Научная статья на тему 'Ўзбекистон озиқ-овқат саноати тармоқларида ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришнинг минтақавий хусусиятлари'

Ўзбекистон озиқ-овқат саноати тармоқларида ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришнинг минтақавий хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2041
165
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОЗИқ-ОВқАТ САНОАТИ / ОқИЛОНА ЖОЙЛАШТИРИШ / ИНФРАТУЗИЛМА / ТАРМОқ ДИВЕРСИФИКАЦИЯСИ / СУТ ВА МЕВА САБЗАВОТ БОЗОРИ / ИШЛАБ ЧИқАРИШ қУВВАТЛАРИ / қАЙТА ИШЛАШ / ПИЩЕВАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ / FOOD INDUSTRY / РАЦИОНАЛЬНОЕ РАЗМЕЩЕНИЕ / RATIONAL DISTRIBUTION / ИНФРАСТРУКТУРА / INFRASTRUCTURE / ОТРАСЛЕВАЯ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ / INDUSTRY DIVERSIFICATION / РЫНОК МОЛОКА / MARKET MILK / РЫНОК ПЛОДОВ И ОВОЩЕЙ / MARKET OF FRUITS AND VEGETABLES / ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ МОЩНОСТИ / PRODUCTION AND PROCESSING / ПЕРЕРАБОТКА

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Усманов Закир Каримович, Қўзиев Комилжон Файзиевич

Мақолада минтақаларда озиқ-овқат саноати тармоқларини жойлаштириш назарий ва амалий масалалари ёритилган. Шунингдек, амалиётдаги мавжуд услубиёт ёрдамида республикамизнинг минтақаларида сут ва мева-сабзавот маҳсулотларини қайта ишлаш кўламини аниқлаш ва қайта ишловчи корхоналарни оқилона жойлаштириш масалалари таҳлил қилинган.В статье рассмотрены теоретические и практические вопросы размещения отраслей пищевой промышленности в регионах. В дополнение к использованию существующей методологии на практике проведен анализ по определению объема переработки молока и фруктов и овощей, а также рациональному размещению перерабатывающих предприятий в регионах.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article deals with the theoretical and practical issues of distribution of branches of the food industry in the regions. In addition to implementation the existing methodology in practice, there is carried out analysis on determining the amounts of the processing of milk and fruits and vegetables, and rational allocation of the processing enterprises in the regions.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон озиқ-овқат саноати тармоқларида ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришнинг минтақавий хусусиятлари»

Усманов З.К.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети х,узуридаги «Узбекистон иктисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари» ИТМ кичик илмий ходими; Кузиев К.Ф.,

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси хузуридаги Прогнозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти катта илмий ходим-изланувчиси

УЗБЕКИСТОН ОЗИК-ОВКАТ САНОАТИ ТАРМОКЛАРИДА ИШЛАБ ЧИКАРИШ КУЧЛАРИНИ ЖОЙЛАШТИРИШНИНГ МИНТАКАВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

УСМАНОВ З.К., КУЗИЕВ К.Ф. УЗБЕКИСТОН ОЗИЦ-ОВЦАТ САНОАТИ ТАРМОКЛАРИДА ИШЛАБ ЧИКАРИШ КУЧЛАРИНИ ЖОЙЛАШТИРИШНИНГ МИНТАЦАВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада минтакаларда озик-овкат саноати тармокларини жойлаштириш назарий ва амалий масалалари ёритилган. Шунингдек, амалиётдаги мавжуд услубиёт ёрдамида рес-публикамизнинг минтакаларида сут ва мева-сабзавот мах,сулотларини кайта ишлаш куламини аниклаш ва кайта ишловчи корхоналарни окилона жойлаштириш масалалари тах,лил килинган.

Таянч иборалар: озик-овкат саноати, окилона жойлаштириш, инфратузилма, тармок диверсификацияси, сут ва мева сабзавот бозори, ишлаб чикариш кувватлари, кайта ишлаш.

УСМАНОВ З.К., КУЗИЕВ К.Ф. РЕГИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗМЕЩЕНИЯ ПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫХ СИЛ В ОТРАСЛЯХ ПИЩЕВОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ УЗБЕКИСТАНА

В статье рассмотрены теоретические и практические вопросы размещения отраслей пищевой промышленности в регионах. В дополнение к использованию существующей методологии на практике проведен анализ по определению объема переработки молока и фруктов и овощей, а также рациональному размещению перерабатывающих предприятий в регионах.

