Научная статья на тему 'ЎРТА ЕР ДЕНГИЗИ МАМЛАКАТЛАРИДА ЎСТИРИЛАЁТГАН ХАНДОН ПИСТА НАВЛАРИ'

ЎРТА ЕР ДЕНГИЗИ МАМЛАКАТЛАРИДА ЎСТИРИЛАЁТГАН ХАНДОН ПИСТА НАВЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
164
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
яшил олтин / тилла дарахт / нав / Оухади / Акбари / Кале Гучи / Ахмад Агаи / думалоқ Фандуги / Бодоми / Узун / Кирмизи / Ҳалеби. / green gold / golden tree / variety / Оухади / Акбари / Кале Гучи / Ахмад Агаи / круглый Фандуги / Бодоми / Узун / Кирмизи / Ҳалеби.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Эшанкулов Бобомурод Инаятович, Холова Шохиста Абдувоситовна, Худайназарова Наргиза Худаяровна

Дунё бозорида хандон писта ёнғоқмевасига бўлган талаб юқори ҳисобланади. Хандон пистанинг жуда кўплаб хуштаъм, йирик ёнғоқмевали навлари селекция қилинган бўлиб, айнан шу шаклдаги ёнғоқмеваларга талаб катта бўлмоқда. Ўрта Ер денгизи мамлакатларидан Эрон, Туркия, Сурия, Тунис каби мамлакатларда пистанинг йирик, ёнғоқмевасининг очиқлилик даражаси юқори, мағзи хуштъам бўлган кўплаб навлари ўстирилади. Ушбу мақолада юқорида кўрсатилган мамлакатларда ўстирилаётган писта навлари ҳақида маълумотлар келтирилаган бўлиб, адабий таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Эшанкулов Бобомурод Инаятович, Холова Шохиста Абдувоситовна, Худайназарова Наргиза Худаяровна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PISTACHIO VARIETIES GROWN IN THE MEDITERRANEAN COUNTRIES

Demand for pistachios is high in the world market. A large number of tasty, large-nut varieties of Handon pistachios have been selected, and this particular variety of nut is in high demand. Many varieties of pistachios are grown in Iran, Turkey, Syria, Tunisia from the Mediterranean countries, with a high degree of nut opening and pleasant pulp. This article presents information about pistachio varieties grown in the above countries and analyzes the literature.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ЕР ДЕНГИЗИ МАМЛАКАТЛАРИДА ЎСТИРИЛАЁТГАН ХАНДОН ПИСТА НАВЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УРТА ЕР ДЕНГИЗИ МАМЛАКАТЛАРИДА УСТИРИЛАЁТГАН ХАНДОН ПИСТА

НАВЛАРИ Эшанкулов Бобомурод Инаятович

^.х.ф.ф.д., УХИТИ, Тошкент вилояти bobomurodovich@mail.ru Холова Шохиста Абдувоситовна

^.х.ф.ф.д., ТошДАУ Тошкент вилояти shokhista.kholova@mail.ru

Худайназарова Наргиза Худаяровна

УХИТИ, Тошкент xudoyarova2022@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.7212421

Аннотация. Дунё бозорида хандон писта ёнгоцмевасига булган талаб юцори %исобланади. Хандон пистанинг жуда куплаб хуштаъм, йирик ёнгоцмевали навлари селекция цилинган булиб, айнан шу шаклдаги ёнгоцмеваларга талаб катта булмоцда. Урта Ер денгизи мамлакатларидан Эрон, Туркия, Сурия, Тунис каби мамлакатларда пистанинг йирик, ёнгоцмевасининг очицлилик даражаси юцори, магзи хуштъам булган куплаб навлари устирилади. Ушбу мацолада юцорида курсатилган мамлакатларда устирилаётган писта навлари %ацида маълумотлар келтирилаган булиб, адабий та%лил цилинган.

