Mgara MatnyMoraapHH ca;gam, ;aHTa umnam hmkohhhh Sepagu. By y3 HaBSaruga HKracoguH MyHocaSaraapHH ma^o^namTupum Ba xy^ueHa HKgucogHeT xa^MHHH KucKapTHpum hmkohhhh Sepagu.

XycycaH, KKC xaMga Som;a conuKgapnapHH TynarngaH SyHuH TOBnam xonaraapuHH onguHH onum Ma;cagnga ^aHySuH Kopea HupuK xa^Mgaru MatnyMoTapHH (Big Data) unFop TexHonoruanapra acocnaHraH "Data mining" (MatnyMoTnapHH Tonum), "Data matching" (MatnyMoraap MocnuruHH Ta;;ocnam), "Data Analysis and Data Analytics" (MatnyMoraap Taxnunu Ba aHannTHKacn) Ba cyHtnH HHTenneKTra acocnaHraH "Artificial Neural Networks" (CyHtuH HeHpoH TapMoFu) TexHonouanapu acocuga Taxnun ;Hnum hmkohhhh SepaguraH Early Warning System (эpтa oroxnaHTupum th3hmh) th3hmhh umnaS HHKgu.

HATH^ATAP BA MYXOKAMA

Y36eKHCToHga amupuH HKTHcogueTHHHr gapa^acu Supop xan;apo peHTHHrnapga aKc этмaгaн. By Sopagaru MatnyMoraap 2018 Hunra ;agap Terumnu Ba3upnHKnap ToMoHugaH SepunraH MatnyMoraap goupacuga HeKnaHraH SynuS, annu hhkh MaxcynoTHHHr 50 ((oiniigaH Kynpo;HH TamKun этнmн Ba Sy y3

навбатида иктисодиётнинг ривожланишига ва бюджет тушумларига халал бераётганлигинини маълум килинган.

Узбекистон учун норасмий иктисодиёт хажми хисоблаш буйича кенг камровли изланишлардан бири 2018-йилдан Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараккиёт дастури (БМТТД) томонидан амалга оширилди (ПРООН, 2018). Ушбу тадкикотда MIMIC (Multiple Indicator and Multiple Cause) модели асосида мамлакатимиздаги норасмий иктисодиёт хажми хисобланган. Тадкикот натижалари 2-расмда акс эттирилган.

Куйидаги расмдан куришимиз мумкинки, Узбекистонда сунги йилларда мамлакатимиздаги норасмий иктисодиёт хажми ЯИМнинг 50 фоизидан юкори булиб, 2018 йилда бу курсаткич 51,7 фоизни ташкил этган. Тадкикотлар юкори хуфёна иктисодиётга сабаб булаётган омиллар асосан соли; юкининг юкорилиги ва соли; маъмурчилигининг заифлиги билан богликлигини курсатади.

20 20 21 21

23 23 22 23 24

26 27 28

31

32

35

37 38

41

44

45

48

51.7

2-расм. Узбекситонда яширин иктисодиёт х^ажми (ЯИМ, %)

Солик комплаенсини яхшилаш борасида Узбекистон солик сиёсати ва маъмурчилигида амалга оширилган ислохотлар ва уларнинг норасмий иктисодиёт улушини кискартиришдаги самараси кутилган натижаларни бермаган.

Бу хулосамизни изохлаш учун солик комплаенси даражасини белгиловчи турт компонент, жумладан, солик туловчи сифатида руйхатдан утиш, бухгалтерия хисоби ва хисоботини юритиш, солик хисоботларини уз вактида, тулик ва тугри такдим этиш хамда солик ва бошка мажбурий туловларни уз вактида тулаш каби курсаткичларнинг республика буйича холатини куриб чикамиз (3-расмга каранг).

