Научная статья на тему 'Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизация қилиш асослари'

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизация қилиш асослари Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
599
90
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Мадраҳимов У. А.

Ривожланган ва ривожланаётан мамлакатлар тажрибасини кўрсатишича жамиятни ривожлантиришнинг асоси иқтисодиётни модернизация қилишга боғлиқдир. Модернизация жараёни натижасида мамлакатда иқтисодий-ижтимоий ривожланиш, барқарор ўсиш таъминланади. Ўзбекистон Республикаси Президенти таъкидлаганидек: “Ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш, иқтисодиётнинг етакчи тармоқларини жадал янгилаш биз учун энг муҳим устувор вазифа сифатида изчил давом эттирилади”

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизация қилиш асослари»

Мадра^имов У.А.

Андижон машинасозлик институти, и.ф.н.

УЗБЕКИСТОНДА ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯ КИЛИШ АСОСЛАРИ

Ривожланган ва ривожланаётан мамлакатлар таж-рибасини курсатишича жамиятни ривожлантириш-нинг асоси ицтисодиётни модернизация цилишга ботицдир. Модернизация жараёни натижаси-да мамлакатда ицтисодий-ижтимоий ривожла-ниш, барцарор усиш таъминланади. Узбекистон Ре-спубликаси Президенти таъкидлаганидек: "Ишлаб чицаришни модернизация цилиш, техник ва тех-нологик цайта жицозлаш, ицтисодиётнинг етак-чи тармоцларини жадал янгилаш биз учун энг муцим устувор вазифа сифатида изчил давом эттирила-ди".1

Умумий х,олда модернизация да-ражасини бах,олаш истикболларини урганиш учун ривожланишнинг мезони х,исобланган усиш омилларини х,олатига бах,о бериш талаб этилади.1

Иктисодий усишга таъсир этувчи анъа-навий омиллар таркибига табиий ресурс-лар даражаси, мех,нат ресурслари сони ва сифати, капитал х,ажми х,амда технологи-ялар даражаси киритилади. Юкорида са-наб утилган омилларнинг барчаси бир-бирига узвий боFликдир. Айникса, мех,нат ресурслари, капитал ва технология даражаси мух,им омиллар х,исобланади.

Технология даражаси иктисодиётни модернизация килиш жараёнига бево-сита таъсир этади. Яъни, ушбу омил машина ва асбоб-ускуналарнинг сифатини узгариши х,амда янги авлодларни ярати-лиш х,олатини уз ичига олади. Технология даражаси капитал омилини х,олатини акс эттирсада, мех,нат омилининг аклий кобилияти мах,сули х,исобланади.

Иктисодиёт тармокларига замонавий техника-технологияларни олиб кириш-дан тортиб мавжудларини таъмирлаш-

1 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади // Халк сузи, 22 январь 2011 йил, №16 (5183).

гача булган жараён - инвестицион хара-жатларни уз ичига олади. Модернизация килиш жараёни нафакат мавжуд асо-сий капитални замонавий авлодлари би-лан алмаштиришни, балки улардан фой-даланувчи мех,нат омилини сифатини х,ам тадкик этишни талаб этади.

Иктисодиётни модернизация килиш жараёни бизнинг фикримизча иккига: иж-тимоий х,амда иктисодий турларга ажра-лади. Иктисодий турида одатда замонавий ишлаб чикариш фондларини шак-ллантириш билан боFлик фаолият амал-га оширилади. Ушбу жараён остида би-ринчидан, янги ишлаб чикаририш бир-ликларини яратиш назарда тутилса, ик-кинчи томондан, мавжду эски фондларни янгилаш тушунилади. Модернизация жа-раёнининг иктисодий тури одатда моли-явий маблаFларни талаб этишини х,амда замонавий технологияларни ишлата ола-диган кобилиятли кадрларни тайёрлаш муддатининг узоклигини эътиборга олиб, ушбу жараённи боскичма-боскич амал-га ошириш лозим. Бунда биринчи боскич куйидагиларни уз ичига олиши лозим:

- стратегик ах,амиятга эга корхо-наларда модернизация жараёнлари-ни давлат томонидан имтиёзли тарз-да раFбатлантириш. Нафакат соликлар

V___/

буйича имтиёзларни жорий этиш, балки давлатнинг инвестицияларини ушбу тармокларга киритиш;

