Научная статья на тему 'Ўзбекистонда Мевасабзавот маҳсулотларини етиштириш ва экспорт қилишнинг минтақавий хусусиятлари'

Ўзбекистонда Мевасабзавот маҳсулотларини етиштириш ва экспорт қилишнинг минтақавий хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1385
164
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПЛОДООВОЩЕВОДСТВО / HORTICULTURE / ПРОИЗВОДСТВО / PRODUCTION / ПЕРЕРАБОТКА / PROCESSING / УРОЖАЙНОСТЬ / PRODUCTIVITY / РЕГИОН / ЭКСПОРТ / EXPORT / ПОТЕНЦИАЛ / СПЕЦИАЛИЗАЦИЯ / МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК / ИШЛАБ ЧИқАРИШ / қАЙТА ИШЛАШ / ҳОСИЛДОРЛИК / МИНТАқА / САЛОҳИЯТ / ИХТИСОСЛАШУВ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Зокиров Шухрат Эркиналиевич, Қурбонов Жамшид Қахрамонович

Мақолада Ўзбекистоннинг мева-сабзавотчилик соҳасидаги улкан салоҳияти, хусусан мамлакатимизнинг айрим мева-сабзавот турларини ишлаб чиқариш миқдори, ҳосилдорлик даражаси ва экспорти бўйича жаҳонда тутган ўрни таҳлил қилинган. Мевасабзавот маҳсулотларини етиштириш, қайта ишлаш ва экспорт қилишнинг минтақавий хусусиятлари кўриб чиқилган.В статье проведён анализ огромного потенциала Узбекистана в производстве плодоовощной продукции, в частности, занимаемого места в мире по объему производства, экспорта и уровню урожайности отдельных видов плодоовощной продукции. Рассмотрены региональные особенности производства, переработки и экспорта плодоовощной продукции.There is analyzed in the article the huge potential of Uzbekistan in the horticultural industry. In particular, it is considered these places in the world in terms of production, exports and the level of productivity of certain types of fruit and vegetables. It sets out the possibility of further support production, processing and export.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда Мевасабзавот маҳсулотларини етиштириш ва экспорт қилишнинг минтақавий хусусиятлари»

Зокиров Ш.Э., Курбонов Ж.К.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети х,узуридаги «Узбекистон иктисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари» илмий-тадкикот маркази кичик илмий ходимлари

УЗБЕКИСТОНДА МЕВА-САБЗАВОТ МА^СУЛОТЛАРИНИ ЕТИШТИРИШ ВА ЭКСПОРТ КИЛИШНИНГ МИНТАКАВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

ЗОКИРОВ Ш.Э., КУРБОНОВ Ж.К УЗБЕКИСТОНДА МЕВА-САБЗАВОТ МАЦСУЛОТЛАРИНИ ЕТИШТИРИШ ВА ЭКСПОРТ КИЛИШНИНГ МИНТАКАВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада Узбекистоннинг мева-сабзавотчилик сох,асидаги улкан салох,ияти, хусусан мамлакатимизнинг айрим мева-сабзавот турларини ишлаб чикариш микдори, х,осил-дорлик даражаси ва экспорти буйича жах,онда тутган урни тах,лил килинган. Мева-сабзавот мах,сулотларини етиштириш, кайта ишлаш ва экспорт килишнинг минтакавий хусусиятлари куриб чикилган.

Таянч иборалар: мева-сабзавотчилик, ишлаб чикариш, кайта ишлаш, х,осилдорлик, минтака, экспорт, салох,ият, ихтисослашув.

ЗОКИРОВ Ш.Э., КУРБОНОВ Ж.К. РЕГИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПРОИЗВОДСТВА И ЭКСПОРТА ПЛОДООВОШНОЙ ПРОДУКЦИИ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье проведён анализ огромного потенциала Узбекистана в производстве плодоовощной продукции, в частности, занимаемого места в мире по объему производства, экспорта и уровню урожайности отдельных видов плодоовощной продукции. Рассмотрены региональные особенности производства, переработки и экспорта плодоовощной продукции.

Ключевые слова: плодоовощеводство, производство, переработка, урожайность, регион, экспорт, потенциал, специализация.

