Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА МАВЖУД ХАНДОН ПИСТАНИНГ ХОРИЖИЙ НАВЛАРИ УРУҒ АВЛОДИ ПЛАНТАЦИЯЛАРИНИ ТАКСАЦИОН КЎРСАТКИЧЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА МАВЖУД ХАНДОН ПИСТАНИНГ ХОРИЖИЙ НАВЛАРИ УРУҒ АВЛОДИ ПЛАНТАЦИЯЛАРИНИ ТАКСАЦИОН КЎРСАТКИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
10
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
йирик мева / хорижий / боғ / нав / шакл / чангчи / уруғ / дарахт / уруғчи / уруғ авлод / таксация.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Н.Х.Худайназарова, Б.И. Эшанкулов

Ўзбекистонда ўзининг маҳаллий писта навларига эга бўлиши билан бирга хорижий писта навларини ўстириш тажрибасига қизиқиш катта ҳисобланади. Шу сабабли аҳоли хорижга, яъни писта етиштирувчи давлатларга борганларида ҳосилдор навлардан уруғ олиб келиб, ўзлари билмаган ҳолда селеция ишларини бажарадилар. Аҳолининг хандон писта биологиясининг тўлиқ билмасликлари сабабли пистазорлар барпо этишда айрим муаммоларга дуч келадилар. Шунда бўлсада бу уруғларидан экиб ўстирилган писта боғлари олимлар учун тайёр селекция манбаи бўлиб хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Н.Х.Худайназарова, Б.И. Эшанкулов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА МАВЖУД ХАНДОН ПИСТАНИНГ ХОРИЖИЙ НАВЛАРИ УРУҒ АВЛОДИ ПЛАНТАЦИЯЛАРИНИ ТАКСАЦИОН КЎРСАТКИЧЛАРИ»

ISSN: 2181-3337 | SCIENTISTS.UZ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SCIENCE AND INNOVATION

ISSUE DEDICATED TO THE 80TH ANNIVERSARY OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

УЗБЕКИСТОНДА МАВЖУД ХАНДОН ПИСТАНИНГ ХОРИЖИЙ НАВЛАРИ УРУГ

АВЛОДИ ПЛАНТАЦИЯЛАРИНИ ТАКСАЦИОН КУРСАТКИЧЛАРИ

12 Н.Х.Худайназарова, Б.И. Эшанкулов

1Докторант (PhD), Урмон хужалиги илмий-тадкикот институти, Тошкент 2Катта илмий ходим, Урмон хужалиги илмий-тадкикот институти, Тошкент

https://doi.org/10.5281/zenodo.8354178

Аннотация. Узбекистонда узининг ма%аллий писта навларига эга булиши билан бирга хорижий писта навларини устириш тажрибасига цизициш катта %исобланади. Шу сабабли а%оли хорижга, яъни писта етиштирувчи давлатларга борганларида %осилдор навлардан уруг олиб келиб, узлари билмаган %олда селеция ишларини бажарадилар. А%олининг хандон писта биологиясининг тулиц билмасликлари сабабли пистазорлар барпо этишда айрим муаммоларга дуч келадилар. Шунда булсада бу уругларидан экиб устирилган писта боглари олимлар учун тайёр селекция манбаи булиб хизмат цилади.

Калит сузлар: йирик мева, хорижий, бог, нав, шакл, чангчи, уруг, дарахт, уругчи, уруг авлод, таксация.

Аннотация. Помимо наличия местных сортов фисташки, Узбекистан очень заинтересован в опыте выращивания зарубежных сортов. По этой причине, когда люди выезжают за границу, т. е. в страны где культивируются фисташка, они привозят семена плодоносных сортов и проводят селекционную работу без их ведома. Люди сталкиваются с некоторыми проблемами при создании фисташковых садов из-за отсутствия знаний об их биологии. Однако выращенные из этих семян фисташковые сады служат для ученых готовым селекционным источником.

Ключевые слова: крупноплодный, зарубежный, сад, сорт, форма, тычинка , семена, дерево, пестик, семенное поколение, таксация

Abstract. In addition to the availability of local pistachio varieties, Uzbekistan is very interested in the experience of growing foreign varieties. For this reason, when people go abroad, i.e. to countries where pistachio is cultivated, they bring seeds of fruit-bearing varieties and carry out breeding work without their knowledge. People face some problems in establishing pistachio orchards due to lack of knowledge about their biology. However, the pistachio orchards grown from these seeds serve as a ready breeding source for scientists.