Ключевые слова: пищевая промышленность, рациональное размещение, инфраструктура, отраслевая диверсификация, рынок молока, рынок плодов и овощей, производственные мощности, переработка.

USMANOV Z.K., KUZIEV K.F. REGIONAL FEATURES OF THE DISTRIBUTION OF PRODUCTIVE FORCES IN THE FOOD INDUSTRIES OF UZBEKISTAN

The article deals with the theoretical and practical issues of distribution of branches of the food industry in the regions. In addition to implementation the existing methodology in practice, there is carried out analysis on determining the amounts of the processing of milk and fruits and vegetables, and rational allocation of the processing enterprises in the regions.

Keywords: food industry, rational distribution, infrastructure, industry diversification, market milk, market of fruits and vegetables, production and processing.

Озиц-овцат саноати минтацалар буйлаб жойлашуви ва ривожланишида табиий-ицтисодий шароит, умумий маъно-даги инфратузилманинг ривожланганлиги, шацар ва цишлоц ацолисининг нисбати цамда ишчи кадрларнинг мос келиши, илмий-техник марказларнинг спецификаси каби омиллар муцим рол уйнайди.

Озик,-овк,ат саноатининг х,ар к,айси тур-даги тармоFини маълум бир х,удудда жой-лаштириш ва ривожлантиришда унинг куйидаги хусусиятларини урганиш зарур булади:

- биринчидан, озик,-овак,ат саноати тар-мок,ларида усимлик ва х,айвонот оламига тегишли булган хом ашёларнинг к,айта ишланиши;

- иккинчидан, технология нук,таи назар-дан бу тармок,лар учун кимёвий ва биоки-мёвий жараёнлар мух,имлиги;

- учинчидан, бу тармок,ларда хом ашё-дан тайёр мах,сулот олиш учун термик иш-лов бериш (юк,ори ёки жуда паст темпера-турада ишлов бериш) зарур булиши;

- туртинчидан, хом ашёга термик ва биокимёвий ишлов бериш, х,амда бошк,а турдаги ишловлар яхлит технологик тизим-ни шакллантиришни талаб к,илиши.

Шунингдек, озик,-овк,ат саноатини ок,илона жойлаштиришда мух,им рол уйнайдиган куйидаги омилларни алох,ида эътиборга олиш зарур:

1. Озик,-овк,ат корхоналари ах,оли куп яшайдиган минтак,аларда жойлаштирилади ва унда ах,олининг тулов к,обилияти юк,ори булиши зарур, бундай омил купрок, тез бу-зилувчи мах,сулотларни ишлаб чик,арадиган корхоналарга тааллук,лидир.

2. Озик,-овк,ат саноатининг баъзи тар-мок,лари хом ашё манбаларига як,ин жойлаштирилади (гушт саноати чорвачилик комплексларига як,ин жойлаштирилади ва *.к.)

3. Озик,-овк,ат саноатининг мех,нат си-Fимдорлиги юк,ори булиб, куп ишчи кучи талаб килади, айнан шу сабабдан х,ам бундай корхоналарни йирик ва ах,оли зич х,удудларда жойлаштириш мак,садга мувофик,.

4. Озик,-овк,ат комбинатларини сув ре-сурсларига бой минтак,ада жойлаштириш зарур, чунки озик,-овк,ат саноатининг сув сиFимкорлиги анча юк,ори булиб, унинг баъзи тармок,лари учун эса сув омили ишлаб чик,аришнинг асоси х,исобланади.

Озик,-овк,ат саноатидаги айрим тар-мок,ларнинг бир к,атор узига хос ик,тисодий хусусиятларини ишлаб чик,аришни жойлаштиришда алох,ида эътиборга олиш зарур булади. Озик,-овк,ат саноатининг куп-гина тармок,ларини мамлакатнинг барча ик,тисодий туманлари, бир к,атор тар-мок,ларни эса муайян худудларда жойлаштириш мумкин. Булар - к,андолат, ун-ёрма, макарон каби мах,сулотларни ишлаб чик,ариш. Кундалик истеъмол мах,сулотла-ридан нон ва алкоголсиз ичимликлар саноати эса х,ар бир ах,оли пунктида жойлаш-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

