Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ДУНЁВИЙЛИК ҲАМДА ДИНИЙЛИК МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ ШАРТ ВА ОМИЛЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ДУНЁВИЙЛИК ҲАМДА ДИНИЙЛИК МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ ШАРТ ВА ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
454
78
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дунёвийлик / динийлик / консенсус / конфликт / экстремизм / терроризм / демократик қадриятлар / диний бағрикенглик / диннинг сиёсийлашуви / исломнинг радикаллашуви / секуляризм. / secularism / religiosity / consensus / conflict / extremism / terrorism / democratic values / religious tolerance / politicization of religion / radicalization of Islam / secularism.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Саифназаров, Исмаил, Дониёров, Хушвақт Тожибоевич

Ушбу мақолада Ўрта асрлардаги Амир Темур ҳукмронлиги даври, XVIII аср охири ва XIX аср бошларида бутун Марказий Осиёда ҳамда XX аср бошларида жадидлар томонидан дунёвийлик ва динийлик ўртасидаги муносабатларни тартибга солишга доир ёндошувлар таҳлил қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAIN CONDITIONS AND FACTORS FOR ENSURING THE BALANCE OF SECURITY AND RELIGION IN UZBEKISTAN

This article analyzes the approaches of the Jadids to the regulation of the relationship between secularism and religion in Central Asia during the reign of Amir Temur in the Middle Ages, the end of the XVIII and the beginning of the XIX century in the whole of Central Asia and the beginning of the XX century.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ДУНЁВИЙЛИК ҲАМДА ДИНИЙЛИК МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ ШАРТ ВА ОМИЛЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА ДУНЁВИЙЛИК ХДМДА ДИНИЙЛИК МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ ШАРТ ВА

ОМИЛЛАРИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-649-661

Саифназаров Исмаил

Тошкент давлат иктисодиёт университети Ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси профессори Тел: +998901862005 E-mail: profis48 48@mail.ru ORCID 0000-0002-4946-4303

Дониёров Хушвакт Тожибоевич

Ал-Бухорий университетининг доценти в.б., PhD. hushvaqt-82@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Урта асрлардаги Амир Темур уукмронлиги даври, XVIII аср охири ва XIX аср бошларида бутун Марказий Осиёда уамда XX аср бошларида жадидлар томонидан дунёвийлик ва динийлик уртасидаги муносабатларни тартибга солишга доир ёндошувлар таулил цилинди.

Калит сузлар: дунёвийлик, динийлик, консенсус, конфликт, экстремизм, терроризм, демократик цадриятлар, диний багрикенглик, диннинг сиёсийлашуви, исломнинг радикаллашуви, секуляризм.

ABSTRACT

This article analyzes the approaches of the Jadids to the regulation of the relationship between secularism and religion in Central Asia during the reign of Amir Temur in the Middle Ages, the end of the XVIII and the beginning of the XIX century in the whole of Central Asia and the beginning of the XX century.

Keywords: secularism, religiosity, consensus, conflict, extremism, terrorism, democratic values, religious tolerance, politicization of religion, radicalization of Islam, secularism.

КИРИШ

Бугунги кунда "дунёвийлик" ва "динийлик" тушунчалари хамда уларнинг ижтимоий-фалсафий мазмунини тахлил кдлиш ута долзарб ижтимоий-гуманитар муаммолардан бири хисобланади. Таъкидлаш жоизки, дунёвийлик ва

динийлик тушунчалари кадимдан купгина олимлар, мутафаккирлар ва диний уламолар томонидан бир-бирини инкор этувчи хамда карама-карши тушунча ва аспектлар сифатида урганилди, бир-бирига зид икки тамойил сифатида англаб келинди.

