Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА КИЧИК БИЗНЕС ФАОЛИЯТИДА ТАРМОҚ БЎЙИЧА ИХТИСОСЛАШУВ ЖАРАЁНЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА КИЧИК БИЗНЕС ФАОЛИЯТИДА ТАРМОҚ БЎЙИЧА ИХТИСОСЛАШУВ ЖАРАЁНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
265
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кичик бизнес / ихтисослашув / «локал» кичик корхоналар / «сателлит» корхоналар / «динамик ривожланиш»даги корхоналар / тармоқлар бўйича ихтисослашув жараёнлари. / малый бизнес / специализация / «локальные» малые предприятия / «сателлитные» предприятия / предприятия «динамического развития» / процессы отраслевой специализации.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шарипов Кувондик Бахтиёрович

Мақолада кичик тадбиркорлик фаолиятининг назарий асослари, уни ташкил этиш турлари ва шакллари, хўжалик юритишнинг муайян тармоқ ёки соҳасига ихтисослашуви, SWOT­таҳлил усулидан фойдаланган ҳолда мазкур корхоналарнинг ўзига хос хусусиятлари, кичик тадбиркорлик субъект­ ларининг таркиби, Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иқтисодиёт асосий тармоқларидаги улуши, тармоқлар бўйича янги ташкил этилган кичик корхона ва микрофирмалар сони, кичик бизнес субъектларининг иқтисодиёт тармоқлари бўйича ихтисослашув жараёнлари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОЦЕССЫ ОТРАСЛЕВОЙ СПЕЦИАЛИЗАЦИИ В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ МАЛОГО БИЗНЕСА В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье рассмотрены теоретические основы деятельности малого предпринимательства, виды и формы его организации, специализация на конкретную отрасль или сферу хозяйствования, проанализированы специфические особенности предприятий малого бизнеса при помощи SWOT­анализа, структура субъектов малого предпринимательства, удельный вес малого бизнеса и частного предпринимательства в основных отраслях экономики Узбекистана, количество вновь созданных малых предприятий и микрофирм по отраслям, процессы отраслевой специализации субъектов малого бизнеса в Узбекистане.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА КИЧИК БИЗНЕС ФАОЛИЯТИДА ТАРМОҚ БЎЙИЧА ИХТИСОСЛАШУВ ЖАРАЁНЛАРИ»

Шарипов Кувондиц Бахтиёрович,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси катта укитувчиси

УЗБЕКИСТОНДА КИЧИК БИЗНЕС ФАОЛИЯТИДА ТАРМОК БУЙИЧА ИХТИСОСЛАШУВ ЖАРАЁНЛАРИ

УДК: 334.722

ШАРИПОВ К..Б. УЗБЕКИСТОНДА КИЧИК БИЗНЕС ФАОЛИЯТИДА ТАРМОЦ БУЙИЧА ИХТИСОСЛАШУВ ЖАРАЁНЛАРИ

Маколада кичик тадбиркорлик фаолиятининг назарий асослари, уни ташкил этиш турлари ва шакллари, хужалик юритишнинг муайян тармок ёки сох,асига ихтисослашуви, SWOT-тах.лил усулидан фойдаланган х,олда мазкур корхоналарнинг узига хос хусусиятлари, кичик тадбиркорлик субъект-ларининг таркиби, Узбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иктисодиёт асосий тармокларидаги улуши, тармоклар буйича янги ташкил этилган кичик корхона ва микрофирмалар сони, кичик бизнес субъектларининг иктисодиёт тармоклари буйича ихтисослашув жараёнлари куриб чикилган.

Таянч иборалар: кичик бизнес, ихтисослашув, «локал» кичик корхоналар, «сателлит» корхоналар, «динамик ривожланиш»даги корхоналар, тармоклар буйича ихтисослашув жараёнлари.

ШАРИПОВ К.Б. ПРОЦЕССЫ ОТРАСЛЕВОЙ СПЕЦИАЛИЗАЦИИ В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ МАЛОГО БИЗНЕСА В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье рассмотрены теоретические основы деятельности малого предпринимательства, виды и формы его организации, специализация на конкретную отрасль или сферу хозяйствования, проанализированы специфические особенности предприятий малого бизнеса при помощи SWOT-анализа, структура субъектов малого предпринимательства, удельный вес малого бизнеса и частного предпринимательства в основных отраслях экономики Узбекистана, количество вновь созданных малых предприятий и микрофирм по отраслям, процессы отраслевой специализации субъектов малого бизнеса в Узбекистане.