Keywords: large fruit, foreign, garden, variety, form, pollinator, seed, tree, seed, seed generation, taxation.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2019 йил 13 декабрдаги "Давлат урмон фонди участкаларини ижарага бериш тартиби тугрисида" ги 993-сонли карори билан пистазорлар барпо этадиган инвесторларни куллаб-кувватлаш, республикада пистачиликни ривожлантириш максадида 50 йилгача ижарага бериш, бунда дастлабки 5 йил учун барча туловлардан озод килинганлиги писта етиштирувчиларга катта имкониятлар берди [1].

Хандон писта дунёнинг купгина мамлакатларида етиштирилувчи кимматбах,о, сердаромад маданий экин тури х,исобланади. Дунё буйича писта мевалари етиштириш 1,0 млн. тоннага етди [7]. Энг куп писта етиштирувчи давлатлар Эрон, А^Ш, Туркия, Хитой ва Сурия х,исобланади. Х,озирги пайтда А^Ш ва Эрон узаро кучли ракобат килаётган булсада, дунёда Эрон писталарига булган талаб ва кизикиш катта х,исобланади [2, 6].

Узбекистонда писта етиштириш оркали ички бозорни тулик таъминлаш, хорижга нафакат экспорт килиш, балки Эрон, А^Ш каби писта етиштирувчи давлатларни ортда колдириш имкониятлари мавжуд. Хандон писта майдонларин кенгайтириш, х,осилдорлигини ошириш учун унинг плантацияларини тугри ташкил этиш, иклим ва тупрок шароитига мос келадиган, асосийси дунё бозорида ёнгокмеваси сифат курсаткичлари билан устун турадиган нав ва шаклларни тугри танлаш, агротехник тадбирларни сифатли ташкил этиш долзарб масаладир [4, 5].

Тадкикот услуби. Узбекистон турли минтакаларида устирилаётган хандон пистанинг хорижий навлари - Ахмади, Акбари, Фандугиларни плантациялари, дарахтзорлари, богларда ва ах,оли томоркаларида устирилаётган дарахтлари аникланади. Дарахтларда таксацион тах,лил утказилади ва бах,олашда Г.М.Чернова ва Г.С.Олехнович (1998 йил) томонидан ишлаб чикилган "Пистанинг нав ва истикболли шаклларини хужалик-биологик белгилари буйича комплекс бах,олаш методикаси" буйича утказилди

[3].

Тадкикот натижалари. Хандон пистанинг йирик мевали хорижий навларини купайтиришга ах,олимиз томонидан юкори кизикиш билдирилади ва бугунги кунда куплаб писта боглари барпо этилган. Хориждан келтирилган хандон пистанинг нав уругларидан барпо этилган ушбу богларда турли шакллари юзага келган, уларнинг купчилиги чангчи дарахтлар булса, айримлари майда мевали дарахтлардир. Бунда пистанинг полиморфизм хусусиятини х,исобга олиш керак булади. Барча хориждан келтирилган писта уругларидан пистазорлар барпо килишда куйидаги умумий хатоликлар кузга ташланади:

-экилган йирик уругдан албатта йирикмева берувчи писта дарахти булади деб ишониш;

-ёш писта дарахти ёки кучатини кучириб утказишга уриниш натижасида нобуд булиши;

-чангчи ва уругчи дарахтни фарклай олмаслик;

-дарахтлар биологиясини билмаслик сабабли чангчи дарахтларни кесиб ташлаш;

-пайванд килиш муддатлари ва усулини билмаслик натижасида майдонда дарахтлар нисбатининг нотугри таксимланиши;

- уругчи дарахтлар х,осилдорлиги ва сифати паст булишини бартараф этиш усулларини билмаслик.

Юкоридаги камчиликларни бартараф этиш максадида бир неча вилоятларда хорижий писта нав уруг авлоди пистазорлар умумий х,олати, вегетацияси урганиб чикилди, таксацион бах,оланди. Бунинг учун Фаргона вилояти Маргилон тумани, Тошкент вилояти Тошкент ва ^ибрай туманлари, Бухоро вилояти Еиждувон тумани, ^ашкадарё вилояти Каспи тумани, Сурхондарё вилояти Денов ва Бойсун туманларидаги хорижий писта навларининг уруг авлодидан барпо этилган пистазорлар ва дарахтлар урганилди.