Дин абадий ва хакикий дунё сифатида гайритабиий дунёни эътироф этади ва инсоннинг реал дунёдаги хаётини абадий дунёга утиш йулида бир восита деб ургатади. Дунёвийлик эса объект сифатида моддий оламни урганиш ва узгартиришга харакат килади. Аммо динийлик ва дунёвийлик тушунчаларини бир-бирига карши куйиш эмас, балки бир-бирини такозо килувчи жараён сифатида урганиш лозим. Бунинг учун ушбу тушунчаларнинг мохиятини фалсафий жихатдан тахлил килиш уларнинг консенсусга эришишини таъминлайди. Мамлакатда ижтимоий баркарорликни ва демократик тараккиётни таъминлашнинг методологик асоси дунёвийликдир. Дунёвийлик дахрийлик эмас, айни вактда динийлик хам эмас. У уз ичига толерантликни камраб олган булиб карама-карши томонларнинг якдилликка эришиши учун замин яратади. Тарихдан бугунги кунгача дунёвийлик ва динийлик тушунчаларига нисбатан турлича ёндашувлар булган. Уларнинг мохиятини онтологик ва гносеологик нуктаи назардан тахлил килиш динийлик ва дунёвийлик уртасидаги мувозанатни таъминлашга нисбатан янги механизмларнинг яратилишига хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Дунёвийлик ва динийлик уртасидаги муносабатларни тартибга солиш масаласи нихоятда нозик масала булиб, бу масалани тахлил килишда купгина олимлар томонидан ёзилган шу масалага доир асраларни чукур урганиб чикиш талаб килинади. Шу нуктаи назардан У.М. Уотт [1], Низомиддин Шомий [3], Ш. Ёвкочев [9] каби олимларнинг асарларини фалсафий жихатдан тахлил киламиз. Динни давлатдан ажратиш концепцияси азалдан дунёвий-рационалистик тафаккурга асосланган. Аммо мусулмон Шарки, жумладан, Марказий Осиёда бу жараённинг узига хос хусусияти шундаки, ушбу концепция Гарб давлатларидаги каби асрлар оша давом этганидек, алохида ишлаб чикилмаган.

Мазкур маколада урганилган мавзу илмий тадкикотнинг тарихийлик, мантикийлик, умумлаштириш, анализ ва синтез каби мантикий методлар асосида ёритилишга харакат килинди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил 18 октябрда Тошкент шахрида "Ислом хамжихатлиги: Узбекистон ва Озарбайжон

мисолида" мавзусидаги халкаро конференция иштирокчиларига сузлаган нуткида "бизнинг Ватанимиз минг йиллар давомида турли цивилизациялар мулокотга киришган ва бир-бирини тулдирган Буюк ипак йулининг мухим чоррахасида жойлашган. Бу заминда турли маданият ва дин вакиллари тинч-тотув ва хамжихатликда яшаган. Мусулмон дунёси тараккиётида улкан рол уйнаган халкимиз менталитетининг асосини том маънодаги багрикенглик, олижаноблик ва эзгулик каби фазилатлар ташкил этади", деган эди [2; 454]. XX асрнинг сунгги чорагида жахонда содир булган глобал геосиёсий узгаришлар мазкур масаланинг мусулмон дунёси мамлакатлари учун долзарблигини оширди ва илмий доира вакилларининг ушбу муаммога нисбатан муносабатини бутунлай узгартириб юборди, яъни бу масалани давр талабидан келиб чиккан холда тезкорлик билан ишлаб чикиладиган илмий вазифалар каторига олиб чикди. Чунки бу даврга келиб "янги дунёвий низом" деб аталувчи тизим келтириб чикарган психологик окибатлар турли кучларнинг узига хос сиёсий, мафкуравий даъволарининг фаоллашувида намоён булди.

Аммо мусулмон олимларининг илмий меросида динийлик ва дунёвийлик уртасидаги мантикий нисбатнинг шаклланиши масаласига багишланган махсус тадкикотларнинг йуклиги мусулмон Шарки анъанавий жамияти хаётида бундай муаммонинг мутлако булмаганлигини билдирмайди. Хусусан, урта асрларда Марказий Осиёдаги деярли барча давлатларда рухонийлар ролини одоб-ахлок масалалари ва маънавий-тарбиявий соха билан чеклашни ёклаб чикувчилар билан анъанавий жамият хаётини ташкил этишда диннинг кенг камровли роли учун кураш олиб борган сиёсий кучлар уртасида доимо кураш давом этган.