О 0 0 "1 f

1469 ■ 18433 >9 13736 14467

01 -i " 1 Й " 1 00

ll ■ 1

2015

2016

2017

. ■ I

f^i

ll

Г-^псоб юрнтнш тартабинн бузиш Руйх а тд а н утма сд ан ф а олият юр иташ ^нсоботларннтакдим этиш тартабннн бузиш

2 0 1 S

I Декларациятавднм этнш тартабннн бучшц I Соликларнитулаш тартабннн бузиш

Манба: Давлат солик кумитаси асосида муаллиф томонидан тайёрланди.

3-расм. Узбекистонда солик комплаенси компонентларининг холати,

2015-2019 йй.

3-расмдан куришимиз мумкинки, амалга оширилган ислохотларга карамасдан сунги йилларда солик комплаенси курсаткичларининг аксариятида салбий узгаришлар юз берган. Хусусан, 2015-2020 йилларда руйхатдан утмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шугулланиш холатлари жами 17 071 тага ошган булса, бухгалтерия хисоби ва хисоботини юритиш коидаларини бузиш буйича анклангагн холатлар сони 499 тага ошган. Солик хисоботларини такдим этмаслик ёки белгиланган тартибда ва муддатда такдим этмаслик билан боглик соликдан буйин товлаш холатлари энг куп такрорланган хукукбузарлик булиб, 2015 йилда жами 1585 тани ташкил этган булса, 2019 йилга келиб бу сон 48 881 тага, яъни 31 баробарга ошганлигини куришимиз мумкин. Худди шунингдек, солик декларацияларини топширмаслик даражаси хам сунги йилларда сезиларли даражада ошган.

Солик мажбуриятларини уз вактида ва тулик бажармаслик холатлари хам 2015-2019 йиллар оралигида жуда катта усишга юз тутган булиб, деярли 19 баробарга (йиллар буйича мос равишда 1850 ва 34 398 тани ташкил этган) ошганини гувохи буламиз.

Солик комплаенси курсаткичларидаги бу салбий узгаришларни солик сиёсати ва маъмурчилигидаги бир катор камчиликлар оркали изохлаш мумкин. Бу камчиликлар ва уларни бартарф этиш буйича таклифларни куйида батафсил келтирамиз. Солик комплаенси курсаткичларидаги кисман солик органларининг хукукбузарликни аниклашдаги салохияти ошганлигини

изохласа, кисман расмий сектордаги бизнес субъектларининг хуфёна иктисодиётга кучиб утиш холатлари кучайганлигидан далолат беради.

Норасмий иктисодиётни келтириб чикарувчи солик омиллари тугрисидаги тадкикотлар, хориж тажрибаси ва Узбекистонда амалга оширилган соликка тортиш амалиётини тахлил килган холда, мамлакатимиз солик сиёсати ва унинг маъмурчилигида мавжуд булган куйидаги камчиликлар хуфёна иктисодиётга солик механизмлари оркали карши курашиш самарадорлигини пасайтиришга сабаб булмокда деб бахолаймиз. Хусусан:

1) Норасмий иктисодиётга карши курашиш каратилган солик сиёсатиниг аник белгиланмаганлиги. Яъни, солик стратегиясида кайси солик турларлари ва механизмларини хуфёна иктсодиёт улушини кискартиришга йуналтириш буйича аник вазифаларнинг кузда тутилмаганлиги.

2) Даромад, фойда ва истеъмолни соликка тортиш рамкасини кенгайтиришга каратилган ислохотларнинг солик маъмурчилиги салохияти ва солик туловчи комплаенс харажатларини хисобга олинмаганлиги.

3) ^^С механизмининг бутун иктисодий занжир буйлаб тулаконли ишлашига тускинлик килувчи солик сиёсатининг бартараф этилмаганлиги.

4) Солик конунчилигига риоя этиш буйича жамоатчилик назоратини кучайтиришга каратилган рагбатлантирувчи механизмларнинг ривожланмаганлиги солик комплаенс даражасининг пасайишига ва у билан боглик яширин иктисодиётнинг кенгайишига сабаб булмокда.