тирилиши керак. Бирок шакар, ёт-мой, кон-серва, спирт, виночилик ва шу каби тар-мокларни хом ашё базасига якин жойда жойлаштириш максадга мувофикдир. Шун-дай килиб, корхоналарни жойлаштиришни индикатив режалаштириш ва иктисодий асослаш пайтида х,ар бир тармокнинг узига хос хусусиятларини тутри х,исобга олиш, ишлаб чикаришни жойлаштиришнинг уму-мий тамойилларига таяниш саноатни жойлаштиришнинг юкори самарадорлигини таъминлайди ва ижтимоий мех,нат унум-дорлиги ошади.

Озик-овкат саноатини жойлаштиришнинг иктисодий самарадорлигини аниклай-диган курсаткичлардан бири - мах,сулот таннархидир. Айрим х,удудларда жойлаш-ган корхоналар мах,сулотининг таннархи бошка х,удудлардаги корхоналарникидан бирмунча паст булиши мумкин. Ракобат-бардошликни оширишнинг энг асосий ме-зонлари х,ам мах,сулот таннархини камай-тиришдан иборат. Тадбиркор бунинг учун арзон ишчи кучи, арзон хом ашё ва кам энергия сарфловчи технологияга эга булишга х,аракат килади.

Замонавий бозор иктисодиёти шароити-да озик-овкат саноатини минтакаларда окилона жойлаштиришнинг методологик базасини янада такомиллаштириш мух,им ва долзарб вазифалардан бири булиб, Тош-кент давлат иктисодиёт университети х,узуридаги «Узбекистон иктисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари» илмий-тадкикот марказида туманларда озик-овкат саноатини окилона жойлаштириш учун зарур булган кушимча кувватларни аниклаш услубиёти яратилди. Ушбу услубиётни яратишда Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси х,узу-ридаги Прогнозлаштириш ва макроикти-содий тадкикотлар институти тадкикотчи-лари томонидан ишлаб чикилган «Кишлок районларида ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш корхоналарини окилона жойлаштириш услубиёти»даги бир нечта курсаткичлардан фойдаланилди. Яратилган ушбу

услубиёт ёрдамида тадкикотлар жараёнида туманларда озик-овкат саноатини окилона жойлаштириш учун зарур булган хом ашё базаси ва кушимча кувватларни аниклашда фойдаланилди.

Услубиётдан асосий максад республика-мизнинг туманларида сут ва мева-сабзавот мах,сулотларини кайта ишлаш куламини аниклаш ва кайта ишловчи корхоналарни окилона жойлаштириш ёндашувларини шакллантиришдир. У куйидаги вазифалар ечимини топишга йуналтирилган:

- ах,олининг сут ва мева-сабзавотларга булган эх,тиёжларини эътиборга олган х,ол-да кайта ишловчи корхоналарини окилона жойлаштириш;

- мах,аллий хом ашёни кайта ишлашни янада чукурлаштириш;

- ах,олининг кайта ишланган озик-овкат мах,сулотларини истеъмол килиш анъана-ларини тадкик этиш;

- кайта ишловчилар ва хом ашё етказиб берувчилар инфратузилмасини такомил-лаштиришни тадкик этиш.

Ушбу услубиётга кура ишлаб чикариш кучларини окилона жойлаштириш тадкикотлар асосан маълум бир туманда ах,оли истеъмолидан ортикча хом ашё мавжудли-ги ва ах,оли эх,тиёжларини кондириш омил-ларини х,исоблаган х,олда амалга оши-рилади.

Иктисодиётни модернизациялаш бос-кичида озик-овкат саноати тармотини ри-вожлантириш янада жадаллашмокда. Бунда Узбекистон Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги «2011-2015 йилларда Узбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йуналишлари тутри-сида»ги ПК-1442-сонли карори, мамлака-тимизда 2015-2019 йилларда ишлаб чика-ришни таркибий узгартириш, модернизация ва диверсификация килишни таъмин-лаш буйича чора-тадбирлар дастури, шунингдек х,ар йили кабул килинадиган ^удудий дастурлар му^им а^амият касб этмокда.

1-расм. Озик,-овк,ат санаоти тармомнинг ялпи саноат мах,сулоти таркибидаги улушининг

динамикаси (фоизда)1.