Калит сузлар: яшил олтин, тилла дарахт, нав, Оухади, Акбари, Кале Гучи, Ахмад Агаи, думалоц Фандуги, Бодоми, Узун, Кирмизи, Халеби.

СОРТА ФИСТАШЕК, ВЫРАЩИВАЕМЫЕ В СТРАНАХ СРЕДИЗЕМНОМОРЬЯ

Аннотация. Спрос на фисташки высок на мировом рынке. Отобрано большое количество вкусных, крупноореховых сортов фисташки Handon, и именно этот сорт ореха пользуется повышенным спросом. Многие сорта фисташек выращивают в Иране, Турции, Сирии, Тунисе из стран Средиземноморья, с высокой степенью раскрытости ореха и приятной мякотью. В данной статье представлены сведения о сортах фисташек, выращиваемых в вышеперечисленных странах, и проведен анализ литературы.

Ключевые слова: зеленое золото, золотое дерево, сорт, Оухади, Акбари, Кале Гучи, Ахмад Агаи, круглый Фандуги, Бодоми, Узун, Кирмизи, Халеби.

PISTACHIO VARIETIES GROWN IN THE MEDITERRANEAN COUNTRIES

Abstract. Demand for pistachios is high in the world market. A large number of tasty, large-nut varieties of Handon pistachios have been selected, and this particular variety of nut is in high demand. Many varieties ofpistachios are grown in Iran, Turkey, Syria, Tunisia from the Mediterranean countries, with a high degree of nut opening and pleasant pulp. This article presents information about pistachio varieties grown in the above countries and analyzes the literature.

Keywords: green gold, golden tree, variety, Оухади, Акбари, Кале Гучи, Ахмад Агаи, круглый Фандуги, Бодоми, Узун, Кирмизи, Халеби.

Узининг ;имматбах,о ёнгокмеваси билан доим олимлар эътиборида булган хандон писта дунё давлатларида селекция объекти сифатида каралмокда.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Урта Ер денгизи мамлакатларида (Эрон, Туркия, Сурия ва б.) пистани у келтирадиган юкори даромад сабабли "яшил олтин" ёки "тилла дарахт" деб аташади. ^олаверса, бу мамлакатларда асосий махсулот ёввойи усувчи пистадан эмас, саноат асосида ташкил этилган бог шаклидаги пистазорлардан олинади. Бу мамлакатда пистани богларда етиштиришнинг минг йиллик тарихи мавжуд булиб, писта айникса жанубий худудларда истикомат килувчи ахолининг асосий тирикчилик манбаи хисобланади [10].

Х,озирги пайтда А^Ш, Туркия, Сурия, Тунис хандон писта етиштириш буйича Эронга ракобатчилик килаётган булсада, дунёда Эрон писталарига булган талаб ва кизикиш катта. Эронда хандон пистанинг 90 га я;ин нави етиштирилаётган булса, шундан жуда куплаб навлари савдо брендлари остида сотилади, буларга мисол килиб Оухади (дунёда Round номи билан машхур), Акбари (Super Long), Эроннинг энг йирик пистаси Кале Гучи (Jumbo), Ахмад Аган (Long) ларни мисол килиб курсатишимиз мумкин.

Х,озирги кунда Эроннинг Керман, Язд, Жанубий ва Марказий Хуросон, Форс, Семнан, Систан, Балучестан, Исфахон, Казвин ва Техрон провинцияларида жуда йирик плантацияларида хандон писта етиштирилади ва хандон писта ёнгок меваси етиштириш буйича дунёда Эрон етакчи хисобланади [11].

Эрон уз хандон писта мевасини Германия, Испания, Италия, Швеция, Швецария, Япония, Россия, БАА, Туркия, ^озогистон, Хитой ва дунёнинг бир канча мамлакатларига экспорт килади [1].