Юкорида таъкидланган камчиликларни бартараф этиш юзасидан ишлаб чикилган таклифларни хар бир холат буйича куйида батафсил куриб чикамиз.

Биринчи холат буйича изох ва солик сиёсатини такомиллаштириш йуллари:

Узбекистонда норасмий иктисодиётнинг бугунги кундаги юкори даражаси биринчи навбатда узок муддат солик сиёсатининг норасмий секторга карши курашиш буйича аник йуналишларнинг белгиланмаганлиги окибати хисобланади.

Хукумат томонидан белгиланган топширикларни уз вактида ва сифатли бажарилмаслиги окибатида мавжуд муаммоларга уз вактида ечим топилмаяпти. Бу эса айнан яширин иктисодиётнинг фаолияти учун имкониятларнинг янада кенгайиб боришига ва узок муддатда сакланиб колинишига сабаб булмокда.

Таъкидлаш лозимки, солик сиёсати самарали ишламас экан, давлатнинг норасмий иктисодиётга карши курашиш буйича амалга оширадиган барча сай-харакатлари бесамар кетади.

ffly caöaögaH, cohhk cuecaTHHHHr aHHaH HopacMHH HKTucogueTra Kapmu Kypamumra KaparanraH MexaHH3MnapuHH TaKoMunnamTHpum, HopacMHH HKTucogueT ynymuHH KaMaHTupumHHHr энr caMapanu fiynu geö xuco6naHMH3. Cohhk cuecaTHHH cohhk KoMnnaeHcuHH axmunamra Kaparum эca öy öopagaru ucnoxoTnapHHHr MapKa3uH HyKTacu Synumu no3HMnurH HHoöarra onuHHmu TaBcua этнпagн. EyHga, gacTaBBan ymöy TymyHnaHHHr xyKyKHH öa3acHHH maKmaHTHpum MyxyHM xucoönaHagu. ffly MaKcagga, Y36eKHcTOH cohhk KoHyHnunurura cohhk KoMnnaeHcu TymyHnacuHH KupuTHm Ba yHHHr xonaiHHH (gapa^acu) öaxonamga ^oHganaHunaguraH TapKHöuH KucMnapuHH öenrunamHH TaKnu^ этaмнз.

Cohhk KoMnnaeHcu TymyHnacuHH TaBcu^namga KyHugaru TaKnu$ этнпaeтraн Tatpu^gaH ^oHganaHum MaKcagra MyBoBHK öynagu:

cohhk KoMnnaeHcu - cohhk TynoBHHnap ToMoHHgaH y3 cohhk Ma^öypuaTnapHHH HXTuepuH, y3 BaKTHga Ba TynHK öa^apunumuHH TatMHHnamu geMaKgHp.

Cohhk opraHnapura öynraH umoHHHH omupumga TagöupKopnHK cyöteKraapu ^aonuaTHra aHaga эpкннпнк öepum Ba KynaH mapT-mapouraapHH aparum, öwpoKpaTHK TycuK^apHH 6apTapa$ этнmra KaparanraH KoHyHHunHK 6a3acuHH TaKoMHrnamTHpum, MaMnaKarga cofhom paKoöar MyxuTHHH maKrnaHTHpum ynyH MoHonon KopxoHanapra öepunaeTraH anoxuga cohhk HMTHe3napugaH bo3 Kenum, gaBnaTHHHr axonuHH h^thmohh xuMoacura a^paraguraH xapa^araapu MHKgopuHH Ba cu^aTHHH omupum, кoppyпцнaгa Kapmu caMapanu Kypamum MyxHM axaMHaTra эra öynuö xucoönaHagu.