- асбоб-ускуна ва машина ишлаб чикариш буFинини хорижий инвестици-ялар ёрдамида модернизация килиш би-лан миллий х,амда кушни мамлакатлар-даги корхоналарга ишлаб чикариш во-ситалари етказиб берувчи тармокни ри-вожлантириш. Ушбу тизимни танлаш-да ишлаб чикариш воситаларини асосан озик-овкат, енгил ва курилиш материал-лари саноати учун ишлаб чикариш ке-рак. Саноатнинг ушбу уч йуналишини тан-лашнинг устувор жих,атлари куйидагилар х,исобланади: озик-овкат ва енгил саноатнинг Узбекистонда азалдан мавжудли-ги ва ушбу йуналишдаги тарихий тажри-баларга эгалиги; мамлакатнинг табиий иклим шароитини ушбу саноат тури учун етарли даражада хом ашёларни етказиб бериши; иктисодиёт баркарор ривожла-ниш боскичида курилиш тармоFи ривож-ланади, бу эса ушбу сох,а материалларига талабни ортишидан далолат беради;

- экспортбоп ишлаб чикариш буFинини модернизация килиш;

- кишлок хужалигини модернизация жараёнини кетма-кет тартибли равишда, кишлок хужалиги мах,сулотларини кайта ишловчи корхоналардан бошлаш лозим. Чунки ушбу сох,адаги ривожланиш уз на-вбатида фермер ва дех,кон хужаликлари мах,сулотларига булган талабни ортиши-га, натижада уларнинг фойдалилик дара-жасини усишига сабаб булади. Бу кейин-ги галда фермер ва дех,кон фермерлари-ни модернизация килиш учун молиявий маблаFларни ортишини таъминлайди.

Юкоридаги тадбирлар билан биргалик-да биринчи боскичда инфратузилма тизи-мини х,ам модернизация килиш жараёнини амалга ошириш лозим. Модернизация самарадорлигини ошириш учун ушбу боскичнинг муддатини 2-3 йилда амалга ошириш талаб этилади.

Иккинчи боскичда ички талабга мах,сулот яратувчи х,амда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни модернизация килиш лозим. Шунингдек, ушбу боскичда сифатга алох,ида эътибор каратиб, замо-навий технологиялардан фойдалана ола-диган х,амда уларнинг янги моделлари-ни яратиш имкониятига эга кадрлар ба-

засини яратиш тизимини х,ам йулга куйиш керак. Мутахассис кадрларни базаси-ни шакллантиришда иктисодиётни мута-хассисликларнинг тармок ва сох,аларига булган жорий ^амда истикболли талаби-ни урганиш механизми асосий мезон си-фатида олиниши лозим.

Умумий х,олда модернизациянинг иктисодий турида ишлаб чикариш тизи-мидаги асбоб-ускуналарни янгилаш талаб этилади. Бунинг мазмуни иктисодиётни реал секторини мавжуд капитал курилиши асосида замонавий даражага мослашти-ришдир.

Иктисодиётни модернизация

килишнинг иккинчи тури юкорида таъ-кидлаганимиздек, ижтимоий со^аларни камраб олиши лозими. Ижтимоий модернизация жараёни инсон омили билан боFлик булиб, уз ичига куйидагиларни олади:

1) замонавий билим ва малакага эга кадрлар тайёрлаш тизимини йулга куйиш ва уни ривожлантириш;

2) мех,нат муносабатларини такомил-лаштирш асосида инсон омилини ташаб-бускорлик рух,иятини ривожлантириш;

3) таълимни, кадрлар тайёрлаш тизимини таркибий тузулишини талабга мос-лаштириш.

Ижтимоий сох,адаги ислох,отлар таркибий узгаришларни амалга оширишни х,амда мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш дастурларини жорий этишнинг асоси х,исобланади. 1 Ижтимоий модернизация жараёнида куйидагиларга алох,ида эътибор каратиш лозим:

- олий таълим тизимни моддий техник базасини ривожлантириш;

мутахассисликлар таркибида конструктор-мух,андислар улуши ва улар сифатини ошириш;

- кишлок х,удудларида аёлларга хос укув марказлар фаолиятини ривожлан-тиришни раFбатлантириш тизимларини шакллантириш;

- ишлаб чикариш, фан ва таълим узаро боFликлигини ривожлантириш.

1 Юсупова Н. Инвестиционно-инновационная стратегия регионов республики Узбекистан// Иктисод ва молия. №5, 2010. с.22-28; Чистякова В. Социальные ресурсы модернизации//Экономист. №5, 2010. с.64-72.