Натижада сунгги йилларда озик-овкат саноати тармоFининг ялпи саноат мах,-сулоти таркибидаги улуши мунтазам усиб бораётганлигини куриш мумкин (1-расм).

Расмдаги маълумотларга кура, озик-овкат саноатининг республика ялпи саноа-тидаги улуши хам усиб бормокда. Бу курсаткич 2005 йилда 8,2 фоизни ташкил этган булса, 2014 йилда 16,2 фоизни ташкил этиб, саноат тармоклари орасида 2-уринга кутарилиб олган ва мамлакатимиз ахолиси-нинг озик-овкат махсулотларига булган эхтиёжининг 96 фоизи ички ишлаб чикариш хисобига кондирилмокда.

«Узбекозиковкатхолдинг» холдинг ком-панияси маълумотларига кура, хозирги пайтда Узбекистан озик-овкат саноати тармоFида жами 8927 та кайта ишлаш кор-хонаси фаолият олиб бормокда. Шундан 1193 таси кондитер махсулотларини ишлаб чикаришга, 789 таси сут махсулотларини кайта ишлашга, 600 таси мева-сабзавотни кайта ишлашга, 514 таси гуштни кайта ишлашга ва 200 таси ёF-мой саноатига ихти-сослаштирилган2.

Мустакиллик йилларида ахоли жон бо-шига гушт истеъмоли 1,3 баробар, сут ва

1 Ракамлар Узбекистон Давлат статистика куми-тасининг 2000-2014 йиллардаги «Узбекистон саноати» статистик тупламлари маълумотлари асосида хисобланган.

2 Озик-овкат саноати корхоналари уюшмаси томонидан утказилган «Озик-овкат хавфсизлиги -фаровонлик омили» мавзусида оммавий ахборот воситалари ходимлари учун матбуот анжумани. http://uza.uz/oz/sodety/ozi-ov-at-khavfsizligi-farovonlik-omili-10-11-2015

сут махсулотлари 1,6 баробар, саноат усу-лида кайта ишланган мева-сабзавот махсулотлари истеъмоли деярли 4 баробарга ортди. Тадбиркорликнинг ривожланиши учун яратилган шароитлар, имтиёзлар озик-овкат саноатида хам хусусий корхо-налар сонининг тез суръатлар билан ри-вожланишига асос булмокда. Мисол учун, 2011 йилда кичик бизнеснинг жами махсулот ишлаб чикаришдаги улуши 16,5 фоизни ташкил килган булса, 2015 йилнинг биринчи ярим йиллигида бу курсаткич 40 фоиздан ошди3. Бу натижалар ички ва ташки инвестициялар эвазига янги корхо-налар ташкил килиниб, мавжуд кувватлар изчил модернизация килинаётгани ютуклар гарови булмокда. Агар 2008 йилда умумий киймати 30,0 млн доллар булган атиги 150 та лойиха амалга оширилган булса, бу-гунги кунда уларнинг сони 1400 дан ортиб, 210 млн доллардан ортик инвестиция узлаштирилмокда4. Бунинг эвазига факат утган 5 йил ичида сут, гушт ва мева-саб-завотни кайта ишлаш даражаси 1,5-2 мар-тага ошди5 ва 20 мингдан зиёд янги иш

3 Озик-овкат саноати корхоналари уюшмаси томонидан «Истиклол йиллари: озик-овкат са-ноатининг юксалиши одимлари» мавзусида оммавий ахборот воситалари ходимлари учун матбуот анжумани. http://im.oziq-ovqat.uz/uz/ press/foodnews/2015/08/490/

4 Уша манба.

5 Уша манба.

уринлари ташкил этилди1. Махсулот мик-дори ортиши билан бир каторда экспорт курсаткичлари хам ортиб бормокда. Икти-содий ислохотларнинг дастлабки йиллари-да Узбекистонда ишлаб чикарилган махсу-лотлар факат 5 та давлатга экспорт килин-ган булса, хозирга келиб улар Россия, Бразилия, Германия, Латвия, Литва, Корея, Туркия, Бирлашган Араб Амирликлари каби 80 дан ортик давлатга экспорт килинмокда. Факатгина охирги 10 йилда мева шарбатла-ри экспорти 2 баробарга, бошка озик-овкат махсулотлари экспорти уртача 1,5 баро-барга ортди. Биргина мева-сабзавот тармокларида экспортдан тушган тушум 2014 йилда 1,5 млрд АКШ долларини ташкил этган2.