Ключевые слова: малый бизнес, специализация, «локальные» малые предприятия, «сателлитные» предприятия, предприятия «динамического развития», процессы отраслевой специализации.

SHARIPOV Q.B. PROCESSES OF SMALL BUSINESS SECTORAL SPECIALIZATION IN THOSE ACTIVITIES IN UZBEKISTAN

There is discussed I the article theoretical basics of small business, the types and forms of its organization, specialization in a specific industry or business, analyzes the specific features of small businesses using SWOT analysis, the structure of small businesses, the proportion of small businesses and private entrepreneurship in the main sectors of the economy of Uzbekistan, the number of newly created small enterprises and micro-firms by industry, processes of Small business' industrial specialization in Uzbekistan.

Keywords: small business, specialization, «local» small enterprises, «satellite» enterprises, enterprises of «dynamic development», processes of industry specialization.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Кириш.

Узбекистонда бозор муносабатларини шакл-лантириш у билан боFлик1 куплаб, жумладан, хусусий мулкчиликни карор топтириш ва ривож-лантириш, хужалик юритишнинг турли шаклла-рига утиш, иктисодий субъектларнинг манфаат-дорлигини таъминлаш ва бошка жих,атларга эътиборни кучайтирди. Шундай ах,амиятли йуналишлардан бири - иктисодиётда кичик тад-биркорликни ривожлантириш х,исобланади.

Узок йиллар мобайнида, айникса, марказлаш-тирилган режали иктисодиёт шароитида йирик хужалик юритиш шаклларининг шубх,асиз ва мутлак самарадорлиги туFрисидаги назариялар етакчилик килиб келди. Кичик корхоналар, майда хужаликлар ва якка тартибдаги ишлаб чика-рувчилар эса узил-кесил самарасиз х,исобланиб, уларнинг фаолият курсатиши вактинчалик х,олат сифатида бах,оланар эди. Шунга кура, жах,он иктисодий фанида кичик тадбиркорлик фаолия-тига оид назарий карашларга етарли эътибор каратилмади ва бунинг окибатида мазкур сох,а деярли ривожланмади.

Илмий мо^ияти.

К.Кириленко кичик тадбиркорликнинг назарий асослари етарли даражада шакллантирил-маганлигига эътибор каратиб, бу борадаги узининг шахсий карашларини куйидагича баён этади: «Кичик бизнеснинг х,олати туFрисидаги назарий ишланмалар ва амалий материаллар-нинг тадкик этилиши унинг ривожланишидаги бир катор конуниятларни очиб беришга имкон яратади. Асосий конуниятлардан бири шундан иборатки, х,озирги вактга кадар хужалик ама-лиёти кичик бизнеснинг тегишли назариясига эга эмас. Бугунги кунда бу борада хужалик амалиёти эга булган энг юкори марра кичик тадбиркор-ликни ривожлантириш буйича таклифлар, алох,ида коидалар ва дастурдан иборат холос. Табиийки, мазкур х,олатни кичик тадбиркорлик хужалик инфратузилмасини шакллантириш йуна-лишида мух,им далил сифатида тан олиш лозим» [2].

Кичик тадбиркорлик фаолиятининг назарий асосларини шакллантиришда, фикримизча, уни ташкил этиш турлари ва шакллари, хужалик юритишнинг муайян тармок ёки сох,асига ихтисос-лашуви энг мух,им масалалардан бири х,исоб-ланади.

Кичик тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш нуктаи назаридан уз мазмунига кура содда х,исобланади. У.Fафуров кичик бизнес корхона-ларининг таркиб топиши жих,атидан бир неча йуллари мавжудлигини таъкидлаб, улардан асо-сийлари сифатида куйидагиларни курсатиб утади:

1) муайян ах,оли яшаш пунктида ижтимоий ва бозор инфратузилмаси объектлари сифатида (чакана савдо дуконлари, умумий овкатланиш шахобчалари, маиший хизмат курсатиш корхо-налари, бозорчалар, кичик ишлаб чикариш кор-хоналари (нон заводлари, кандолатчилик кор-хоналари ва бошк.)). Буларнинг сони мазкур х,удуддаги а^оли сони ва уларнинг мазкур мах,сулот ва хизматларга талаби билан аник-ланади. Бирок, ах,оли пункти ва йирик корхоналар билан боFлик тадбиркорлик субъектлари сонининг усиши маълум чегарага эга булиб, унга муайян турдаги ма^сулот ва хизматга булган талаб х,ажми, муайян вакт оралиFида уртача битта кичик бизнес корхонаси (тадбиркорлик субъекти) томонидан муайян талабни кондириш имконияти каби омиллар таъсир курсатади;

2) йирик корхоналар, айникса шах,ар ташкил этувчи йирик корхоналар атрофида ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилма объектлари сифатида;

3) мустакил товар ишлаб чикарувчи ва хизмат курсатувчи корхоналар сифатида [6].

Шу уринда, кичик бизнес корхоналари таркиб топишининг юкорида таъкидлаб утилган йуллари иктисодий адабиётларда белгиланган кичик корхоналар турлари билан мантикан мос келади. Жумладан, Р.Сидорчук кичик корхоналарнинг учта асосий турини фарклайди:

1) «локал» кичик корхоналар - бу мах,аллий бозор хусусиятлари шароитида ва асосида анъа-навий бизнес сох,асида ишловчи кичик корхоналар;

2) «сателлит» корхоналар - одатда йирик ком-паниялар учун бутловчи кисмлар ва хизматларни етказиб берувчи, яъни фаолияти йирик х,ам-корлар фаолиятига бевосита ботлик булган кичик корхоналар;

3) «динамик ривожланиш»даги корхоналар - бу мах,аллий бозорлар ёки йирик х,амкорлар билан муносабатлар томонидан х,еч кандай чекловларга эга булмаган, мустакил ва мукаммал

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

ракобат шароитида фаолият юритувчи кичик корхоналар [4].

Мазкур илмий изланишларимизнинг мохиятини янада кенгрок очиб бериш юкорида кайд этиб утилган тадкикотчиларнинг фикр-мулохазалари, уларнинг эришган илмий нати-жаларини янада кенгайтириш хамда назарий жихатдан бойитишни такозо этади. Айникса, хужалик амалиётидаги кичик корхоналарнинг асосий турлари буйича тавсифий белгилари тизимли тахлил килиш, жумладан, SWOT-тахлил усулидан фойдаланган холда мазкур корхоналарнинг узига хос хусусиятларини очиб бериш максадга мувофик хисобланади.

Тадцицот методологияси.

Асосий илмий-назарий коидаларни ишлаб чикишда илмий абстракциялаш, тахлил ва синтез, индукция ва дедукция, статистик гурухлаш, монографик тадкик этиш, таккослаш каби илмий тадкикот усулларидан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар.

SWOT-таx1лил усулидан фойдаланган холда мазкур корхоналарнинг узига хос хусусиятларини куриб чикамиз (1-жадвал).

Кичик бизнес корхоналарининг якка, алохида фаолият йуналишига ихтисослашуви куйидаги сабабларга кура устунлик касб этади:

1. Кичик тадбиркорлик субъектларида молия-вий маблатларнинг ахамиятли даражада чеклан-ганлиги. О.Коньшина ва Т.Дудинская ушбу холатни куйидагича изохлайди: «Кичик ва урта бизнес у кадар кучли ривожланмаслигининг асосий сабаби булиб капитал дастлабки жамFари-лишининг кийинлиги, кредитларни кулай шаро-итларда олиш имкониятларининг йуклиги, солик тизимининг самарали эмаслиги окибатида акса-рият кичик корхоналар молиявий таъминлан-ганлиги даражасининг пастлиги хисобланади» [3]. Бу эса, уз навбатида, кичик корхоналарнинг аксарият холларда муайян фаолият ёки унинг бирон-бир жараёнига ихтисослашувига мажбур килиб куяди.