Юкоридагилардан келиб чикиб иктисодиётни модернизация килишга куйидагича таъриф бериш мумкин: ишлаб чикариш воситаларини жахон бозорида мавжуд талабга мос ракобатдош ва сифат-ли товарлар яратишга мулжаллаб капитал сарфи асосида янгилаш ва ундан фойда-ланувчи хамда ривожлантирувчи малака-ли мутахассислар тайёрлаш жараёнидир.

Ижтимоий модернизация жараё-ни одатда билим, малака куникма ва тупланган тажрибаларга боFлик булса, иктисодий тури капитал хажми ва сифати-га боFл и кди р.

Узбекистонда охирги йилларда олий таълим муассасалари томонидан тайёр-ланган мутахассислар урганилганда, тай-ёрланаётган кадрларнинг 16% кисми реал сектор учун, колган 84% кисми эса хиз-матлар сохаси учун мулжалланган кад-рлардир. Жумладан, саноат ва курилиш учун 12%, кишлок хужалиги учун 4%, тарнспорт ва алкага 6%, иктисодиёт ва хукукка 11%, соFликни саклаш ва спорт йуналишида 6%, маорифда 60% хамда санъатда 1%. Агар мухандис-конструкторларни саноат ва курилишдаги таркибини ургансак унинг улуши янада камайиб кетади. Иктисодиётни техника-вий куролланишини таъминлочи мутахассислар умумий тайёрланаётган кадрлар-ни 10% кисмини ташкил этмокда. Ушбу курсаткични иктисодиётни модернизация килишни биринчи боскичини сама-рали ташкил этиш учун боскичма боскич 20% га кутариш лозим. Бунинг учун куйидагиларни таклиф этамиз:

- олий таълим мутахассисликлари-га булган талабни бахолаш асосида мухандислар улушини ошириш ва ижтимоий соха мутахассисликларини оптимал-лаштириш;

- инфратузилма объектларини ривож-лантиришга каратилган давлат дастурла-рини кенгайтириш;

- инжиниринг компаниялари фаолияти самарадрлигини ошириш ва уларни ом-мавийлаштириш тадбирларини куллаш;

- технопарклар ташкил этишга давлат тмонидан молиявий кумак бериш асосида улар фаолиятини кенгайтириш;

- мухандислик йуналишлари тайёрлов-чи олий таълим муассасаларида давлат бюртмасини купайтириш;

- инсон омилини ривожлантиришга каратилган ижтимоий капитал сарфлари-ни ошириш 1.

Иктисодиётни модернизация килиш жа-раёнида нафакат мутахссисликларни тар-кибий микдори, балки мехнат омили асо-сидаги ихтирочилик фаолиятини бахолаш хам мухимдир. Бу уринда Узбекистонда тадкикот ишларини амалга оширувчи ташкилотлар сони умумий х,олда 2000 йилларга караганда бугунга келиб 13% га кискарган. Шуни ало^ида таъкидлаш лозимки, илмий тадкикот ташкилотлари ушбу даврда 20% га, хатто конструктор-лик ташкилотлари 60% гача камайиб кет-ган. Олий таълим муассасаларида амалга оширилаётган илмий тадкикот ишла-ри эса республикада мавжуд барча таълим муассасаларида кенг йулга куйилган х,амда унинг улуши кескин бирнеча баро-барга ортган. Илмий тадкикот фаолиятини кенгайтириш учун куйидагиларни тав-сия этамиз:

- ихтироларни х,имоя килиш ва патент олиш тизимини соддалаштириш;

- илмий тадкикотлар натижасини тадбик этиш, синов тажриба ишларини молиялаштириш жараёнларини кенгайти-риш;

- янги ишланмаларни ишлаб чикиб уз корхоналарида синовдан утказувчи тад-биркорларга соликлар буйича имтиёзлар яратиш;

- ижодий эркинлик.

Умумий х,олда хулоса килиб айтилган-да, иктисодиётни модернизация килишда Узбекистоннинг бозор иктисодиётига утишини беш тамойили таркибидаги "давлат бош ислох,отчи" булиши лозим.2 Шу-нингдек, махсус давлат дастурларини ишлаб чикиш ва х,аётга тадбик этиш керак. Ривожланган ва ривожланаётган давлат-лар тажрибасини курсатишича исло^отлар даврида х,ар доим давлат махсус дастур-лар асосида фаолият олиб борган х,амда инновацион фаолиятни раFбатлантирган3.