Амалга оширилган тадкикотлар ва куза-тувлар тахлили натижаси шуни курсатмок-даки, экспортнинг тахминан 70 фоизи хул мева сабзавотларга, 22-28 фоизи куритил-ган меваларга, 1-2 фоизи кайта ишланган махсулотларга тутри келмокда. Бу уз навба-тида махсулотни жахон стандартларига мос равишда кайта ишлашни кенгайтириш, экс-портбоп махсулот турини купайтириш ва-зифаларини куяди.

Шунингдек, тармокдаги йирик ва урта корхоналар кайта ишлаш лойихавий кув-ватларидан максимал даражада фойдала-наётгани йук. Тармокдаги йирик корхона-ларни тулик кувватда фаолият курсата ол-маётганига асосан бозор ва тизим тузилма-сига оид омиллар сабаб булмокда. Маъ-лумки, озик-овкат саноати сохасида хом ашё махсулотлар кишлок хужалигида фермер ва дехдон ёки уй хужаликлари томони-дан етиштирилади. Кайта ишловчи уни со-тиб олади ва кайта ишлаб ички бозорга со-тиши ёки экспорт килиши мумкин. Мана шу ишлаб чикариш боскичларини мувофик-

1 Озик-овкат саноати корхоналари уюшмаси томонидан «Истиклол йиллари: озик-овкат са-ноатининг юксалиши одимлари» мавзусида оммавий ахборот воситалари ходимлари учун матбуот анжумани. http://m.oziq-ovqat.uz/uz/ press/foodnews/2015/08/490/

2 Уша манба.

лаштиришда бир катор муаммолар мавжуд. Жумладан, хом ашё етказиб берувчи ва ишлаб чикарувчи уртасида нархни белгилаш ва тулов шаклида бир катор муаммолар бор. Масалан, биринчиси накд пулга со-тишни режалаштирса, иккинчиси пул утка-зиш оркали харид килишни режалаштир-ган. Ишлаб чикарувчи ва экспортни кул-лаб-кувватловчи корхоналар уртасида хам худди шу тахлитдаги муаммолар мавжуд. Вахоланки, Савдо-саноат палатаси, «Узбек-озиковкатхолдинг» холдинг компанияси ва ТИФ «Миллий Банк» кошида экспортни куллаб-кувватлаш жамFармалари тузилган. Мана шу шаклдаги институтлар ва тадбир-корлар уртасида муносабатлар янада ри-вожлантирилса максадга мувофик булар эди. Жахон амалиётига кура, уларни битта кластерга бирлаштириш мумкин. Яъни хом ашё етиштирувчи, кайта ишловчи, экспортёр ва логистика фирмаларининг битта кластерда мужассамлашуви иктисодий са-марадорликни янада оширади.

Озик-овкат саноати мажмуасининг мин-такаларда ривожланиши тахлили худудлар-аро бир катор номутаносибликни курсат-мокда. Буни сут махсулотлари ва мева-сабзавот махсулотларини етиштириш хамда кайта ишлаш субтармоклари мисолида куриб чикамиз.

Республикамизда 2014 йилда етишти-рилган сутнинг катта кисми Самарканд (12,6%), Кашкадарё (10,5%), Хоразм (9,6%), ФарFона (9,5%) ва Тошкент (8,7%) вилоят-ларига туFри келади3. Сут етиштиришда улуши кам булган минтакалар Коракал-поFистон Республикаси ва Сирдарё вилоя-ти булиб, уларнинг мамлакат ялпи етишти-рилган махсулотдаги улуши 5,1 фоизни ташкил этади. Етиштирилган сут хом ашёси-ни кайта ишлашда Кашкадарё (ялпи хом ашёнинг 20,9%и), Тошкент вилояти (13,7%)

3 Ракамлар муаллифлар томонидан Узбекистан худудларининг йиллик статистик туплами маълу-мотлари асосида хисобланган. Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. - Т., 2015. -87-96-б.