Hkkhhhh xonar SyHuna H3ox Ba cohhk cuecaTHHH hchox Kunum HyHanHmnapu:

CyHru Hunnapga cohhk cuecaraga aManra omupunraH ucnoxoraap HaTH^acuga gapoMag, $oHga Ba ucretMonHH conHKKa TopTHm KaMpoBH KeHraHTupumra эpнmнпraн öy^uö, öyHHHr Hara^acuga cohhk TymyMnapuga xaM ce3Hnapnu ycum W3 öepgu.

3-^agBan

MpuguK max.iap TOMOHugaH Ty^aHaguraH co^HK^ap TymyMH KneciiM

Tax^a^u (m^h. cyMga)

KypcaTKHH^ap homh 2017 2018 2019 2020 20172020 ycum (öapoöap)

OoHga cohhfh TymyMH 1 475.5 3 282.6 16 360.6 28 712.2 19.5

KKC TymyMH 14 686.2 27 876.5 33 809.8 31 177.4 2.1

МОЛ-МУЛК COЛИFИ ТУШУМИ 2 129.7 2 6G6.1 2 36G.2 1 974.3 -1.1

Ер COЛИFИ тушуми 1 G91.8 1 5G4.2 2 313.2 2 386.7 2.2

Айлaнмaдaн солик тушуми 1 7G7.6 4 7G6.5 1 988.7 1 353.9 -1.3

Ma^a: Дaвлaт солик куми^си aсосидa мyaллиф томонидaн тaйëрлaнди

3-жадвалдан куришимиз мумкинки, 2017-2020 йиллар оралигида барча соликлар тушумида ижобий узгариш юз берган булиб, энг катта усиш фойда солигида булиб, тушумлар 19.5 баробарга купайган. Бу давр оралигида ККС ва ер солигининг базасини кенгайтиришга каратилган солик сиёсати натижасида улар тушумлари мос равишда 2.1 ва 2.2 баробарга усганини гувохи буламиз. Аммо, амалга оширилган ислохотлар ва чора-тадбирларга карамасдан ва айланмадан солик тушумлари 2017 йилга нисбатан 2020 йилда мос равишда 1.1 ва 1.3 баробарга камайган.

Солик тушумларидаги бу узгаришларни куйидагича изохлаш мумкин. Хусусан, ушбу давр оралигида фойдани соликка тортишдаги иккита солик ставканинг унификация килиниши ва пасайтирилиши, шунингдек, уч турдаги бюджетдан ташкари максадли жамгармаларга ундириладиган мажбурий ажратмаларнинг бекор килиниши натижасида солик комплаенси даражаси яхшиланган. Шунингдек, солик рамкасини кенгайтириш максадида 2019 йил 1 январдан 1 млрд сумдан ортик тушумга эга булган кичик тадбиркорлик субъектлари умумбелгиланган тартибда фойдадан солик тулашга утказилди (ПФ-5755, 2017). Бу уз навбатида фойда солиги базаси ва туловчилар сонини ошишига хам хизмат килди.

Аммо, солик тушумларининг ошиши хар доим хам ижобий курсаткич ёки соликдан буйин товлаш холатларининг камайганлигидан далолат бермайди. Хусусан, 2017-2020 йилларда фойда солиги туловчиларнинг сони жами 107 мингтага (ёки 17 баробарга) ошган булсада ушбу давр оралигида бир солик туловчига тугри келадиган фойда солиги микдори 1.2 баробарга камайган. Бу уз навбатида, бир бирлик солик туловчини назорат килиш маъмурий харажатларининг маржинал фойдасини камайганлигидан далолат беради.

Бундан хулоса шуки, солик сиёсатида амалга оширилган ислохотлар солик маъмурчилигининг салохиятига мувофик (маъмурий мувофиклик принципи) ишлаб чикилмаганлиги окибатида, солик органларининг соликдан кочиш холатларини мониторинг килиш ва аниклашдаги самарадорлиги пасайиб кетган.