2. Давлат томонидан кичик тадбиркорлик субъектлари микдорий чегараларининг белгилаб берилганлиги. Яъни, купчилик мамлакатларда кичик бизнес субъектлари фаолиятини куллаб-кувватлашда уларнинг микдорий чегаралари конунан белгилаб куйилади. Масалан, бизнинг мамлакатимизда хам кичик тадбиркорликнинг микдорий чегараси Узбекистан Республикаси-

нинг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари туFрисида»ги Конунида белгилаб берилган булиб, унга кура «кичик тадбиркорлик» субъектлари куйидагилардир:

• якка тартибдаги тадбиркорлар;

• ишлаб чикариш тармокларидаги, банд булган ходимларининг уртача йиллик сони купи билан йигирма киши, хизмат курсатиш сохасидаги ва ишлаб чикариш билан бо^ик булмаган бошка тармоклардаги, банд булган ходимларининг уртача йиллик сони купи билан ун киши, улгуржи, чакана савдо хамда умумий овкатланиш тармокларидаги, банд булган ходимларининг уртача йиллик сони купи билан беш киши булган микро-фирмалар;

• куйидаги тармоклардаги:

- конун хужжатларида назарда тутилган енгил, озик-овкат саноатидаги ва курилиш мате-риаллари саноатидаги, банд булган ходимларининг уртача йиллик сони купи билан икки юз киши;

- металлга ишлов бериш ва асбобсозлик, ёFочсозлик, мебель саноатидаги, шунингдек конун хужжатларида назарда тутилган бошка саноат-ишлаб чикариш сохаларидаги, банд булган ходимларининг уртача йиллик сони купи билан юз киши;

- машинасозлик, металлургия, ёкилFи-энер-гетика ва кимё саноати, кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш ва уларни кайта ишлаш, курилиш хамда конун хужжатларида назарда тутилган бошка саноат-ишлаб чикариш сохаларидаги, банд булган ходимларининг уртача йиллик сони купи билан эллик киши;

- фан, илмий хизмат курсатиш, транспорт, алока, хизмат курсатиш сохалари (сугурта ком-панияларидан ташкари), савдо ва умумий овкатланиш хамда ишлаб чикариш билан ботлик булмаган бошка сохалардаги, банд булган ходимларининг уртача йиллик сони купи билан йигирма беш киши булган кичик корхоналар» [1]. Ишловчилари сони чекланган кичик тадбиркорлик субъектларида эса уз-узидан бир вактда бир неча фаолият турини уЙFунлаштириш имко-нияти йуколади.

3. Кичик тадбиркорлик субъектларида техника ва технологиянинг юкори булмаслиги. Одатда, кичик корхоналарда ута киммат турувчи техно-логик линиялардан фойдаланиш имконияти чекланади. Бошка томондан, кичик корхоналарда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

1-жадвал. Кичик корхоналар турлари тавсифий белгиларининг SWOT-та^лили1

SWOT-тахлил «Локал» кичик корхоналар «Сателлит» корхоналар «Динамик ривожланиш»даги корхоналар

Кучли томонлари (strengths) Махдмий бозордаги аник, талабга йуналтирилган х,олда фаолият юритиши. Эгалари уз амбициялари х,амда к,обилиятларига таянган х,олда уз бизнесларини бошк,а тоифага утказишга интилмаслиги. Хамкорлар ва харидорлар, бошк,а ик,тисодий субъектлар билан узаро шахсий муносабатларга бо^ик, булиши. Мах,сулот ва хизматларга йирик х,амкор томонидан аник, ва кафолатланган талабнинг мавжудлиги. Локал бозорлар ёки йирик хамкорлар билан муносабатлар томонидан х,еч к,андай чекловларга эга булмаслиги. Корхона эгаларининг амбициялари уларни янада ривожлантиришга ундаши.

Кучсиз томонлари (weaknesses) Фаолиятнинг аник, талабга йуналтирилганлиги унинг инновацион ривожланишига мотивацияни чеклаб куйиши. Бизнесни узгартиришга мотивация йук,лигининг корхонани устириш омилларидан фойдаланишга туск,инлик к,илиши. Таклиф этилаётган товарлар ёки хизматлар учун талабни устириш имкониятлари чекланган х,исобланиши. Узаро муносабатларда йирик х,амкорга тулик, бо^ик, булиб к,олиши сабабли хужалик юритиш ёки к,арор к,абул к,илишдаги мустак,илликнинг чекланганлиги. Бозорга мослашувнинг у к,адар юк,ори булмаслиги. «Локал» бозорларнинг ёки х,амкорлар билан узига хос муносабатларнинг х,имояси остида булмаслиги сабабли бозордаги х,олатнинг нисбатан муаммоли х,исобланиши.