Хандон писта ёнгокмевасининг хажми ва шаклига кура навларга булинади. Уларнинг экспортга кетадиган навлари куйидагилар:

1) Думалок Фандуги (Round Pistachio Fandoghi) - унча катта булмаган, думалок хандон писта ёнгок меваси булиб, дунёда энг таникли Эрон нави хисобланади.

2) Узунчок Акбари (Super Long Pistachios Akbari) - жуда хуштаъм булиб, бошка навларга нисбатан нархи кимматрок. Асосан, Шаркий Осиё, Европа, айникса, Германия ва Россияга катта хажмда экспорт килинади.

3) Узунчок Ахмад-Агхан (Long Pistachio Ahmad Aghaee) - бу писта нави магзи ок ва юпка пустга эга. Марказий Осиё мамлакатларига экспорт килинади.

4) Бодоми (Long Pistachio Badami) - бу хандон писта нави ёнгокмеваси магзи бодом ёнгокмеваси магзига ухшаганлиги сабабли ушбу номни олган. Асосан, Европа мамлакатларига экспорт килинади.

5) Йирик Кале Гучи (Jumbo Pistachio Kalleh Gouchi) - бу хандон пистанинг нави ёнгокмевасининг очилганлик даражаси хам ута юкори булиб, 97% ни ташкил килади.

Туркияда махаллий 8 та нав Uzun, Kirmizi, Halebi, Siirt, Beyazben, Sultani, Dagirnii, Gomlegi ва 5 та махаллий булмаган навлар Ouhadi, Bilgen, Vahidi, Safedi, Mumtaz устирилади ва шулар асосида хандон писта маданий урмонлари барпо килишга харакат килинмокда.

Туркиянинг махаллий ва интродукция килинган писта навлари коллекцияси Газиантепда жойлашган пистачилик илмий тадкикот институтида сакланадиган, айнан, шу навлар Кейланпинар давлат экспериментал хужалигида хам устирилади. Пистанинг хар бир нави генетик белгиларини мухофаза килиш учун худудий ва дунё ахамиятига эга дала коллекциялари участкаларини барпо этиш ва барча экотипларини йигишга харакат килиш керак. Саилюрфа, Газиантеп, ^ахраманмарас ва Адийамон провинцияларида писта буйича илмий изланишлар олиб боришган. Ушбу изланишлар натижасида пистанинг 16

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

типи ажратиб олинган булиб бу типлар бир бирида белгилари буйича ажралиб турар эди. Бу типлар Газиантеп (Пистачилик илмий-тадкикот института) ва Кейланпинар давлат хужалигида экилган [9].

Сурия хандон пистани кадимдан етиштириб келаётган давлат хисобланади, шунингдек бу худудда пистанинг бошка турлари хам таркалган: P. atlantica, P. palaestina, P. khijuk va P. lentiscus [1].

Сурияда уругчи хандон пистанинг 18 та навга ажратилган булиб, уларни мевасининг сифатига караб 3 гурухга булиш мумкин.

1-жадвал

Сурия хандон писта навларининг мевасини сифати буйича гурухлари

HaB Мева сифати

Ashoury

Red Oleimy

White Betoury Ajamy Юкори

Nab Al-Djamal

Batoury Ezraa

Antaby

Red Jalab

Bondouky Уртача

White Oleimy

White Jalab

Marawhy

Lazwardy

Ein El-Tainah

Lesan El-Tair Паст

Boyadi

White Ashory

Zaaroury (Gehashy)

Hadj-Hassan маълумотига кура, Дамашкдан шимол томонга 60 км да жойлашган Каламун (Kalamoun District) тумани, Эл-Тамнах (El-Tamnah) кишлогида тарихий писта боглари булиб, бунда хандон пистанинг энг кадимий дарахтлари (энг кадимийси 1800 йилга тегишли) мавжуд. Бу дарахтлар хозир хам хосил беради. Бу ердаги ушбу дарахтларни турли вандализм хуружларидан химоя килмаса, бу махаллий навлар йук булиб кетиш хавфига йуликиши мумкин.