Масалан, урта асрлардаги марказлашган кудратли давлатлардан бирининг асосчиси Амир Темур, айникса, уз сиёсий фаолиятининг илк даврида кабилавий зодагонлар уртасида, масалан, уша даврнинг бош диний марказларидан бири -Термизда катта нуфузга эга булган тасаввуф пешволари сиймосидаги рухонийлар тазйикини бошдан кечирганлиги бизга маълум. Бу холат, тарихда Амир Темурнинг маънавий пири сифатида машхур булган нуфузли шайх Саййид Бараканинг Сохибкирон томонидан онгли равишда узига якинлаштиришга, маълум даражада туртки булган. Хдтто рухонийларнинг энг нуфузли вакиллари Сохибкироннинг карорларини тан олганлар ва у бошлаган хар бир ишга, жумладан, харбий юришларга хам ок фотиха берганлар [3; 165]. Ушбу хакикатни дунёвий хокимият билан диний уламолар уртасидаги кескинликни юмшатишга, ижтимоий-сиёсий хаётда дунёвий ва диний кучлар

651

уртасида мантикий мувозанатни урнатишга интилиш сифатида бахолаш мумкин.

Умуман олганда, урта асрлар ва янги даврдаги Моварауннахр тарихига мурожаат этсак, шу нарса аён буладики, давлат тепасида турган сиёсий кучлар билан харбий-кабилавий аъёнлар ва шахарлик зодагонлар тан олган обрули рухонийлар уртасида маъкул консенсусга эришилган даврларда мамлакатдаги умумий тараккиёт суръатлари усганини кузатиш мумкин. Аммо уша даврда хам дунёвий ва диний-маънавий хокимият уртасидаги аник чегараларни белгилаш ута мураккаб булганлигини унутмаслигимиз лозим. Ушбу икки таркибий кисм уртасидаги мувозанат бузилганида ёки диний уламоларнинг сиёсий масалаларга таъсири кучайганда, баъзан хатто хукмдорларни жисмонан йук килишгача олиб борадиган ижтимоий-сиёсий тартибсизликлар содир булганлиги бизга маълум.

XVIII аср охиридан XIX аср бошигача Мовароуннахр, колаверса, бутун Марказий Осиёда кузатилган сиёсий таркоклик жараёнларида асосий рол уйнаган ташки омил кучининг ошганлиги, минтакани кулга киритишга каратилган рус-инглиз ракобати ва Чор Россиясининг ташки сиёсатида ушбу улкага нисбатан харбий-сиёсий экспансионизмнинг кескин кучайгани хам айни хакикатдир. Аммо тарихнинг мазкур даврида хам муайян кучлар уз максадларига эришиш учун нуфузли шайхлар ва уламолардан фойдаланиб, купинча уларнинг давлат сиёсатига аралашувини сезиларли тарзда фаоллаштиргани хам узаро низоларнинг чукурлашишига сабаб булди. Марказий Осиё давлатчилигининг шаклланиши хакида умуман гапирадиган булсак, шу нарса аён буладики, динийлик ва дунёвийлик уртасида Марказий Осиёга хос анъанавий хаётни бошкариш масалаларидаги узаро муносабатлар эволюциясининг устувор хусусияти дунёвийликка мойил сиёсий кучларнинг урни ва ахамиятининг мунтазам мустахкамланиб боргани хамда диний доиралар таъсир фаолияти сохасининг соф маънавий-ахлокий табиатга эга масалаларгача торайиб боришидан иборат эканлигига амин буламиз.

Мовароуннахр тарихининг урта асрлар ва ундан кейинги даврларида бошкарувнинг теократик усулларига мойил давлатлар намунасининг йуклиги хам буни яккол исботлайди. Марказий Осиё жамияти хаётини ташкил этишда ислом динининг мавкеини пасайтирмаган холда айтиш мумкинки, диннинг роли доим мухим булганлигига карамай, у хеч качон хукмрон булмаган.

Урта Осиёнинг Чор Россияси томонидан истило этилиши исломнинг ижтимоий-сиёсий хаётдаги урни ва ролининг жиддий узгаришига олиб келди.