ZOKIROV SH.E., QURBONOV J.Q. REGIONAL FEATURES OF FRUIT AND VEGETABLE PRODUCTION AND EXPORT IN UZBEKISTAN

There is analyzed in the article the huge potential of Uzbekistan in the horticultural industry. In particular, it is considered these places in the world in terms of production, exports and the level of productivity of certain types of fruit and vegetables. It sets out the possibility of further support production, processing and export.

Keywords: horticulture, production, processing, productivity, export.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

Мева-сабзавот маусулотларини етиштириш ва экспорт цилиш буйича Узбекистоннинг бугунги кунда нафацат минтацавий, балки глобал мицёсда юцори ресурс салоуияти-га эга эканлиги мамлакатимизнинг цулай табиий-ицлим шароитлари ва мауаллий ишлаб чицарувчиларнинг бой тажрибаси билан бевосита ботиц.

Шу уринда Узбекистонда мева-сабзавот махсулотларини етиштириш ва экспорт килиш салохиятидан тулик ва самарали фойдаланиш нихоятда долзарб масалалар-дан бири булиб, бу борада Узбекистан Рес-публикаси Президенти Ислом Каримов шу турдаги озик-овкат махсулотларини экспорт килиш хажми сезиларли даражада ортишини хам хисобга олиш зарур,1 деб таъкидлаганлар. Бунинг исботи сифатида сунгги йилларда мева-сабзавот махсулот-лари учун ажратиладиган экин майдонлари хажмининг ортиб бораётганлиги2 ва хосил-дорликнинг сезиларли даражада усиши ту-файли барча турдаги мева-сабзавот мах,-сулотлари буйича 2004-2014 йиллар мо-байнида натура куринишида ишлаб чика-риш хажми 3 баробар, кайта ишлаш 4,2 ба-робар, экспорт 1,8 баробарга ошганлигини кайд этиш зарур3. Бундан ташкари, 2015 йилда мамлакатимизда кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлайдиган 230 та корхона, 77 минг 800 тонна сиFимга эга булган 114 та янги совутиш камералари яратилди ва модернизация килинди, мева-сабзавотларни саклашнинг умумий куввати

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд ки-йинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узга-ришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчи-лик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижти-моий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2 Уша манба.

3 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистон кишлок хужалиги. - Т., 2015. -42-б.

832 минг тоннага етказилди4. Шу уринда мамлакатимиз ахолисининг мева-сабзавот махсулотларига булган эхтиёжларини кондириш учун республикамизда ишлаб чикарилган мева-сабзавот махсулотлари умумий хажмининг карийб 80%етарли эканлиги, колган кисми саноатда кайта ишлаш (14%), экспорт (3%) ва уруFчиликка (3%) йуналтирилаётганлигига алохида урFу бериш уринлидир5.

Узбекистон Республикаси К,ишлок ва сув хужалиги вазирлиги маълумотларига кура, мамлакатимизда 2015 йилда ахоли жон бо-шига йиллик уртача 320 кг сабзавот (тиб-бий меъёрга нисбатан 2,8 марта куп), 85,3 кг картошка (1,5 марта), 58,6 кг полиз (2,2 марта), 86,8 кг мева (1,2 марта) ва 49,9 кг узум (3,3 марта) махсулотлари ишлаб чикарилган6. Келтирилган курсаткич-ларни биз ижобий холат сифатида бахо-лашимиз мумкин булса-да, айни шу вактда Узбекистонда мева-сабзавотни етиштириш ва экспорт килишнинг хозирги холати, бу соханинг салохияти ва имкониятларидан тулик фойдаланилмаётганлигидан далолат бермокда. Утказилган баъзи тадкикотлар натижаларига кура, бугунги кунда респуб-

4 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий уз-гаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулк-чилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул^очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFиш-ланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

5 https://www.uzdaily.uz/articles-id-26502.htm

6 http://agro.uz/uz/information/ аЬои^адпси1Шге/574/5822/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

ликамиз ахолисини мева ва сабзавот мах,-сулотлари билан йил давомида баркарор таъминлаш, уларни чукур кайта ишлаш, етиштирилган махсулотларни саклаш ин-фратузилмасини ривожлантиришда, ташки бозорларга чикишга тусик булаётган бир канча муаммолар сакланиб колмокда:

- биринчидан, махсус инфратузилма-нинг етарли даражада ривожланмаганлиги, хусусан музлаткичли омборхоналарнинг етишмаслиги (хозирда мева-сабзавот ва полиз махсулотларининг 4,4 фоизига тенг саклаш кувватлари мавжуд), мавсумга караб бозорлардаги ушбу махсулотларга булган нархларнинг камида 3-5 бараварга узгараётганлигини, бундай холатдан эса биринчи навбатда ушбу махсулотларни етиштирувчилар ва истеъмол килувчилар катта зарар кураётганлигини алохида таъ-кидлаш жоиз;

- иккинчидан мева-сабзавот махсулот-ларини экспорт килиш буйича ихтисослаш-тирилган агрологистика марказларининг ягона тизими барпо этилмаганлиги ва биржа механизмларининг жорий этилмаган-лиги;

- учинчидан, ташки бозорларга чикиш билан боFлик транспорт логистикасининг мураккаблиги. Бу холатни кисман Узбекис-тоннинг туFридан-туFри денгиз портларига чикиш имкониятининг мавжуд эмаслиги ва шу сабабли транспорт харажатларининг юкорилиги билан изохлаш мумкин1;

- туртинчидан, халкаро сифат стандарт-ларини жорий этиш масалалари. Утказилган суровлар ва тадкикотлар шуни курсатмок-даки, экспорт билан боFлик муаммолар асосан махсулот сифати стандартлашмага-ни, нархи, кадокланиши талаблардан холи булиши ва бошка шу каби масалалар билан боFлик булмокда2;

- бешинчидан, тармок ходимларнинг малакасини ошириш, энг аввало, уларни

1 Юсупов Ю.Б. Как помочь предприятиям экспортировать? // «Экономика и финансы», 2015, №9. -С. 7.

2 Уша манба.

ташки бозорлар билан ишлашга ургатиш; тор ихтисосликдаги мутахассисларни излаш ва ишга жалб этиш масалалари3;

- олтинчидан, замонавий маркетинг ти-зимини йулга куйиш. Х,амкорларни излаш, кургазма ва ярмаркаларда иштирок этиш, янги бозорларни урганиш, сотиш тизимини такомиллаштириш, махсулотларнинг ташки куриниши ва кадоклашни истеъмолчи бозорлар талабига мослаштириш.

Ушбу муаммоларнинг ижобий хал этили-ши урта ва узок муддатли истикболда куйидаги ижтимоий-иктисодий масалалар-ни хал этишга имкон яратади, яъни:

- асосан кишлок жойларда иш билан бандлик даражаси ва йил давомида нархларнинг мавсумий кескин ошиб кетиши ол-дини олиш;

- аграр соха инфратузилмасини ривож-лантириш ва такомиллаштириш;

- мамлакат микёсида озик-овкат хавф-сизлигини мустахкамлаш;

- ахоли орасида соFлом овкатланиш тарзини шакллантириш;

- агросаноат сохасини талаб даражаси-да ривожлантириш;

- кишлок хужалиги тармокларини диверсификациялаш;

- кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-ликни ривожлантириш;

- ахолининг турмуш фаровонлигини ошириш.

Мамлакатимиз иктисодиёти учун ташки талаб манбаи хисобланган дунё иктисо-диётининг сунгги йиллардаги холати хакида гап кетганда, жахон мева-сабзавот ишлаб чикариш ва кайта ишлаш хажмига таъсир курсатувчи куйидаги асосий ташки омил-ларга алохида тухталиб утиш максадга мувофикдир:

- биринчидан, дунё ахолиси сонининг ортиб бораётганлиги, айникса урбанизация жараёнларининг жадаллашуви тармок

3 http://gazeta.norma.uz/publish/doc/ text122l85_kuz_gamini_qishda_eng

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

1-жадвал. Дунё ах,олиси, урбанизация даражаси, х,осил й^иб олинган ерлар ва мева-сабзавот

ишлаб чик,аришнинг усиши1

Курсаткичлар 1990 й. 2000 й. 2014 й.