1-жадвал

ФарFOна вилояти Олтиарик туманида Эрондан келтирилган хандон писта Ахмади нави уруF авлоди дарахтларининг таксацион курсаткичлари (3х4 м)

("РАНУ БХН" ф/х)

№ Дара Ёш Буй Танас Тана Шох- Сугор Пайванд Мевасин Х,осилдор

хт и, и, м и, м х,олат шабба иш х,олати инг лик, 1

йил и, сони си, м шарои ти шакли дарахт/кг

1. уруг чи 8 3,0 0,22 1 3,1х3, 2 лалми килинма ган кичик 0,4

2. уруг чи 8 3,1 0,22 2 3х3,2 лалми килинма ган йирик 0,4

3. уруг чи 8 3,7 0,24 2 3,4х3, 6 лалми килинма ган уртача 0,5

4. чанг чи 7 2,8 0,2 3 3х3 лалми килинма ган - -

5. чанг чи 8 3,2 0,22 2 3,1х3, 2 лалми килинма ган - -

6. уруг чи 8 3,5 0,24 3 3,2х3, 4 лалми килинма ган кичик 0,4

7. чанг чи 8 3,0 0,22 3 3,2х3, 2 лалми килинма ган - -

8. уруг чи 8 3,0 0,2 2 3,2х3 лалми килинма ган кичик 0,4

9. уруг чи 8 3,1 0,2 3 3,1х3, 2 лалми килинма ган кичик 0,3

1 0. чанг чи 8 3,3 0,2 2 3,2х3, 2 лалми килинма ган - -

2-жадвал

Сурхондарё вилояти Сариосиё туманида Эрондан келтирилган хандон писта Акбари нави ypyF авлоди дарахтларининг таксацион курсаткичлари ('^OFy бустон" ф/х) (4х6 м, д.с.б. 950 м)

№ Дара хт Ёш и, йил Буй и, м Танас и, м Тана х,олат и, сони Шох- шабба си, м Сугор иш шарои ти Пайванд х,олати Мевасин инг шакли Хрсилдор лик, 1 дарахт/кг

1. чанг чи 23 4,4 0,34 5 4,2х5 лалми килинма ган - -

2. чанг чи 23 4,5 0,32 1 4,2х5, 2 лалми килинма ган - -

3. уруг чи 23 4,2 0,32 5 4,6х5, 2 лалми килинма ган йирик 16

4. уруг чи 23 4,4 0,28 5 4,2х5, 2 лалми килинма ган кичик 10

5. уруг чи 23 4,8 0,34 1 4,8х5, 6 лалми килинма ган йирик 18

6. уруг чи 23 4,2 0,26 4 4,4х5, 4 лалми килинма ган уртача 14

7. чанг чи 23 5,4 0,32 5 4,4х5, 2 лалми килинма ган - -

8. чанг чи 23 5,0 0,26 4 3,6х5 лалми килинма ган - -

9. чанг чи 23 5,0 0,30 6 3,8х4, 2 лалми килинма ган - -

1 чанг 23 5,2 0,30 1 4,0х4, лалми килинма - -

0. чи 2 ган

3-жадвал

Сурхондарё вилояти Сариосиё туманида Эрондан келтирилган хандон писта

Акбари нави ypyF авлоди дарахтларининг таксацион курсаткичлари (6х6 м, д.с.б. 950

м)

(ТоFчи KHm-^FH Туракулов Хабибулло хонадони)

№ Дара Ёш Буй Тана Тана Шох- Сугори Пайванд Мевасин Х,осилдор

хт и, и, м си, х,ола шабба ш инг лик,

ти, си, шароит х,олати

йил м и шакли 1

сони м дарахт/кг

1 чанг 18 5,4 0,30 1 5,4х5, доимий килинма - -

чи 2 сугорил ган

ади

2 уруг 18 4,8 0,34 1 5,2х5, доимий килинма йирик 30

чи 6 сугорил ган

ади

3 чанг 18 4,2 0,26 4 5,4х5, доимий килинма - -

чи 4 сугорил ган

ади

4-жадвал

Бухоро вилояти Гиждувон туманида Эрондан келтирилган хандон писта

Ахмади нави уруF авлоди дарахтларининг таксацион курсаткичлари ("Green trade" МЧЖ)

№ Дарахт Ёши, йил Буйи, м Танаси, м Тана х,олати, сони Шох- шаббаси, м Сугориш шароити Пайванд х,олати