ва Наманган (11%) вилоятлари етакчилик килади. Наманган вилоятидаги йирик «Не-стле Узбекистон» корхонаси (лойиха куввати йилига 46 минг тонна) Андижон вилоятининг туташ туманларидаги сут хом ашёларини хам йиFиб кайта ишлайди. Сир-дарё (1,8%), Навоий (2,2%) вилоятлари ва K1оракалпоFистон Республикаси (2,4%) сут-ни кайта ишлашда улуши кичик минтака-ларга тyFри келмокда1. Бу тахлил шуни курсатадики, чорвани етиштириш хамда ривожлантириш озука базаси ва яйловга боFлик булиб, KоракалпоFистон Республикаси, Навоий ва Сирдарё вилоятларида яй-лов катта, бирок бу имконият ушбу тар-мокда етакчилик килишда омил була олма-япти. Сабаби сут тез айнийдиган махсулот булиб, йирик истеъмол бозорига якин жой-лашган хамда технологик ривожланган минтакада ривожлантириш зарурлиги ку-ринмокда.

Жахон амалиётидан маълумки, сут мах,-сулотларидан пишлок, каймоFи олинмаган курук ёFли сут, ёFсиз курук сут, сарёF, каби узокрок сакланадиган махсулотлар кенг хажмда сотилади. Дунёда энг йирик сут экс-портчиларидан Янги Зеландия узида ишлаб чикарилган сутнинг 95%ини экспорт ки-лади. У сут хом ашёсини кайта ишлаб юкорида кайд этилган тайёр махсулотларни олади ва асосан Хитойга экспорт килади. Бу жараён агар сутни кайта ишлаш яхши йулга куйилса узок масофага транспортировка килиш мумкинлигини курсатади. Шу-нингдек, Халкаро сут федерацияси (IDF) маълумотларига кура, Янги Зеландияда сут хом ашёсининг 100%и кайта ишланса (17,1 млн тонна), АКШда 99,4%и кайта ишланади (87 млн тонна), бу курсаткичлар Европа Иттифокида 91% (135,8 млн тонна), Хитой-да эса 73%ни, Бразилияда 68,8%ни, Россия-

1 Ракамлар муаллифлар томонидан Узбекистон худудларининг йиллик статистик ^ туплами маълумотлари асосида хисобланган. Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. - Т., 2015.-87-96-б.

да 52%ни ташкил этади. Узбекистонда бу курсаткич 14-15%ни ташкил этади2.

Сунгги йилларда ер юзида ахолининг сони усиб бориши билан табиий ресурс-ларнинг такчиллиги ва ахолининг озик-овкатга булган талабни кондириш масала-си долзарблашиб бормокда. Жахон озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти (ФАО) маълумотларига кура, сунгги 25 йил даво-мида кишлок хужалигига ажратилган ер майдонлари бор-йyFи 2%га ошиб, 1,5 млрд гектарни ташкил этган, мева-сабзавотлар ва картошкага ажратилган ерлар майдони 45% ошган. Шуни алохида таъкидлаб утиш керакки, хозирги даврда, инсонларнинг озик-овкат билан таъминланишида мева-сабзавотларнинг урни ошиб бориш тенден-циясига эга, бундай холат Узбекистонга хам тегишлидир. Мутахассисларнинг фикрига кура, 2025 йилга бориб Узбекистон даро-мадлари уртачадан юкори булган мамла-катлар каторига киради ва озик-овкатларга, айникса мева-сабзавотларга булган талаб ортиб бориши тахмин килинмокда.

Жахон бозорида сотиладиган асосий мева-сабзавотларга олма, нок, банан, узум, апельсин, томат, картошка, пиёз ва бошкалар киради. Жахонда 2014 йилда мева-сабзавот бозори хажми 11,7%га ошиб, 1517,3 млрд долларни ташкил этди. Мутахассисларнинг фикрича, 2016 йилда бу курсаткич 2179 млрд долларга етади. Жахондаги мева-сабзавот айланмасининг 68,5%и сабзавотлар улушига тyFри келмокда, савдонинг асосий кисми, яъни 68,1%и Осиё-Тинч океани минтакасига тyFри келмокда, бунинг асосий сабаби ушбу минтакада деярли 5 млрд ахоли яшайди3.