Унинг асосий мазмун-мохияти исломни ижтимоий-сиёсий хаётдан имкон кадар сикиб чикаришдан иборат булди. Шуролар даври эса чоризм давридан бироз фаркланади. Жамият хаётида диннинг хар кандай ролини камайтиришга интилиш - унинг асосий хусусияти булиб колди. Ушбу интилиш жангари атеистик усулларни ишлатиш, диний уламолар ва диний муассасаларга карши кенг куламли хужумлар уюштириш, диннинг ижобий салохиятини бутунлай инкор этиш йули билан амалга оширилди. Ислом динининг тарбиявий салохиятидан фойдаланишга харакат килган туркистонлик жадидларнинг уринишлари хам рад этилди. Вахоланки, жадидлар халкни хар томонлама аянчли ахволдан халос этишнинг бирдан-бир йулини илм-маърифатда курдилар.Улар уз кулларида булган ана шу ягона имкониятдан гоят самарали фойдаланиб, маърифий инкилоб йули билан халкни моддий фаровонлик ва бойлик сари етаклашга харакат килдилар. Жадидлар харакатининг кучайиши, асосан, XX аср бошларига тугри келади, бирок уларнинг вужудга келиши ва шаклланишига айнан XIX аср урталаридаги ижтимоий холат туртки булган. Чунончи, уша давр махаллий давлатлар ва халкларнинг жахон цивилизациясидан канчалик ортда колганини курсатиб турар эди. Шу боис хам жадидлар энди аста-секинлик билан техника сохасидаги, ижтимоий хаётдаги тараккиёт омилларини динга чогиштира бошладилар. Айрим жадидлар (Абдурауф Фитрат ва Файзулла Хужаев бошчилигида) халкни колокликдан чикариш учун факат таълим тизимини ислох килишнинг узи етарли эмас, деб санадилар. Улар неча асрлардан бери худудда амал килиб келаётган ислом дини ва сунна таркибига замонлар утиши билан «зарарли» ва «консерватив» карашлар хам кириб колган, бу холат мусулмон жамоаларининг тараккиёт жихатдан гарбдан ортда колиб кетишига олиб келган, деб карайдилар. Бу харакат жадидчиликда «ислох» номи билан аталган.

Жадидларнинг Абдулвохид Бурхонов бошчилигидаги бошка бир гурухи (Ибрат хам шу гурухда), жамиятни ислох килишда сунна имкониятлари чексиз, факат уни яхшилаб урганиш ва шу асосда ислом курсатмаларидан четга чикмаган холда купрок ривожланган жамиятлардан макбул янгиликларни, яъни «бидъати хасана»ни кабул килиш оркали ислохотларга тутиниш мумкин, деб хисоблаган эдилар.

"Жахолатга карши маърифат" тамойилининг мохиятини чукур англаб етган жадидлардан бири Бехбудий 1908 йили Самаркандда Туркистондаги дастлабки замонавий кутубхоналардан бири - "^ироатхонаи исломия"ни ташкил этади. Кейинчалик "Бехбудия кутубхонаси" номини олган бу маърифат

учоги 1919 йилга кадар фаолиятда булиб, самаркандлик ёшлар диний ва дунёвий билимларининг шаклланишида уз вазифасини утади. Бир кеча-кундузда 11 нафаргача укувчи шугулланиши мумкин булган бу кутубхона тез орада Самарканднинг йирик зиё масканларидан бирига айланди ва бора-бора унинг жамгармасида 1000 дан зиёд ноёб китоблар тупланди. Кейинчалик жадидлар ва диний уламоларнинг мутлак купчилиги жисмонан мавх этилди хамда диний муассасаларнинг купчилик кисми вайрон килинди. Лекин бу билан исломни жамият хаётидан сикиб чикара олмадилар, балки, бундай сиёсатнинг махсули сифатида диннинг яширин фаолият олиб бориш жараёни вужудга келди ва у хокимиятга карши мухолиф кучга айланди. Шуро хокимиятининг муайян тарихий шароитлар тазйики остида диний сохада баъзи енгилликлар берганлиги, яъни, 1943 йилда Урта Осиё ва ^озогистон мусулмонлар диний идораси тузилгандан кейин хам радикал кайфиятдаги хамда узини хокимиятга мухолиф деб хисобловчи мусулмон рухонийлар харакати сусайгани йук. Гарб давлатларида "параллел ислом" номини олган ушбу харакат радикал кайфиятдаги диний арбобларни етиштириш учун кулай замин булди.