Ахоли сони, млн киши 5320,8 6127,7 7243,8

Шахарлардаги ахоли сони, млн киши 3033,0 3263,4 3362,5

Ахоли жон бошига ЯИМ, АКШ доллар (ХКП*) 8832 10241 13915

Хосил йиFиб олинган ерлар, миллион га 1952 2061 2781

Мева ва сабзавот ишлаб чикариш (2004=100) 58 86 127

* Харид кобилияти паритети

махсулотларига булган талабнинг ортишига ижобий таъсир курсатаётганлиги;

- иккинчидан, глобал истеъмол хара-жатлари ортиб бораётганлиги тармокнинг потенциал имкониятлари ортишига ижобий таъсир курсатаётганлиги;

- учинчидан, ахоли жон бошига глобал даромадларнинг ортиши билан йил даво-мида ахолининг барра ва кайта ишланган юкори сифатли мева-сабзавот ва улардан тайёрланган махсулотларга булган талаби-нинг ортиш тенденцияси кузатилаётганлиги.

Сунгги ун беш йилликда дунё ахолиси сонининг 1 млрд 116 млн кишига, шахар-лардаги ахоли сонининг эса 99,1 млн кишига усиши, ахоли жон бошига ЯИМ кийма-тининг 2000 йилдаги 10241 АКШ доллари-дан 2014 йилда 13915 АКШ долларига кута-рилиши натижасида дунё ахолисининг мева ва сабзавотлар хамда улардан тайёрланган махсулотларга булган талабини кескин ошиши кузатилди. Дунё мева-сабзавот ишлаб чикариш хажми 2014 йилда 2004 йилга нисбатан 1,27 баробарга ошди (1-жадвал).

БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти тадкикотларига кура, Узбекистон мева ва сабзавот асосий турларини ишлаб чикариш буйича дунёнинг етакчи мамла-катлари каторига киради. Мамлакатимизда олма ишлаб чикариш хажми 2000 йилда 453 минг тонна булган булса, бу курсаткич 2013 йилда 937 минг тоннага кутарилган, яъни мамлакатимиз ушбу йилларда 97 мам-лакат орасида 29-уриндан 15-уринга кута-

1 Food and Agriculture Organization of the United Nations. FAO Statistical Pocketbook 2015. World food and agriculture 2015. Rome 2016. -P. 48.

рилган. Узум ишлаб чикариш хажми 2013 йилда 2000 йилдаги нисбатан 624,2 минг тоннадан 1,3 млн тоннага ошиб, Узбекистон ушбу давр мобайнида тахлил килинаётган 95 мамлакат орасида 22-уриндан 16-уринга кутарилган. Шунингдек, мамлакатимизда 2013 йил маълумотларига кура, урик ишлаб чикариш хажми 430 минг тоннани ташкил килиб, бу курсаткич буйича тахлил килин-ган 72 мамлакат орасида Узбекистон 3-уринни, гилос ишлаб чикариш хажми -100 минг тонна ва 71 мамлакат орасида 5-урин, сабзи ва шолFом ишлаб чикариш хажми - 1,6 миллион тонна ва 132 мамла-кат орасида 3-урин, помидор ишлаб чикариш хажми - 2,3 млн тоннани ташкил килган ва Узбекистон 177 мамлакат орасида 13-уринни эгаллаган. Сабзавотларнинг картошка, пиёз, карам ва бошка турлари буйича хам мамлакатимиз дунёда юкори етиштириш улушига эга (2-жадвал). Мева ва сабзавотлар етиштиришнинг бу юкори курсаткичлари мамлакатимизнинг ушбу тармокдаги улкан экспорт имкониятларини курсатади.

Сунгги йилларда мева-сабзавот ишлаб чикариш хажмининг ошиб боришига янги хосил йиFиб олинадиган майдонларнинг яратилиши хамда махсулот турлари буйича хосилдорликнинг ортиб бориши эвазига эришилмокда. Баъзи мева-сабзавот турла-рининг хосилдорлик курсаткичлари буйича БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти тадкикотларига кура, гилос, урик, сабзи, шолFом ва карам етиштириш-даги хосилдорлик буйича мамлакатимиз дунёнинг етакчи мамлакатлари каторига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

2-жадвал

Узбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари буйича ишлаб чикариш микдори

ва шу курсаткичга кура жадоцдаги урни

Мева ва сабзавот турлари Тахлил килинаётган мамлакатлар сони 2000 йил 2005 йил 2010 йил 2013 йил

Микдори (тонна) Урни Микдори (тонна) Урни Микдори (тонна) Урни Микдори (тонна) Урни