Жахон озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилотининг маълумотларига (ФАО)

2 Bulletin of the IDF No. 480/2015 - The contribution of school milk programmes to the nutrition of children worldwide. Date: 2015 - Pages: 216 http://www.fil-idf.org/Public/Publication. php?ID=41397&ajax=true

3 «Fruit & Vegetables: Global Industry Guide». http:// www.researchandmarkets.com/reports/1961475/ fruit_and_vegetables_global_industry_guide.pdf

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

2-расм. 2002-2011 йилларда баъзи мамлакатлар кесимида мева етиштириш ва унинг

^осилдорлиги1.

кура, мева етиштириш буйича Хитой шубхасиз етакчилик килмокда, унинг улу-шига дунё буйлаб етиштириладиган мева-ларнинг 46,6%и туfри келмокда, Хиндистон улушига 12%, АКШ улушига 4%, Бразилия улушига 7% туfри келмокда. Энг юкори хосилдорлик Францияда (424 ц/га) ва Ита-лияда (398 ц/га) таъминланган. Шуни алохида кайд этиш керакки, ЕИда мевалар-нинг 90%и янги узилган холда истеъмол килинади2 (2-расм).

Жахонда сабзавот ва полиз экинлари бо-зорида сабзавот етиштириш буйича Хитой, Хиндистон, АКШ, Бразилия каби мамлакатлар етакчилик килмокда. Жахонда сабзавот етиштиришнинг усиб боришига дунё ахоли сонининг йилига уртача 1,5%га усиши турт-ки булмокда. Россиянинг «BusinesStat» тах-лилий агентлигининг прогнозларига кура, сабзавотларнинг экспорти 2017 йилга кадар 1,4-1,5 бараварга усиши кутилмокда.

Шуни алохида таъкидлаш зарурки, АКШ, ЕИ, Канада каби илюр мамлакатлар янги

1 The Foreign Agricultural Service http://www.fas. usda.gov/Data & Analysis/2015/10/06/

2 Аналитический обзор рынка свежих плодов и

овощей. - Алмата, «НУХ КАЗАГРО», 2014.

ресурс - тежамкор технологиялар, ишлаб чикаришни тулик автоматлаштириш ва ме-ханизациялаштириш оркали товарлилик даражаси юкори булган ишлаб чикаришни йулга куйганлар. Шу билан бирга айрим ривожланган мамлакатларнинг жахонда сабзавот етиштиришдаги улуши камайиши асосан уларни арзон ишчи кучи мавжуд минтакаларга инвестиция киритиши хисо-бидан юкори даромад олаётганлиги билан изохланади.

Республикамизда 2014 йилда 17,4 млн тонна мева-сабзавот ва узум махсулотлари етиштирилган. Бунинг таркибида картошка етиштириш 2,4 млн тоннани, сабзавот етиштириш 9,3 млн тоннани, полиз махсулотлари 1,7 млн тоннани, мевалар 2,5 млн тоннани ва узум 1,4 млн тоннани таш-кил этган3.

Минтакалар кесимида тахлиллар шуни курсатадики, мева-сабзавотни етиштириш-нинг асосий хажми Тошкент (12,7%), Самарканд (11,4%), Андижон (9,9%), Наманган (7,9%), Фарюна (6,8%) вилоятлари хиссасига ва мева-сабзавот етиштириш-

3 Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. - Т., 2015. -87-96-б.

нинг кичик кисми Сирдарё (1,8%), Навоий (1,9%) ва Жиззах (2,6%) вилоятлари хисса-сига туFри келмокда. Мева-сабзавотни кайта ишлаш даражаси Самарканд (32,7%), Наманган (25%), Кашкадарё (19,4%) ва Тош-кент (19%) вилоятлари хиссасига туFри келмокда, энг паст курсаткич Коракал-поFистон Республикаси (4,5%), Сурхондарё (8,5%) ва Сирдарё (8,8%)1 вилоятлари улу-шига туFри келмокда.

Бу тахлил шуни курсатадики, мева-саб-завот етиштириш асосан йирик агломера-циялар ва ахолиси куп вилоятларда шакл-ланган, деярли худди шундай вазиятни кайта ишлаш сохасида хам куриш мумкин ва кайта ишлашнинг асосий кисми ахоли зич жойлашган вилоятларга туFри келмокда. Бундан ташкари, мева-сабзавотни истеъмолчига етказиш ва саклаш инфрату-зилмасининг яхши ривожланмаганлиги окибатида катта нобудгарчиликларга йул куйилмокда. Шу билан бирга кайта ишлаш саноати учун деярли барча ускуналар чет элдан келтирилиши, кимматлиги ушбу соханинг ривожланишига тусик булмокда.