Учинчи холат буйича изох ва солик сиёсатини ислох килиш йуналишлари:

Хуфёна иктисодиётга карши курашишда ККСнинг роли катта булиб, юкорида таъкидланганидек, у норасмий секторни билвосита соликка тортишда энг самарали солик механизмларидан булиб хисобланади. Аммо, ККС механизмининг бу борадаги самарадорлиги, авваламбор, унинг кай даражада иктисодиётдаги кушилган киймат занжирини камраб олгани ва йигувчанлик салохиятига боглик.

Узбекистонда амал килиб келаётган КДС механизмининг кай даражада уз функциясини бажариш салохиятига эга эеканлигини урганиш максадида M. Keen (2006) томонидан таклиф этилган С-самарадорлик (Collection efficiency (C-efficiency)) курсаткичини тахлил килинди. Бу курсаткич хакикий ККС тушуми билан ягона солик ставкаси оркали иктисодиётдаги барча якуний истеъмол харажатларини соликка тортиш натижасида ундирилиши мумкин булган (назарий) солик тушуми орасидаги фаркни бахолашга асосланади. Бунда барча якуний истеъмол харажатларини солик базасига киритилишига сабаб, ККС бюджет харажатларини молиялаштириш манбаларини кенгайтиришга каратилган солик булиб, у давлат бюджети учун "пул машинаси" вазифасини бажариш максадида лойихаланганлиги хисобланади.

ХВЖнинг хисоб китобларига кура, Узбекистондаги ККС механизми узининг идеал салохиятига нисбатан икки баравар самарасиз эканлиги аникланган (4-расмга каранг).

4-расмдан курамизки гарчи солик туловчилар сони ва солик тушуми сунги йилларда ошган булсада, С-самарадорлик курсаткичи уртача 0.5 (50 фоиз)га тенг булган. Бу ККСининг занжирида узилишлар борлиги ва солик маъмурчилигининг назорат ва соликни ундириш борасидаги салохияти пастлигидан далолат беради.

■ С-самарадС-снмнра„о]Сшнмара„о]йшжмара„орЗшжмара„о 2000; 0,52005; 0,42 2010; 0,36 2015; 0,33 2016; 0,3

С-самарадорлик

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ЗДС туловчилар сони (минг та)

ККС тушуми (млрд. сум)

4-расм. К^Снинг С-самарадорлик ва бошка курсаткичлари

Бунга асосий сабаб сифатида куйидагиларни келтиришимиз амумкин.

Cohhk TH3HMHga öup BaKTHHHr y3uga xaM KRC, xaM aHnaHMagaH cohhk aMan KHHumu Ha3apuH ^uxargaH HoTyFpu aManueT öy^uö, KKC 3aH^upuga y3HnumnapHH W3ara KenTupagu. XanKapo cohhk aManueTH Taxnunu myHH KypcaTgHKH, cohhk TH3HMuga öup naHTHHHr y3uga yHHBepcan a^H3napHHHr $aKar öup Typu aMan Kunagu. Mhcoh ynyH, TH3HMga KRC MaB^yg öynca, y öunaH naparnen paBHmga KymuMna aHa oöopoT cohhfh (coTyBgaH cohhk) KynnaHunMaHgu.

PaxMoHoB Ba Ca^apoBnapHHHr (2021) TagKHKoTnapura Kypa, KRC MexaHH3MHHHHr nacT C-caMapagopnurura caöaö öynaeTraH KaMHHnuKnap acocaH HKKHTa öy^uö, öynap:

- cohhk cuecaTHgaru Ta^oByr - aMangaru KRC TH3HMHHHHr öapna Ba $aKar aKyHHH ucretMon xapa^araapuHH (xen KaHgaH HMTHe3napcu3 xaMga opanHK MaxcynoTnap ynyH KRC nerupManapuHH xucoöra onraH xonga) aroHa cTaBKaga conHKKa TopTHm MexaHH3MugaH neTra HHKumu;

- KoMnnaeHcgaru Ta^oByT - aMangaru KKC th3hmh h^pochhh TatMHHnam gapa^acHHHHr HoMyKaMMannuru, atHH cohhk MatMypnunurH Ha3opaT canoxuaTH xaMga cohhk TynoBHHnap MagaHuaTHHHHr nacTnuru caöaönu W3ara Kenagu.