Олма 97 453000 29 402000 27 712000 19 937000 15

Узум 95 624200 22 641610 19 987300 16 1322090 16

Урик 72 68000 14 170000 6 325000 3 430000 3

Гилос 71 19800 19 22000 19 75000 6 100000 5

Помидор 177 970000 20 1317160 16 2347000 12 2246927 13

Картошка 165 731100 50 924180 47 1692900 35 2205400 30

Пиёз 145 432200 25 546340 26 884000 22 1068576 20

Сабзи ва шолгом 132 288100 17 505750 13 1107000 5 1641882 3

Карам 153 208000 29 287330 26 540000 21 904607 13

Манба: РАОБТАТ маълумотлари асосцца муаллифлар томонццан ишпаб чикилган

киритилган. Жумладан, мамлакатимизда 2013 йилда гилос х,осилдорлиги 83 ц/га ни ташкил килиб, бу курсаткич буйича Узбекистан тах,лил килинаётган 69 мамлакат орасида 8-уринни, урик х,осилдорлиги - 96 ц/га ни ва 69 мамлакат орасида 19-урин, сабзи-шолFом х,осилдорлиги - 600 ц/га ва 127 мамлакат орасида 8-урин, карам х,осил-дорлиги 601 ц/га ни ташкил к,илган ва Узбекистон 150 малакат орасида 7-уринни эгаллаган. Бошка мева ва сабзавот турлари х,осилдорлиги буйича мамлакатимиз етакчи мамлакатлар рейтингида турмаса-да, сунгги ун беш йилликда х,осилдорликнинг кескин ошиши натижасида анча юкори поFоналарга кутарилганини куриш мумкин. Жумладан, олма х,осилдорлиги 2000 йилда 73 ц/га тенг булган булса, 2013 йилда бу курсаткич 102 ц/га ни ташкил килган, ушбу давр мобайнида Узбекистон тах,лил кили-наётган 96 мамлакат орасида 56-уриндан 53-уринга кутарилган. Узум х,осилдорлиги 2000 йилдаги 63 ц/га дан 2013 йилда 116 ц/га га ошиши туфайли мамлакатимиз тах,лил килинаётган 93 мамлакат орасида 54-уриндан 26-уринга кутарилган (3-жадвал).

Мева-сабзавот турларининг экспорт кур-саткичлари буйича БМТнинг Озик-овкат ва

кишлок хужалиги ташкилоти тадкикотларига кура, Узбекистон мева ва сабзавот асосий турларининг экспорти буйича жах,он бо-зорларида салмокли уринга эга. Мамлакатимиз 2013 йилда урик, узум, карам, сабзи ва шолFом экспорти буйича дунёда етакчи йигирмата мамлакат каторидан урин олган. Жумладан, мамлакатимизнинг урик экспорти 58 минг тоннадан ортик булиб, тах,лил килинаётган 113 мамлакат орасида 2-урин-ни, узум экспорти 120 минг тоннани ташкил килиб, 136 мамлакат орасида 12-уринни банд этган. Шунингдек, карам экспорти 61 минг тоннадан ортик булиб, бу курсаткич буйича тах,лил килинаётган 151 мамлакат орасида 8-уринни, сабзи-шолFом экспорти карийб 32 минг тоннани ташкил килиб, бу курсаткич буйича 141 мамлакат орасида 17-уринни эгаллаган (4-жадвал).

Республикамизда 2014 йилдаги мева-сабзавот мах,сулотлари экспорти таркиби-нинг 74% дан ортиFи ёки 452,6 минг тонна-си барра мева-сабзавот мах,сулотлари улу-шига, 13,4%и (82,3 минг тонна) дуккакли

1 БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти. http://fa0stat3.fa0.0rg/d0wnl0ad/Q/VE (10.04.2016)

2 Уша манба.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

3-жадвал1

Узбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари буйича хосилдорлик ва шу

курсаткичга кура жадондаги урни

Мева ва сабзавот турлари Та*лил килинаётган мамлакатлар сони 2000 йил 2005 йил 2010 йил 2013 йил