1980 йил охирларидан бошлаб, собик иттифокнинг парчаланиши натижасида мафкуравий бушликнинг вужудга келиши радикал кайфиятдаги баъзи арбоблар миллатнинг маънавий рахнамолигига ошкора даъво килиб чикишларига сабаб булдилар. Утиш даври учун хос булган ижтимоий-иктисодий кийинчиликлар ва ушбу мамлакатлардаги демократик институтларнинг заифлиги диний тусдаги сиёсий партиялар ва ташкилотлар томонидан таргибот килинаётган гоялар таъсирининг янада кучайишига сабаб булди.

Утган асрнинг 90-йиллари бошига келиб, диний ва дунёвий кадриятлар уйгунлигини тиклаш зарурати, хеч бир муболагасиз, мамлакат такдирини хал килувчи омиллардан бирига айланди. Узбекистон Республикаси рахбарияти олдида мустакилликнинг биринчи кунлариданок узининг динга булган муносабатини аник-тиник ва принципиал тарзда белгилаб олиш зарурати турар эди. Давлатнинг динга нисбатан муносабати кандай булиши Биринчи Президент И.Каримов томонидан асослаб берилди: "Дин, шу жумладан, ислом дини хам минг йиллар давомида баркарор мавжуд булиб келганининг узиёк у инсон табиатида чукур из отганлигидан, унинг узига хос булган бир канча вазифаларни адо этишидан далолат беради. Энг авввало, жамият, гурух, алохида шахс маънавий хаётининг муайян сохаси булган дин умуминсоний

ахлок меъёрларини узига сингдириб олган, уларни жонлантирган, хамма учун мажбурий хулк-атвор коидаларига айлантирган. Маданиятга катта таъсир курсатган. Инсоннинг одамлар билан бахамжихат яшашига кумаклашган ва кумаклашмокда" [4;35]. Дунёвий ва диний кадриятлар уртасидаги умуммиллий манфаатга мос янги нисбатни шакллантириш вазифаси Узбекистон халкининг уз давлатчилигини янгитдан куришдаги миллий кадриятларни тиклаш жараёнининг мохиятини ташкил этувчи бош элементлардан бирига айланди. Ушбу жараённинг кечиши ва мохияти катор объектив ва субъектив омилларнинг умумий таъсири билан аникланади. Куйида уларнинг асосийларини санаб утамиз:

1) давлатнинг динга булган муносабатининг тубдан узгаргани натижасида маънавий ва ижтимоий хаётда диннинг табиий макомини тиклаш. Масжидлар сонининг тез суръатлар билан усиши, диний укув юртларининг очилиши, мусулмонларнинг хаж ва умра сафарларига боришининг давлат томонидан куллаб-куввватланиши, илгари катъий такик остида булган диний байрамларнинг расман эътироф этилиши ушбу жараённинг ташки белгиларини ташкил этади;

2) ашаддийлик кайфиятидаги диний арбоблар ва уларнинг ортида турган миллатчи кучларнинг мисли курилмаган даражадаги фаоллашуви. Улар фаолиятининг сиёсийлашуви исломий ва умуминсоний никобларга уралган "Ислом лашкарлари", "Мусулмон жамоалари", "Ислом озодлик харакати", "Ал-жидд ал-Исломий", "Мухаммад канотлари", "Аллох аскарлари", "Ислом ёшлар ассоциацияси", "Ислом уйгониш ассоциацияси", "Шуро Ислом партияси", "Жангавор авангард", "Ислом гурухлари", "Вахобийлик" ва бошка жангари ташкилотлар шакллана бошлаган XX асрнинг 90-йилларнинг бошидаёк намоён булди;

3) турли чет эллик диний-мафкуравий марказлар фаолиятининг бутун Марказий Осиёга, айникса, Узбекистонга нисбатан сезиларли даражадаги фаоллашуви. Жумладан, "Ислом тикланиш партияси"нинг Узбекистонда уз булимини очишга ва "Х,изб ат-тахрир ал-исломий"нинг мамлакатимизни уз фаолияти доирасига жалб килишга булган харакатларида намоён булди.