XY^OCA

1. AgaöueTnap Taxnunu acocuga xa^eHa HKTucogueT Ha^aKar h^thmohh HKTucoguH Ty3H^Manap 6anKH ^aMHaTHHHr HKTucoguH MyHocaöaraapu th3hmhhh y3 HHura onraH MypaKKaö H^THMoHH-uKTucoguH xoguca öy^uö, öyryH gyHe MaMnaKaraapu xaeTHHHHr xaKHKaru экaнпнrн ucöoTnaö öepnngH. fflyHHHrgeK, öy öupHHHH HaBöarga, HKTucogueTgaru Ha3opar KunuHMaHguraH MyHocaöaraapHH, xycycaH, umnaö HHKapum, TaKcHMnam, anupSomnam Ba ucTetMon Kunum ®;apaeHHHH y3uga aKc эттнpнmн Kypcaraö öepungu. YHHHr кoppynцнa maKnnapugaH öupu cu^aruga HaMoeH öy^umu HKTucoguH pecypcnapHHHr HooKHnoHa Ta^cHMnaHumu, TagöupKopnHK KoöunHaTH Ba cohhk th3hmh canoxuaTHHH eMupumura ohhö Kenumu Kypcaraö öepungu.

2. Xy^eHa HKTucogueTra Kapmu caMapanu Kypamumga gacTaBBan xap KaHgaH cohhk TH3HMH agonar, cogganHK, caMapagopnHK, KañumKoKgHK Ba eTapnunuK Kaöu ^yHgaMeHTan Tanaönapra KymuMna paBHmga 6rog«:eTra eTapnunuK, öapKapopnHK, Ba MatMypuH MyBo^HK^HK Kaöu TaMoHunnapra ®;aBo6 öepumu no3HMnurH acocnaö öepungu. fflyHgañ Ha3apuH ^yHgaMeHTan Tanaönap acocuga KypunMaraH cohhk TH3HMH HH-HHHgaH 6y3Hnumra MaxKyM Ba my caöaögaH, thhhmch3 y3rapTHpumnapra MyxTo^gup. Y36eKHcToHga cohhk th3hmh öapKapopnurHHH

таъминлаш соликка тортиш механизмларини санаб утилган фундаментал талаблар асосида такомиллаштиришни такозо этади.

3. Хориж тажрибаси тадкики асосида яширин иктисодиётга карши курашиш буйича ислохотлар ва чора-тадбирлар аник стратегия асосида белгиланиши унинг иктисодиётдаги улушини кискартиришдаги маваффакиятининг асоси эканлиги маълум булди. Ушбу стратегияларни солик комплаенсини яхшилашга каратиш киска муддатда солик туловчилар ишончини йукотмаган холда солик органларига уз вазифаларни тулаконли бажариш имконини беради. Бунда, ислохотларни асосан икки йуналишда каратиш, хусусан солик юкини оптималлаштириш ва солик маъмурчилигини такомиллаштириш мухим хисобланади.

4. Узбекистон конунчилигида комплаенс назорати тушунчасининг киритилганлиги аммо унинг кайси турдаги солик хукукбузарликларини мониторинг килиши борасидаги саволларни очик колганлигини инобатга олиб, "солик комплаенси" тушунчасига куйидагича таъриф ишлаб чикилди.

Солиц комплаенси - солиц туловчилар томонидан уз солиц мажбуриятларини ихтиёрий, уз вацтида ва тулиц бажарилишини таъминлаши демакдир.