Hadj-Hassan Алеппода 1978-1979 йилларда усаётган пистазорларнинг уругчи 11 нави устида изланишлар олиб борган. Алеппо вилоятида куплаб устириладиган навлар куйидагилардан иборат: Илмий изланиш утказилган бу турлар Алеппода куплаб устирилар эди. Масалан, Ashoury Red Oleimy, White Betoury, Ajamy, Red Halab, Bondouky, Marawhy, Lazwardy, White Oleimy, Nab Al-Djamal, White Halab. Илмий изланишларда Ashoury (Red Aleppo), Red Oleimy, White Betoury навларининг мевали новдаларининг усиши, гуллаши, гуллаш муддатлари, ва уларга таъсир этувчи моддалар, хосил курсаткичлари, меваларнинг тукилиши, пуч уругларнинг умумий хосилга нисбатан % ларда курсаткичлари, сифатли хосилни % лардаги курсаткичлари, ёнгок мева массасининг

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

усиши, ёнгок меванинг морфологик курсаткичлари каби тули; маълумотлар олинган булса, колган 8 нав буйича эса уларнинг асосий белгиларига тухталиш билан чекланган

[5].

Шунингдек, Hadj-Hassan [2] томонидан Алеппо вилоятида Сурия писта навлари учун тугри келадиган чангчи дарахтлар устида х,ам илмий изланишлар олиб борилган ва натижада 11 та чангчи писта клонлари танлаб олинган: Adam's Male, Bazem 's Male, Caliphah's Male, Deeb 's Male, Elias's Male, Fady's Male, Gaber's Male, Hady 's Male, Ibrahim's Male, Jamil's Male, Kamel's Male. Ушбу танлаб олинган клонлар 2-5 тадан уругчи навларини чанглантириш кобилиятига эга.

Шимолий Африкада пистазорлар кенг майдонда таркалган, бирок антропоген салбий хдракатлар натижасида пистазорлардаги писта сони жуда кам. Шунингдек, мол бокиш ва дарахтлардан ёкилги сифатида фойдаланиш натижасида популяцияда пистазорлар кескин камайиб кетмокда. Атлас тогларида усувчи писталар генетик эрозияга учраётган турлар х,исобланади.

Шимолий Африка мамлакатлари пистазор турларини саклаш буйича бир неча ишларни амалга оширишган, бирок бу уринишлар чегараланган ва давомий булмаган [7].

Шимолий Африкада пистазор майдони нисбатан куп булган Тунисда Mateur нави ажратилмагунга кадар уругчи дарахтларга эътибор берилмаган. Sfax ва El Guettar навлари мамлакатдаги бошка навлар булиб х,исобланади,

2-жадвал

ARS да уругчи ва чангчи навлар гермоплазмаси коллекцияси

Уругчи Чангчи

1990 йилдаги намуналар, пайвандтаг T. terebinthus var. Tsikoudia

Algina

Ajamy

Biance

Bronte B-selection

Capuccia

Cerasola C-Selection

Joley Chico

Keeman

Mateur Macho-502

Momtaz

Ohadi Peters

Pontikis

Red Aleppo

Sefedex

Sfax

1994 йилдаги намуналар, пайвандтаг P. Integerrima

Aegina

Bianca

Bianca Regina C-selection

Bronte

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Cerasola

Joley Macho-502

Kerman

Larnalc

Matlur Peters

Red Aleppo

Safx

Х,озирги кунда Сурия нави булган Achoury ухшаш Mateur нави Туниснинг асосий нави хисобланади [6]. Бу нав 3 та генотипни уз ичига олади: тез пишар чангчи 25А, кечпишар чангчи 40А ва уругчи 11 Gorbel [3] ва Mlika [8]. Тунисда Mateur навидан кенг фойдаланиш бошка навларга эътиборни сусайтирди, натижада бошка навлар йук булиб кетиш хавфи жиддий тарзда ошди [3]. Шу тарика El Guettar, айникса Sfax навлари йуколиб кетиш арафасида турибди.