Микдори (Ц/га) Урни Микдори (Ц/га) Урни Микдори (Ц/га) Урни Микдори (Ц/га) Урни

Олма 96 73 56 66 65 106 43 102 53

Узум 93 63 54 65 51 92 36 116 26

Урик 69 40 46 71 28 92 15 96 19

Гилос 69 57 16 73 8 90 7 83 8

Помидор 175 216 68 239 78 412 50 355 65

Картошка 159 140 84 186 60 239 47 283 30

Пиёз 143 188 51 208 55 353 22 353 22

Сабзи ва шолгом 127 253 38 329 25 622 4 600 8

Карам 150 293 28 281 38 524 14 601 7

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Манба: РАОвТАТ маълумотлари асосцца муалпифлар томонццан ишлаб чикилган

4-жадвал2

4-жадвал2

Узбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари буйича экспорт микдори ва шу

курсаткичга кура жадондаги урни

Мева ва сабзавот турлари Та*лил килинаётган мамлакатлар сони 2000 йил 2005 йил 2010 йил 2013 йил

Микдори (тонна) Урни Микдори (тонна) Урни Микдори (тонна) Урни Микдори (тонна) Урни

Олма 153 17633 25 4566 47 2003 55 1653 58

Узум 136 91485 7 108991 9 54022 16 120000 12

Урик 113 1288 19 11827 5 20551 5 58260 2

Гилос 119 45 39 - - - - - -

Помидор 168 43651 13 57811 15 50893 20 16099 32

Картошка 171 9347 42 2083 60 75 104 64 105

Пиёз 160 66283 12 92640 11 30000 32 11615 41

Сабзи ва шолгом 141 4647 23 14569 17 6474 26 31760 17

Карам 151 7373 21 24072 14 44406 12 61122 8

Манба: РАОБТАТ маълумотлари асосида муалпифлар томонццан ишлаб чикилган

мах,сулотлар улушига, 12,6%и (77,0 минг тонна) куритилган мевалар улушига тyFри келди. Агар 2010 йилда барра, дуккакли ва куритилган мева мах,сулотларининг экспор-ти 690,5 минг тонна ёки 1,2 миллиард АКШ долларни ташкил этган булса, бу курсаткич 2014 йилда мос равишда 611,9 минг тонна

ва 1,5 миллиард АКШ долларни ташкил килган.

Шу уринда айтиш керакки, Узбекистонда етиштирилган мева ва сабзавотларнинг им-порти асосан Россия ва КозоFистонга тyFри келмокда. Ушбу мамлакатлардаги асосий мева-сабзавотларга булган талаб ва нархни

1 http://www.numbeo.com/food-prices/country_ result.jsp?country=Russia (08.04.2016)

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

1-расм. Айрим мева-сабзавотларнинг Россия ва Козо^стондаги уртача нархлари, АК.Ш доллар1

Олма Помидор Картошка

з Росс ия ■ 1^озоги сто н

Изох: Йил: 2015; Валюта: АК.Ш долл; 1 кг: олма, помидор, картошка, пиёз; 1 бош: карам.

билиш катта ахамият касб этади. У ердаги нархларни билиш мева-сабзавот экспорти-ни тартибга солиш ва уни самарали олиб бориш имконини беради. 2015 йилда Россия бозорида олманинг уртача улгуржи нархи 1,32 доллар, КозоFистонда эса 0,91 долларни ташкил этган. Помидорнинг уртача улгуржи нархи Россияда 1,88 доллар, КозоFистонда 1,19 долларни; картош-канинг улгуржи нархи Россияда 0,56 долларни, КозоFистонда 0,35 долларни; пиёз-нинг уртача улгуржи нархи Россияда 0,53 долларни, КозоFистонда эса 0,32 долларни; карамнинг улгуржи нархи Россияда 0,89 долларни, КозоFистонда 0,55 долларни ташкил этганлигини куриш мумкин. Бундан шундай хулоса к,илиш мумкинки, мева-сабзавотларнинг улгуржи нархи Россия бозорида анча юкори, КозоFистонда эса ушбу махсулотларга булган нарх анча паст, ле-кин шу билан бирга Россия бозорига мах,-сулотларни етказишда масофа ва транспорт харажатлари бирмунча юкори. Шунга карамай экспортчиларимиз учун Россия бозори устувор булиб колаверади, чунки Россия ахолиси 146 миллион кишини ташкил этади, вахоланки КозоFистоннинг ахолиси сони 17 миллион кишидан бирмунча