Бунда, солик тизимининг адолатлигига, бюджет маблагларининг окилона ишлатилишига, ва солик тизимининг салохиятига булган ишончни шакллантириш ва саклаб колиш ислохотларнинг марказини ташкил этиши максадга мувофикдир.

5. Кушилган киймат занжири бутунлигини саклаш максадида солик юкига таъсирчан булган сохаларни солик имтиёзлари оркали расмий секторда фаолият юритишни рагбатлантириш максадга мувофик. Хусусан, шартнома асосида телекоммуникациялар операторлари ва (ёки) провайдерларига воситачилик хизматларини курсатувчи якка тартибдаги тадбиркорларга нисбатан кулланиладиган айланмадан солик базаси жами реализация хажмига нисбатан эмас балки факат воситачилик хакидан келадиган даромадларга хисобланиши уларга нисбатан адолатли солик шартларини тамъинлайди. Худди шундай, электрон тижорат иштирокчиларининг Миллий реестрга киритилган юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорларнинг товарларни (хизматлар) электрон сотишдан олган фойдасига кулланиладиган фойда солиги ставкасини икки бараварга пасайтириш янги ва истикболли сохани ривожлантириш имконини беради.

REFERENCES

1. Н.Н. Седова, "Неформальная экономика в теории и российской практике", Общественные науки и современность, 2002, № 3.

2. L.Medina, F.Schneider, "Shadow Economies Around the World: What Did We Learn Over the Last 20 Years?" IMF Working Paper, 2018, WP/18/17.

3. Brooks N. (2001) „Key Issues in Income Tax: Challenges of Tax Administration and Compliance' Asian Development Bank. http://www.adb.org/Documents/Events/2001/Tax Conference/paper brooks.pdf

4. Trasberg, Viktor (2005). Tax administration and the shadow economy. In: Luigi Bernardi; Mark Chandler; Luca Gandullia (Ed.). Tax Systems and tax reforms in New EU Members (96-111). London and New York: Routledge.

5. Hogye, M. (ed.) (2000) Local and Regional Tax Administration in Transition Countries, Budapest: OSI Publications.

6. Mitra, P. and Stern, N. (2003) „Tax systems in transition', WB Working Paper 2947, Washington, DC: The World Bank.

7. И.М.Ниязметов. Соликка тортиш механизмларини такомиллаштириш оркали солик тизимини баркарорлигини таъминлаш: и.ф.д. илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. - Тошкент, 2018.- 230-231-6.

8. Schneider, F. and A. Buehn (2012), "Shadow Economies in Highly Developed OECD Countries: What Are the Driving Forces?", IZA Discussion Paper no. 6891.

9. Liam Ebrill, Michael Keen, Jean-Paul Bodin, and Victoria Summer, The Modern VAT // Washington, D.C. International Monetary Fund. ISBN 1-58906-026-1. 2001.

10. The Heritage Foundation маълумотлар базаси [Электрон ресурс] URL https: //www.heritage. org/index/

11. OECD. (2017). Shining Light on the Shadow Economy: Opportunities and Threats. [Электрон ресурс] URL www.oecd.org/tax/crime

12. Программа развития Организации Объединённых. Наций Теневая экономика в Узбекистане: причины, масштабы и пути сокращения. Аналитический доклад. ПРООН, 2018 (www.undp.org)

13. Узбекистон Республикаси Президентининг "Солик ва божхона имтиёзлари берилишини янада тартибга солиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5755-сон фармони, 2019 йил 27 июн.

14. Keen M. & Lockwood B. Is the VAT a Money Machine? National Tax Journal, Vol. 59(4) Published By: The University of Chicago Press, 2006. P. 905-928.

15. А. Рахмонов ва У. Сафаров. Compliance and administration problems of the VAT mechanism of Uzbekistan. Society and innovations. Special Issue - 7 (2021) / ISSN 2181-1415 URL: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.