1. номаълум 2 2 0,07 1 0,7х0,6 доимий сугорилади килинмаган

2. номаълум 2 2,2 0,06 1 0,6х0,6 доимий сугорилади килинмаган

3. номаълум 2 2,1 0,06 1 0,5х0,6 доимий сугорилади килинмаган

4. номаълум 2 1,9 0,05 1 0,7х0,4 доимий сугорилади килинмаган

5. номаълум 2 1,8 0,05 1 0,6х0,4 доимий сугорилади килинмаган

6. номаълум 2 2,2 0,06 1 0,7х0,6 доимий сугорилади килинмаган

7. номаълум 2 3,1 0,08 1 0,7х0,7 доимий сугорилади килинмаган

8. номаълум 2 2,2 0,05 1 0,6х0,6 доимий сугорилади килинмаган

9. номаълум 2 2,2 0,05 1 0,6х0,6 доимий сугорилади килинмаган

10. номаълум 2 2,4 0,06 1 0,7х0,6 доимий килинмаган

сугорилади

5-жадвал

Кашкадарё вилояти Янгинишон шах,арчасида Эрондан келтирилган хандон

писта Ахмади нави уруF авлоди дарахтларининг таксацион курсаткичлари (Эшкобилов Келдиёр хонадони)

№ Дара хт Ёш и, йил Буй и, м Танас и, м Тана х,олат и, сони Шох-шабба си, м Сугор иш шарои ти Пайванд х,олати Мевасин инг шакли Х,осилдор лик, 1 дарахт/кг

1. уруг чи 6 3,0 0,22 1 3,4х3, 2 лалми килинма ган Иирик 0,4

2. чанг чи 6 3,1 0,22 2 3х3,2 лалми килинма ган - -

3. чанг чи 6 3,7 0,24 2 3,2х3, 2 лалми килинма ган - -

4. чанг чи 6 3,8 0,2 3 3,2х3, 2 лалми килинма ган - -

5. чанг чи 6 3,2 0,22 2 3,1х3, 2 лалми килинма ган - -

6. чанг чи 6 3,5 0,24 3 3,2х3, 4 лалми килинма ган - -

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. чанг чи 6 3,0 0,22 3 3,2х3, 2 лалми килинма ган - -

8. чанг чи 6 3,2 0,2 2 3,2х3, 2 лалми килинма ган - -

9. чанг чи 6 3,2 0,2 3 3,2х3, 2 лалми килинма ган - -

1 0. уруг чи 6 3,2 0,2 2 3,0х3, 2 лалми килинма ган Кичик 0,3

6-жадвал

Тошкент вилояти ^ибрай туманида Эрондан келтирилган хандон писта

Ахмади нави уруF авлоди дарахтларининг таксацион курсаткичлари (3х4 м) (Исаева Дилноза хонадони)

Дара Ёш Буй Тана Тана Шох- Сугори Пайванд Мевасин Х,осилдор

хт и, и, м си, х,олат шабба ш инг лик,

и, си, шароит х,олати

йил м и шакли 1

сони м дарахт/кг

1 уруг 20 6,0 0,31 1 4,0х4, доимий килинма йирик 25

чи 0 сугорил ган

ади

2 уруг 20 5,5 0,25 1 4,0х3, доимий килинма йирик 20

чи 0 сугорил ган

ади

5 чанг 20 5,5 0,23 1 5,0х3, доимий килинма - -

чи 1 сугорил ган

ади

Юкоридаги 1-6 жадваллардан куришимиз мумкинки, Узбекистоннинг турли географик иклим-тупрок шароитларида хорижий писта уругларидан плантация барпо килишга хдракат килинган. Фаргона вилояти Олтиарик тумани буйича устирилган писта плантацияси х,олатини тах,лил килсак: уруг Эрондан келтирилган Ахмади ва фандуги уруглари экилган, дарахтлар х,осил беришга киришни энди бошлаган. Шундай булсада айрим дарахтларни чангчи ва уругчи дарахтининг гуллашнинг йуклиги сабабли аниклаш имкони булмади. Умуман олганда х,озирча уругчи дарахтлар-60%, чангчи дарахтлар -40%ни ташкил килади. Уругчи дарахтларнинг ёнгокмеваси хджми буйича х,ам йирик, уртача ва кичик эканлиги кузатилди. Ушбу пистазор эгаси томонидан х,ам писта дарахтларида пайвандлаш хдракати амалга оширишга уриниш булган, аммо пайвандлаш ишлари хато бажарилганлиги сабабли, бу тадбир ижобий натижа бермаган. Майдондаги 90% дарахтлар танасига ишлов бериш натижасида куп танали х,олда усган. Бунинг натижасида чангчи дарахтлар сонини камайтириш ва ёнгокмеваси майда булган дарахтларни йирик мевали дарахтларга айлантириш ишларида маълум кийинчиликлар тугдиради.