куп. Бундан ташкари, мева-сабзавот экс-портида асосий урFуни меваларга бериш зарур, чунки уларнинг нархи анча юкори ва етказишда махсус техниканинг мавжуд-лигини талаб этади. Мамлакатимизда бун-дай техниканинг етишмаслигини хисобга олсак, экспорт килишда махсус техникани (рефрижератор, термос вагонлар, рефрижератор юк машиналари) асосан мевага етказиб бериш максадга мувофик булиб, ушбу махсулотларни экспорт килишда анча самарага эришиш мумкин.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, мева-сабзавот махсулотлари экспорти хажми мамлакатимиз умумий экспорти хажмининг 9 фоизидан купроFини, кичик бизнес ва ху-сусий тадбиркорлик субъектлари умумий экспортининг карийб 50 фоизини ташкил килади. Бу эса мева-сабзавотчилик тармо-Fининг нафакат кишлок хужалигида, балки бутун мамлакат иктисодиётида катта ахамиятга эга эканлигини курсатади.

Мева-сабзавот махсулотларини етишти-риш ва экспорт килишнинг минтакавий ху-сусиятларининг тахлили шуни

1 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистон кишлок хужалиги. - Т, 2015. -32-б.

2 Уша машба, 41-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

2-расм. Минтакалар кесимида сабзавотлар етиштириш ^ажми, минг тонна1.

3-расм. Минтакалар кесимида мева ва резаворлар етиштириш ^ажми, минг тонна2

курсатмокдаки, асосий омил сифатида ви-лоятларнинг географик жойлашуви ва ик-лим шароитлари катта таъсир курсатмокда. Узбекистонда етиштирилган мева-сабза-вотнинг (17 367,0 минг тонна) асосий кисми, жумладан, Самарканд (16,8%), Тош-кент (15,5%), Андижон (12,9%), ФарFOна (8,7%), Сурхондарё (8,1%), Наманган (7,1%) ва Бухоро (6,8%) вилоятлари хиссасига туFри келмокда1.

Минтакалар кесимида сабзавот етиштириш хажмининг тахлили (2-расм) шуни курсатмокдаки, сабзавот етиштиришнинг асо-

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистон кишлок хужалиги. - Т, 2015. -25-б.

сий хажми Тошкент (2347,9 минг тонна), Самарканд (2081,7 минг т), Андижон (1655,4 минг т), Сурхондарё (1170,9 минг т) вилоят-ларига туFри келмокда. Энг паст курсаткич Навоий (338,8 минг т), КоракалпоFистон Республикаси (378,2 минг т), Сирдарё (589,3 минг т), Жиззах (633,8 минг т) ва Хоразм (735,8 минг т) вилоятларига тааллукли. Сабзавот етиштиришда минтакалар уртасида бундай тафовутларнинг мавжудлигига, ав-валамбор, юкорида таъкидлаб утилганидек, табиий-географик шароит, яъни рельеф, иклим, ёFин микдори, тупрокнинг унумдор-лиги ва бошкалар каби ижтимоий-икти-содий, яъни демографик (йирик агломера-цияларнинг мавжудлиги), ижтимоий-тари-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

4-расм. Минтакалар кесимида узум етиштириш х,ажми, минг тонна1

хий (дехкончиликка мойиллиги, миришкор-лиги) омилларни сабаб килиб курсатиш мумкин.

Минтакалар кесимида мева ва резавор-лар етиштириш хажмини тахлил (3-расм) килар эканмиз, бу ерда хам мева ва реза-ворларни етиштиришда асосан, Андижон (522,9 минг т), ФарFOна (375,9 минг т), Самарканд (341,7 минг т) Бухоро (217,2 минг т), Наманган (203,5 минг т) ва Тошкент (188,5 минг т) вилоятлари етакчилик килмокда. Энг паст курсаткич эса Сирдарё (29,5 минг т), КоракалпоFистон Республика-си (36,8 минг т), Жиззах (82,0 минг т) ва На-воий (95,7 минг т) вилоятларига тегишли-дир. Мева ва резаворларни етиштиришда минтакалар уртасида бундай тафовутлар-нинг мавжудлигига авваламбор юкорида белгилаб утилган омилларни курсатиш мумкин.