Имкониятлари (opportunities) Махдмий бозордаги мах,сулот ва хизматларнинг анъанавийлик тавсифи кучлилиги сабабли мах,сулот (хизмат) ассортименти ва сифатида кескин узгаришлар талаб к,илинмаслиги. Махдмий бозорларда истеъмолчилар томонидан белгиланувчи турли чекловлар ва узига хос хусусиятлар, ташк,и рак,обатчиларнинг пайдо булиши учун махсус маъмурий ва бошк,а тусик,лар амал к,илиши. Кичик корхоналарнинг уз мах,сулот ва хизматларига барк,арор туловга к,одир талабга эгалиги. Фаол бозор фаолиятини, тинимсиз равишда янги имкониятларни к,идиришни, мижозлар таркибини кенгайтиришни так,озо этиши. Корхонанинг жадал ривожланиш жараёнида купинча урта ёки х,аттоки йирик корхоналар тоифасига утиши мумкинлиги.

Хавф-хатарлар (threats) Амалдаги рак,обатчиларнинг кучайиши ёх,уд уз бизнесини бошлаган ёки фаолият сох,асини узгартирган янги рак,обатчилар пайдо булиши доимий хавфи мавжудлиги. Кичик корхона уз х,амкорининг фаолият сох,аси буйича бошк,а бир йирик компания билан х,амкорлик алок,асини урнатса, у х,олда манфаатлар ихтилофи, тижорат ёки бошк,а махфий ахборотларнинг ошкор булишидан хавфсираш пайдо булиши мумкинлиги. Йирик компанияда муаммо келиб чик,иши ёки эгалари (рах,барият)нинг узгариши мазкур кичик корхона томонидан товар ва хизматларни етказиб берилишининг рад этилиши х,амда унинг хонавайрон булишига олиб келиши мумкинлиги. Корхона фаолияти ва ривожланиши бозор талабининг кенгайиши имкониятига ва юк,ори рискга бо™ик,лиги. Корхона фаолиятини сак,лаб к,олишнинг асосий омили булиб бозор шароитларига мослашиш х,исобланиши.

й 1Муаллиф ишланмалари асосида тузилган.

2-жадвал. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иктисодиёт асосий тармокларидаги улуши.

Тармок 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Саноат 21,9 23,1 28,1 31,7 40,6 45,3 41,2 34,7

Кишлок хужалиги 97,7 97,8 98,0 98,3 98,4 98,2 98,1 98,1

Курилиш 68,6 71,1 71,5 69,5 66,7 67,8 66,2 66,6

Савдо 86,7 87,3 86,6 86,3 87,1 89,6 88,3 86,3

йирик техника ва технологик жихозларни ишла-тиш микёс жихатдан хам имконсиз хисобланади. Бу эса, купинча кичик тадбиркорлик субъектлари фаолиятида муайян жараёнга ихтисослашган кичик хажмдаги технологик линия ёки жихозлар билан кифояланишга олиб келади.

4. Олдиндан аник булган истеъмолчига ишлаш. Кичик бизнес куринишида ташкил этилган кор-хоналарнинг катта кисми уз фаолиятини муайян худуддаги ахоли ёки кандайдир белгисига кура аник булган истеъмолчилар учун йуналтирган булади. «Молиявий ва инсон ресурсларининг етишмаслиги кичик корхоналарнинг «бозор кучи»ни чеклаб, маркетинг хамда мижозлар доирасини кенгайтириш имкониятига салбий таъсир курсатади. Бирок, кичик корхоналарнинг ахамиятли кисми ун нафардан кам булган мижоз-ларга бо^ик булади, айримлари эса ягона хари-дор хисобига фаолият юритади» [4]. Бу эса уларни муайян махсулотни ишлаб чикариш ёки хизмат курсатишга ихтисослашувини такозо этади. «Тор ихтисослашув сабабли истеъмолчилар талабини нисбатан сифатли кондириш амалга оширилади. Ахоли кенг катламининг талабини кондиришга йуналтирилган йирик тадбиркорлик билан таккослаганда кичик корхоналар мижоз-ларни индивидуал ёндашув билан таъминлай-дилар» [5].