1 Ясин Е. Модернизация и общество// Вопросы экономики. №5, 2007. с.4-29.

2 Каримов И.А. «Жах,он молиявий-иктисодий инкирози,Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари» - Т: Узбекистон, 2009. - 56 б.

3 Шилов А. Инновационная экономика: наука, государство, бизнес//Вопросы экономики. №1,2011. с.127-137.

V___/

Жумладан, Япония иккинчи жахон урушидан сунг уз иктисодиётини ислох килишда махсус мехнат унумдорлиги-ни оширишга ва илм-фанни ривожланти-ришга каратилган давлат дастурлари иш-лаб чиккан. АКШда 1986-1990 йиллар-да президент томонидан унумдорликни оширишга каратилган давлат дастурлари кабул килинган. Жанубий Кореяда инно-вацион саноатни ривожлантириш буйича давлат дастурлари ишлаб чикилган ва жо-рий этилган. Хитойда стратегик ахамиятга эга тармокларни ривожлантиришда бу-гунги кунда хам давлат инвестицияла-ри етакчи уринни эгаллайди.1 Демак, Узбекистонда хам таркибий узгаришларни амалга ошириш ва модернизация килиш жараёнида асосий уринни давлат дастурлари асосида амалга ошириш лозим. Бунда мамлакатда ишлаб чикилаётган давлат дастурлари асосини худудий хусуси-ятларга, тармокларни ЯИМдаги улушини оптималлаштиришга, таълимни таркибий ислох килишга ва фанни ривожлантириш-га каратиш лозим.

Умумий килиб айтилганда, модернизация килиш жараёни негизида доимо молиявий маблаFлар сарфи ётади. Бу уз навбатида асосий капиталга кири-тилган инвестициялар билан боFликдир. Яъни, капитал куйилмаларнинг хажми ёки унинг усиш суръати ёхуд ЯИМга нис-батан улуши эмас, балки сарфланиши, унинг технолгик таркиби мухимдир. Бу-гунги кунда инвестицияларнинг асо-

сий улуши курилиш-монтаж ишларига сарфланмокда, хатто охирги йилларда капитал куйилмаларнинг 50% кисми ушбу йуналишга сарфланмокда. Асосий фаол ишлаб чикариш фондлари - асбоб-ускуна ва машиналарга йуналтирилган инвестициялар эса 37-38% ни ташкил этмокда.

Модернизация килиш жараёни одат-да иктисодий нуктаи назардан капитал-ни янгилашни англатади. Бу уз навбатида инвестицияни иккинчи йуналишдаги сарфлари, яъни асбоб-ускуна ва ма-шиналарга йуналтирилган кисми билан боFликдир. Ушбу кисмига киритил-ган капитал куйилмаларни ошириш модернизация жараёнларини молиявий жихатларини ривожлантиришнинг асоси-дир. Машина ва асбоб-ускуналарга кири-тилаётган инвестицияларни ошириш учун куйидагиларни таклиф этамиз:

- давлатни максадли инвестициялари-ни ушбу сохага йуналтирилган кисмини ошириш;

- корхоналарни уз маблаFлари асосида амалга оширилаётган инвестициялар улушини устириш;

- хорижий инвестицияларни ушбу йуналишга сарфланаётган кисмини ошириш буйча чора-тадбирларни кенгайти-риш;

- кимматли ^озлар бозорини ривож-лантиришга каратилган меъёрий хужжат-лар базасини кенгайтириш асосида кор-хоналар молиявий имкониятларини оши-риш.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади // Халк сузи, 22 январь 2011 йил, №16 (5183).

2. Юсупова Н. Инвестиционно-инновационная стратегия регионов республики Узбекистан//Иктисод ва молия. №5, 2010. с.22-28; Чистякова В. Социальные ресурсы модернизации//Экономист. №5, 2010.

3. Ясин Е. Модернизация и общество// Вопросы экономики. №5, 2007.

4. Каримов И.А. «Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шаро-итида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари» - Т: Узбекистон, 2009.

5. Шилов А. Инновационная экономика: наука, государство, бизнес//Во-просы экономики. №1,2011. с.127-137.

6. Полтерович В. Стратегии модернизации, институты и коалиции//Вопро-сы экономики. №4, 20081

1 Полтерович В. Стратегии модернизации, институты и коалиции//Вопросы экономики. №4, 2008. с.4-24.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 1, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.