Республика хукумати томонидан 20152020 йиллар учун ахолининг соFлом овкат-ланишини таъминлаш концепцияси кабул килинган булиб, унга кура ахоли томонидан мева-сабзавотни истеъмол килиш хажмини 2020 йилга кадар 15%га ошириш кузда тутилган2. Мана шулардан келиб чик-кан холда ушбу сохадаги мавжуд захира-лардан тулик фойдаланиш, муаммоларни бартараф этиш масаласини хал килиш учун бир нечта йуналишларни белгилаш зарур:

- жахон тажрибаси шуни курсатмокдаки, мева-сабзавотларнинг 90%и янги узилган холда истеъмол килинади, чунки бундай

1 Ракамлар муаллифлар томонидан Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами маъ-лумотлари асосида хисобланган. Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. - Т., 2015.-87-96-б.

2 www.review.uz. Узбекистан принял концепцию здорового питания стоимостью. 3,7 млрд. сумов и $403 тыс.

холда у узидаги барча фойдали микроэле-ментларни саклаб колади ва инсон орга-низмига катта фойда келтиради, шундан келиб чиккан холда ушбу сохани ривож-лантиришда мева-сабзавотни саклаш инф-ратузилмасини ривожлантириш ва тако-миллаштиришга урFу бериш зарур;

- сутни кайта ишлаш ва мева-сабзавотни етиштиришни асосан ахоли куп, зич жойлашган, йирик агломерациялар атрофида ривожлантириш ва жойлаштириш максадга мувофик;

- сут ва мева-сабзавотни кайта ишлаш сохасини жадал ривожлантиришда ушбу сохани ускуналар билан бевосита таъминлаш, кайта ишлаш ускуналарини ишлаб чикариш тармоFини шакллантириш ва ривожлантириш катта ахамиятга эга;

- озик-овкат саноатини энг асосий хом ашё билан таъминловчи кишлок хужалиги тармоFида ер ва сув ресурсларининг тан-кислиги кузатилмокда. Шунингдек, ахоли сонининг усиб бориши кишлок хужалиги тармоFини янги инновацион усуллар ва те-жамкор технологиялар ёрдамида интенсив ривожлантиришни талаб килади. Буларга сув тежамкор технологияларини жорий этишни жадаллаштириш, янги хосилдор навларни купайтириш, кишлок хужалиги диверсификациясини давом эттириш, ихти-сослаштирилган кишлок хужалиги махсу-лотларининг электрон бозорини янада ривожлантириш каби тадбирларни киритиш мумкин;

- озик-овкат саноати сохасида хом ашё етиштирувчи, кайта ишловчи, экспорт ва логистика фирмаларининг битта кластерда мужассамлашуви иктисодий самарадор-ликни янада оширади. Бу жараён кишлок хужалигининг саноатлашувига олиб келади ва тармоклар оралиFидаги бир катор муам-моларнинг ижобий ечимига сабаб булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Адабиётлар:

1. Узбекистонда озик,-овк,ат дастурини амалга оширишнинг мухим захиралари: конференция материаллари. - Т.: «Узбекистон», 2014. -68-б.

2. «Узбекозиковкатхолдинг» холдинг компанияси фаолиятининг 2015 йилдаги асо-сий курсаткичлари ва 2016 йилги вазифалари. http://oziq-ovqat.uz/uz/info/report (му-рожаат килиш санаси: 18.01.2016).

3. Узбекистон саноати статистик туплами. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015.

4. Узбекистон кишлок хужалиги статистик туплами. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015.

5. Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015.

6. Bulletin of the IDF No. 480/2015 - The contribution of school milk programmes to the nutrition of children worldwide. Date: 2015 - Pages: 216 http://www.fil-idf.org/Public/ Publication.php?ID=41397&ajax=true

7. «Fruit & Vegetables: Global Industry Guide». http://www.researchandmarkets.com/ reports/1961475/fruit_and_vegetables_global_industry_guide.pdf

8. Аналитический обзор рынка свежих плодов и овощей. - Алмата, «НУХ КАЗ-АГРО», 2014. -С. 198.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. The Foreign Agricultural Service http://www.fas.usda.gov/Data & Analysis/ 2015/10/06/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.