Шу билан бир каторда «кичик бизнеснинг ривожланишига тускинлик килувчи жиддий омил булиб уни махсулот ва хизматларининг асосий истеъмолчиси булган ахоли туловга кодир тала-бининг пастлиги» [3] хисобланиб, бу хам улар-нинг бир вактнинг узида турли фаолиятлар билан шугулланиш имкониятини чеклайди.

Юкоридаги фикр-мулохазалардан куринадики, кичик бизнес корхоналарида фаолиятнинг тармок буйича ихтисослашув жараёни кучли булиб, ушбу холат мазкур соханинг узига хос хусусиятларидан келиб чикади. Бирок, тармок буйича ихтисослашув жараёнлари доимо хам иктисодий жихатдан юкори самарадорликни

таъминлаш хамда миллий иктисодиёт тарак-киётининг максадга мувофик йуналтирилишига мувофик тушмаслиги мумкин. Шунга кура, мазкур жараёнларни тахлил килиб бориш хамда уларга таъсир килиш механизмларини таркиб топтириш мухим ахамият касб этади.

Узбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иктисодиёт асосий тармоклари-даги улушини 2-жадвал оркали бахолаш мумкин.

Жадвалдан куринадики, кишлок хужалиги тармоFида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улуши энг юкори даражани ташкил этмокда. Бунинг асосий сабаби - кишлок хужалиги ишлаб чикариши хусусиятларидан келиб чиккан холда, нисбатан кичик куламларда ташкил этишнинг максадга мувофиклиги хисобланади.

Кейинги уринни савдо сохаси эгаллаб, бу борада О.Коньшина ва Т.Дудинская кичик корхоналарнинг йирик корхоналарга нисбатан тенг булмаган шароитларда фаолият юритиши устун равишда савдо-харид ва воситачилик фаолиятига ихтисослашувига сабаб булишини таъкидлайди-лар: «Кичик бизнесни куллаб-кувватлаш буйича давлат томонидан чора-тадбирларни амалга ошириш аник механизмининг йуклиги, кредит, ишлаб чикариш бинолари ва моддий ресурс-ларга эга булишдаги кийинчиликлар кичик кор-хоналарни йирик корхоналарга нисбатан тенг булмаган шароитларга солиб куяди. Бу эса улар сонининг кискариши хамда устун равишда савдо-харид ва воситачилик фаолиятига йуналтирилишига олиб келади.

Тадбиркорлик ривожланишининг тахлили савдо ва воситачилик хизматлари сохасида фаолият юритувчи корхоналарнинг улуши етакчи мавке эгаллашини курсатади. Бундан ташкари, ишлаб чикарувчи ёки куп йуналишли (халк истеъ-моли моллари ишлаб чикарувчи, турли хизмат-лар курсатувчи) корхона сифатида руйхатдан утган, бирок, шунга карамасдан, савдо-восита-чилик билан асосий фаолият сифатида шугул-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

3-жадвал. Тармоклар буйича янги ташкил этилган кичик корхона ва микро-фирмалар сони

(фермер ва деодон хужаликларисиз, бирлик).

Тармоклар 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Тармоклар буйича жами 31242 21078 26334 26037 26896 38167 48922

Саноат 7708 5457 7316 6450 5841 10182 11262

Кишлок ва урмон хужалиги 3647 2231 2417 2293 2351 3337 5144

Курилиш 2236 1936 2766 3134 2850 3788 6360

Транспорт ва алока 1831 1148 1542 1522 2099 2831 3335

Бошка ишлаб чикариш тармоклари 4372 2024 2256 2725 - - -

Савдо ва умумий овкатланиш 9012 6494 7803 7604 2403 11244 15604

Маиший хизмат курсатишнинг ноишлаб чикариш турлари 663 483 581 527 - - -

СоFликни саклаш, жисмоний тарбия, спорт ва ижтимоий таъминот 680 551 821 802 486 858 1154

Таълим, маданият, фан ва илмий хизмат курсатиш 580 422 523 718 - - -

Бошка ноишлаб чикариш тармоклари 513 332 309 262 3730 4120 5621

ланувчи катта микдордаги корхоналар амал килади» [3].

Курилиш сохасида хам кичик бизнес ва хусу-сий тадбиркорликнинг улуши 66-72 фоиз атро-фида булишини кейинги ун йилликларда кичик саноат объектлари ва фукаролар учун уй-жой курилишининг кенгайиб бориши оркали изохлаш мумкин. Шу уринда мухим ахамият касб этувчи тармок - саноатда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улуши 2016 йилга кадар баркарор ва изчил равишда усиб келган. Бирок, 2017 йил-дан бошлаб мазкур курсаткичда кескин пасайиш кузатилмокда.