Сурхондарё вилояти Сариосиё туманида Эрондан келтирилган хандон писта Ахмади нави уруг авлоди нисбатан йирик ва тулик х,осилга кирган дарахтлар эканлигини куришимиз мумкин. Дарахтлар денгиз сатх,идан 800 м баландликда, сугорилмасдан устирилади. Йирик мевали дарахтларни кайд этдик ва бу дарахтларда уртача х,осил 16 кг эканлигини аникладик. Уругчи дарахтлар-40%, чангчи дарахтлар - 60% ни ташкил килади. Дарахтлар пайванд килинмаган.

Сурхондарё вилояти Сариосиё туманида Эрондан келтирилган хандон писта Акбари нави уруг авлоди дарахтларининг таксацион курсаткичларини аникладик. Ушбу хонадонда 3 та йирик дарахт булиб бунда иккита чангчи ва битта уругчи дарахт мавжуд. Эътиборли томон 2021 йилда ушбу уругчи дарахт 30 кг писта ёнгокмеваси (тозаланган, куритилган) х,осилини берган. Бу дарахтлар сугориладиган майдонда усади. Пайвандланмаган.

Бухоро вилояти Еиждувон туманида Эрондан келтирилган хандон писта Ахмади нави уруг авлоди ёш дарахтларининг максимал буйи 3 м (2 йиллик) дан ошган. Писта усиб турган майдон доимий сугориш тизимига эга, тупроги уртача шурланган. Июн ойида баъзи дарахтларда пайванд килинган новдаларида куриш кузатилди. Шундай булсада дарахтларнинг умуммий х,олати яхши булиб бундай тупрокли шароитларда писталарнинг усиши ижобий х,олат х,исобланади ва пистачиликда янги имкониятларни очишга сабаб булиши мумкин.

Тошкент вилояти ^ибрай туманида Эрондан келтирилган хандон писта Ахмади нави уруг авлоди йирик дарахтлар булсада зич экилиши х,исобига шох-шаббаси катор оралари томонга караб усганлигини куришимиз мумкин. Дарахтлар анча йирик булсада, х,осилдорлик даражаси пастлигини куришимиз мумкин. Йирик мевали дарахтлар мавжуд.

^ашкадарё вилояти Янгинишон шахдрчасида Эрондан келтирилган хандон писта Ахмади нави уруг авлоди дарахтлари х,олати яхши, касаллик ва зараркунандалар билан зарарланиш х,олати кайд этилмади. Дарахтлар х,осилга кириш арафасида. Х,озирча битта дарахтда йирик мева бериши кузатилди.

ISSN: 2181-3337 | SCIENTISTS.UZ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SCIENCE AND INNOVATION

ISSUE DEDICATED TO THE 80TH ANNIVERSARY OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

Утказилган таксация ишларидан хандон пистанинг хорижий навлари уруг авлодини Узбекистоннинг Фаргона водийси, Тошкент, Сурходарё, ^ашкадарё ва Тошкент вилоятларида бемалол устириш мумкин. Ушбу ишларни Бухоро вилоятида амалга ошириш буйича якуний хулосалар илмий-тажрибалар тугаллангандан сунг илмий асосланади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2019 йил 13 декабрдаги "Давлат урмон фонди участкаларини ижарага бериш тартиби тугрисида" ги 993-сонли карори

2. Хамзаев А. Х., Эшанкулов Б. И., Холмуротов М. З. Влияние состава почвенного субстрата на приживаемость и рост сеянцев фисташки в контейнерах //Вестник Ижевской государственной сельскохозяйственной академии. - 2019. - №. 4. - С. 4952.

3. Чернова Г.М., Олехнович Г.С. Методика комплексной оценки сортов и перспективных форм фисташки по хозяйственно-биологическим признаком // Биоэкология орехоплодовых лесов и геодинамика в Южном Кыргызстане. ЮОНАН Кырг. Респ. - Джалал-Абад, 1998. - С. 53-61.

4. Hamzayev A. K., Eshankulov B. I., Kholmurotov M. Z., Inomova M. M. Study on cultivation of pistachio (Pistacia vera L.) seedlings in containers //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. - IOP Publishing, 2020. - Т. 614. - №. 1. - С. 012119.

5. Kayimov A., Kholmurotov M. Z., Eshankulov B. I. Justification of prospective pistachio (Pistacia vera L.) varieties and forms while creating plantations in Uzbekistan //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. - IOP Publishing, 2021. - Т. 939. -№. 1. - С. 012037.

6. Zaripbayevich K. M. Stability and crop productivity of pistachio to external factors //Open Access Repository. - 2023. - Т. 4. - №. 03. - С. 74-77.

7. https://www.atlasbig.com/en-us/countries-pistachio-production

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.