Маълум бир кучларнинг аник максадга йуналтирилган компанияси, гохида уларнинг террористик табиатга эга зуравонлик усулларига утиши таъсирида диний онгнинг радикаллашуви шароитида хукукий сохада хам амалий чораларга кучли эхтиёж сезилди. Улардан бири - 1991 йилнинг 14 июнида "Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тугрисида"ги ^онуннинг

кабул килиниши булди. У, хакикий виждон эркинлигини амалда таъминлаган Узбекистоннинг энг янги тарихидаги биринчи хукукий хужжат эди. Аммо кейинчалик маънавий-диний сохада содир булган вокеаларнинг ривожланиши, айникса, диний тамойилларга асосланган айрим сиёсий кучларнинг фаоллашиши ушбу конуннинг баъзи моддаларини давр талабларига мослаштириш заруратини келтириб чикарди. Натижада, 1998 йил 1 майда ушбу конуннинг диндан сиёсий максадларда фойдалангани хамда миллатлараро ва бошка адоватни кузгатгани учун жиноий ва маъмурий жавобгарлик чораларини белгиловчи янги тахрири кабул килинди.

Хукукий хужжатга киритилган узгаришлар пайдо булган янги муаммолар ва келиб чикиши мумкин булган диний конфликтларнинг олдини олишга хизмат килди. "Агар собик мустабид тузум даврида юртимизда 80 га якин масжид фаолият курсатган булса, хозирги кунда (2017) уларнинг сони 2 минг 4 тани ташкил этмокда. Уша карамлик йилларида Узбекистонда санокли кишиларгина хаж килиш имкониятига эга булган эди, холос. Мустакиллик йилларида эса хар йили 5 мингдан зиёд юртдошимиз хаж зиёратига бориб келади. Жорий йилда 7200 нафар фукароларимиз муборак хаж сафарини амалга ошириш имконига эга булдилар" [5; 466]. Аммо, Узбекистонда миллий демократик давлат ва фукаролик жамиятини куриш шароитида дунёвийлик ва динийлик уртасидаги мувозанатни шакллантириш хар доим хам осон кечмаган. Бу йулда мусулмон ахоли диний онгини радикаллаштириш ва сиёсийлаштиришга каратилган муайян кучларнинг фаолияти келтириб чикарган кийинчиликлар пайдо булиб турди. Бундай харакатларнинг аник куринишларидан бири сифатида "Х,изб ат-тахрир ал-исломий"нинг янги асрнинг боши - утган асрнинг сунгги йилларидаги варакалар таркатиш йули билан йирик шахарлар, айникса Тошкент ахолиси уртасида олиб борган фаол купорувчилик-таргиботчилик ишини курсатиб утиш мумкин. 1996 йилда ташкил топган "Узбекистон ислом харакати" (хозирги "Туркистон ислом харакати") гурухининг максади Марказий Осиё худудида «Буюк ислом халифалиги»ни тиклаш, унда мусулмонлар яшайдиган Кавказ ва Россия Федерациясининг Волгабуйи республикаларини хам камраб олишдан иборат булган.

Таркибига 1992-1993 йилларда фаолияти тугатилган «Ислом лашкарлари» (Наманган), «Адолат уюшмаси» (Наманган), «Узбекистон Ислом уйгониш партияси», «Одамийлик ва инсонпарварлик» (Кукон) каби катор дин никобидаги экстремистик ташкилотларнинг собик фаоллари кирган,

«Узбекистон ислом харакати» аъзолари Бирлашган тожик мухолифати тарафида фукаролар урушида иштирок этди. Низо хал килиниши жараёнида «Узбекистон ислом харакати» дала кумондонлари Тожикистон хукумати хамда Бирлашган тожик мухолифати уртасида имзолаган битим шартларини бажаришдан бош тортдилар ва улар Тожикистонни тарк этиб, Афгонистон худудига утиб кетдилар.