Урта Ер денгизининг писта (Pistacia) гермоплазма коллекцияси Якоб Блостен номидаги чулларни урганиш институти (Jacob Blaustein Institute for Desert Research) томонидан барпо килинган. Ушбу гермоплазманинг асосий вазифаси намуналарни морфологик, молекуляр ва биотехник даражада урганишдир [4].

Урта Ер денгизи мамлакатларида ерларнинг узлаштирилиши натижасида тупрокни эрозиядан саклаш долзарб муаммога айланиб бормокда. Шу сабабли ушбу туркум (Pistacia) вакиллари буйича махаллий намуналарни урганиш, генетик ресурсларни йигиш ва танлаш, пайвандтаглар буйича изланишлар утказиш ва улардан тупрок эрозиясини олдини олишда фойдаланиш максадга мувофикдир.

REFERENCES

1. Чернова Г.М., Хамзаев А.Х., Эшанкулов Б.И., Шайматов О.А. Гарбий Тянь-Шаннинг тог олди лалмикор ерларида хандон пистани саноат плантацияларида устириш технологиясини такомиллаштириш. - Ташкент, 2019. - С. 5-6.

2. Хадж-Хассан A. Создание полевого генбанка плодовых культур // Сохранение посредством устойчивого использования генетических ресурсов плодовых культур в Центральной Азии. -Ташкент, 2003. -С. 38-48.

3. Gorbel A., Kchouk M.L. Status and needs of genetic resources for horticultural crops in Tunisia // WANANET Meeting, February 1998. - Aleppo, Syria: IPGRI, 1998. -P. 9-11.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Golan-Goldhirsh, Kostiukovskiy V. The Mediterranean Pistacia genus germplasm collection at Sede, Boker // L. Ferguson, D. Kester (ed.). Proceeding of The Second International Symposium on Pistachios and Almonds // Acts Horticulturae Number 470, 1997. - P. 131137.

5. Hadj-Hassan A. Characters of most important Syrian pistachio female varieties widely cultivated in Aleppo. - Damascus, Syria: ACSAD, 1988. - P. 25.

6. Jacquy P. La culture du Pistachier en Tunisie // AGP. TUN/72/003. FAO. - Rome, Italy, 1973. - 97-p.

7. Khaldi, A. Khouja M. K. Atlas pistachio (P. atlantica Desf.) in North Africa: Taxonomy, geographical distribution, utilization and conservation. //In: S. Padulosi, T. Caruso and E. Barone (ed.). Taxonomy, Distribution, conservation and uses of Pistacia genetic resources.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Report of a workshop, 29-30 June 1995, Palermo, Italy. International Plant Genetic Resources Institute, Rome Italy, 1996. - 46-50 pp.

8. Mlika M. Contribution a l'etude du pistachier en Tunisie // Memoire de fin d'etudes, INA Tunis. -Tunis, Tunisia, 1998. -P. 75.

9. Tekin H., Akkok F. Selection of pistachio nut and their comparison to Turkish standard varieties // First international symposium on Pistachio nut. ACTA Horticulturae, 1995. - P. 287-292.

10. Hamzayev A. K., Eshankulov B. I., Kholmurotov M. Z., Inomova M. M. Study on cultivation of pistachio (Pistacia vera L.) seedlings in containers //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. - IOP Publishing, 2020. - T. 614. - №. 1. - C. 012119.

11. Kayimov A., Kholmurotov M. Z., Eshankulov B. I. Justification of prospective pistachio (Pistacia vera L.) varieties and forms while creating plantations in Uzbekistan //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. - IOP Publishing, 2021. - T. 939. -№. 1. - C. 012037.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.