Минтакалар кесимида узум етиштириш хажмини тахлил (4-расм) килар эканмиз, узум етиштиришнинг асосий кисми Самарканд (497,3 минг т), Тошкент (155,9 минг т) ва Бухоро (188,5 минг т) вилоятларига туFри келаётганлигини курсатмокда. Энг паст курсаткич эса КоракалпоFистон Республи-каси (5,3 минг т), Сирдарё (12,1 минг т),

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистон кишлок хужалиги. - Т., 2015. -45-б.

Жиззах (28,5 минг т) ва Хоразм (36,8 минг т) вилоятларига тегишлидир. Бу холатни хам изохлар эканмиз, юкорида курсатиб утилган омилларни такрорлаб курсатишимиз мумкин булади. Мева-сабзавотларни етиштиришнинг минтакавий хусусиятларининг тахлили шуни курсатмокдаки, бу сохада Самарканд, Тошкент, Андижон, ФарFOна, Бухоро ва Наманган вилоятлари етакчилик килмокда. Яъни мева-сабзавот етиштиришда концентрациялашув ушбу вилоятларда намоён булмокда. Шунинг учун ушбу вило-ятларнинг мева-сабзавотларни етиштириш ва экспорт килиш салохиятидан келиб чик-кан холда, курсатиб утилган тармокларга ихтисослашувини ошириш соханинг самар-дорлигини ошириш имконини беради, яъни куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик:

- мева-сабзавот махсулотларини етиштириш ва экспорт килишда мавжуд молия-вий ресурсларни курсатиб утилган вилоят-ларга максадли равишда ажратиш;

- мазкур вилоятларда мева-сабзавот-ларни кайта ишлаш, саклаш ва агрологис-тика инфратузилмасини устувор равишда шакллантириш ва ривожлантиришга урFу бериш;

- ушбу вилоятларда селекция ишларини жадаллаштириш, халкаро стандартлар да-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

ражасида сертификатлаш марказларини ташкил этиш;

- товарлилик даражаси юкори булган йирик мева-сабзавот етиштирувчи хужа-ликлар ташкил этиш, асосан дех,кончилик устун булган туманларда мева-сабзавотни кайта ишлаш, саклаш ва экспорт билан шуFулланадиган агрофирмаларни ташкил этиш;

- сох,а мутахассислари томонидан мева-сабзавот мах,сулотларини Европа давлатла-рига экспорт килиш буйича консалтинг фирмаларини ташкил этиш1;

- Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2016 йил 12 апрелдаги «Мева-сабзавот, картошка ва полиз

мах,сулотларини харид килиш ва улардан фойдаланиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-2520-сонли карорига асосан харид килиш тизимини шакллантириш ва унинг минтакавий хусусиятларига урFу бериш.

Юкорида келтирилган тах,лил натижала-рига асосан, сох,а доирасида ечимини кута-ётган муаммоларнинг х,ал этилиши - мам-лакатимизнинг мева-сабзавотчилик тармо-Fидаги улкан салох,иятидан янада кенгрок фойдаланиш ва бу уз навбатида республи-камиз фукароларининг муносиб х,аёт кечи-ришларини таъминлашга хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бора-ётган ислох,отларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, ху-сусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш х,исобидан олдинга юришдир. / Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлака-тимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Ва-зирлар Мах,камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2. Food and Agriculture Organization of the United Nations. FAO Statistical Pocketbook 2015. World food and agriculture 2015. Rome 2016. -P. 48.

3. БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти расмий сайти маълумотлари: http://faostat3.fao.org/download/QZVE

4. Узбекистан Республикаси Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги маълумотлари: http:// agro.uz/uz/information/about_agriculture/574/5822/

5. Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистан кишлок хужалиги. Тошкент, 2015.

6. Жах,он банкининг «Бизнес юритиш» халкаро рейтинги маълумотлари: http://russian. doingbusiness.org/data/exploreeconomies/uzbekistan

7. http://new.standart.uz/upload/file/publikatsii/public_qishloq_hayoti_11.03.2016.pdf

8. http://gazeta.norma.uz/publish/doc/text122185_kuz_gamini_qishda_eng

9. https://www.uzdaily.uz/articles-id-26502.htm

1 http://new.standart.uz/upload/file/publikatsii/public_qishloq_hayoti_11.03.2016.pdf (17.03.2016)

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.