Кичик бизнес корхоналари фаолиятининг тармок буйича ихтисослашув жараёнларини тадк,ик, этишда тармоклар буйича янгидан ташкил этилган кичик корхона ва микрофирмалар сони-нинг тахлили мухим урин тутади (3-жадвал).

Мамлакатимизда 2012-2018 йилларда тармоклар буйича янги ташкил этилган кичик корхона ва микрофирмалар сони узгаришининг тахлили шуни курсатадики, мазкур курсаткич учун 20122014 йиллар оралиFида муайян даражадаги бека-рорлик хос булиб, факат 2015 йилдан бошлаб изчил ва баркарор усишга эришилган. 2018 йилда 48,9 мингтадан ортик кичик корхона ва микрофирмалар (фермер ва дехкон хужаликларисиз) ташкил килинди, бу утган йилнинг шу даврига нисбатан 28,2 % куп демакдир.

Тармоклар буйича янги ташкил этилган кичик корхона ва микрофирмалар сонининг жамига нисбатан солиштирма салмоFи шуни курсатадики, бу борада энг катта курсаткич савдо ва умумий

овкатланишга тегишли: 2012 йилда 28,8%дан 2018 йилда 31,9%га етган. Саноат тармоFида эса тегишли равишда 24,7%дан 23%га кадар пасай-ган. Курилиш сохасида бу курсаткич тегишли равишда 7,2%дан 13%га кадар усган.

2016 йилдан бошлаб маиший хизмат курса-тишнинг ноишлаб чикариш турлари, таълим, маданият, фан ва илмий хизмат курсатиш, бошка ишлаб чикариш тармоклари буйича янги ташкил этилган корхоналарнинг мавжуд булмаслиги ушбу даврда статистик курсаткичлардаги узга-ришлар, яъни уларнинг бошкача тарзда гурух-ланиши билан боFлик.

Хулоса ва таклифлар.

Хулоса сифатида таъкидлаш мумкинки, хозирда Узбекистонда кичик бизнес субъектла-рининг иктисодиёт тармоклари буйича ихтисослашув жараёнлари учун муайян даражада бека-рорлик хос. Бу эса, аксарият холларда айрим тармокларда юкори самарадорликни таъминлаш учун зарур булган кичик бизнес корхоналари-нинг улуши етарли булмагани холда, бошка бир тармокларда мазкур корхоналар улушининг меъёридан ортиши окибатида ракобат даража-сининг кучайиши хамда уртача фойда меъёри-нинг пасайишига олиб келиши мумкин. Шунга кура, кичик бизнес корхоналарининг тармоклар буйича ихтисослашув жараёнларини тадкик этиш оркали уларнинг максадга мувофик тарзда амалга ошишига таъсир курсатувчи иктисодий механизмларни таркиб топтириш мухим хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари туFрисида»ги Конуни. 2012 йил 2 май, УРК-328-сон.

2. Кириленко К.В. Малое предпринимательство как институт рыночной экономики. // Успехи современного естествознания, 2008, № 6. -С. 151-152. http://www.natural-sciences. ru/ru/article/view?id=10174

3. Коньшина О.А., Дудинская Т.К. Проблемы развития малого и среднего бизнеса в России. - http://www.science-bsea.bgita.ru/2010/ekonom_ 2010_2/dudinskaya_problem.htm

4. Сидорчук Р. Инструменты для малого бизнеса. // «Ваш партнер-консультант», №24 (9290) 2009. - https://www.eg-online.ru/article/70964/

5. Характеристика и особенности малого предпринимательства. - http://www.kreditbusiness. ru/russianbusiness/63-kharakteristika-i-osobennosti-malogo.html

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Тафуров У.В. Кичик бизнесни давлат томонидан тартибга солишнинг иктисодий меха-низмларини такомиллаштириш. 08.00.08 - Тадбиркорлик ва кичик бизнес иктисодиёти; 08.00.01 - Иктисодиёт назарияси (иктисодиёт фанлари). Иктисодиёт фанлари доктори илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация. - Т., 2017. -159-160-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.