Жахоннинг катор мамлакатларида УИХ, (Узбекистон ислом харакати) расмий равишда террорчилик ташкилоти, деб тан олинган. Чунончи, у А^Ш Давлат департаменти томонидан тайёрланган ва Конгресс тасдиклаган хорижий террорчилик ташкилотлари руйхатига киритилган. Шундан келиб чикиб, ташкилотнинг аникланган барча молиявий хисоблари «музлатилган». Россия Федерацияси Олий суди ва Бош прокуратураси хам узининг 2003 йил 14 февралдаги карори билан уни террорчилик ташкилоти сифатида эътироф этган. Мазкур гурух «Ал-Крида» харакати билан якин алокага эга [6; 139]. Чет эллик манбалар томонидан куллаб-кувватланган радикал кайфиятдаги диний гурухларнинг барча уринишларига карамасдан, дунёвий ва диний кадриятлар уртасидаги янги нисбатнинг тобора чукурлашиб бораётган шаклланиш жараёнида Узбекистон Республикаси Конституциясининг 31 -моддасида "Хдмма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Х,ар бир инсон хохлаган динга эътикод килиш ёки хеч кайси динга эътикод килмаслик хукукига эга. Диний карашларни мажбуран сингдиришга йул куйилмайди" [7; 13] деб белгилаб куйилганлиги давлатнинг уз вазифалари, диннинг уз вазифалари бор тамойили устуворлиги хал килувчи ахамият касб этмокда.

Бугунги кунда хам глобаллашувнинг миллатлараро ва динлараро муносабатларга утказаётган салбий таъсирининг олдини олиш хакида бош котириш ва самарали механизмларни топиш уз мустакиллигини, эркини, узига хослигини кадрлашга кодир булган барча миллатлар олдида турган энг долзарб вазифа хисобланади.

Бу муаммони чукур англаган Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан 2017-2021 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси ишлаб чикилди. Хдракатлар стратегияси Узбекистонда хукукий демократик давлат шакллантириш жараёнини янги боскичга олиб чикди. Стратегияда бешинчи йуналиш сифатида "Хавфсизлик, миллатлараро тотувлик ва диний багрикенгликни таъминлаш хамда чукур уйланган, узаро манфаатли ва амалий рухдаги ташки сиёсат юритиш" [8; 36]

деб белгиланди. Президентимиз томонидан, кейинчалик барча нутк ва маърузаларида тинчликни таъминлаш, миллатлар ва динлараро тотувлик мухитини куллаб-кувватлаш, дин никобидаги экстремизм ва терроризмга карши аёвсиз кураш масалалари асосий тамойил сифатида олга суриб келинмокда. Дин никобидаги экстремизм ва терроризмга карши кураш катъий белгиланган ёндашув асосида олиб борилиши лозим. Бунда асосий максад сифатида демократик кадриятлар, сиёсий ранг-баранглик, суз эркинлиги, тенглик ва диний багрикенгликнинг илгари сурилиши даркор.

Диннинг сиёсийлашуви ва исломнинг радикаллашувига карши курашда мавжуд деструктив вокеликларга карши курашнинг илмий асосланган далиллари келтирилмоги лозим. Муаммонинг сиёсий, диний, ижтимоий, психологик ва иктисодий жихатларини узида камраб олган комплекс тадкикотларга асосланган миллий дастурнинг ишлаб чикилиши бу борадаги йуналишлардан бирини ташкил этади. Аммо муаммонинг окибати билангина курашиш фалсафий саводсизликдан бошка нарса эмас. Аник натижага эришиш учун муаммони келтириб чикарувчи сабаблар билан курашиш самаралидир.

Социологларнинг олиб борган тадкикотлари натижасига кура дин никобидаги экстремизм жамиятда тобора авж олаётган ижтимоий-иктисодий муаммоларга хам боглик булиб колмокда:

- ахоли турмуш даражасининг пасайиши;

- ёшлар орасида ишсизлар сонининг кескин ошиши;

- иш хаки ва бозордаги нарх-навонинг номувофиклиги хамда озука сифатининг пастлиги;

- айрим худудларда ижтимоий хизмат курсатиш даражасининг пастлиги ёки мавжуд эмаслиги, шунингдек, таълим олиш ва согликни саклаш имконининг чекланганлиги;

- ахоли орасида саводсизлик даражасининг юкорилиги;

- яшаш шароитларининг пастлиги;

- адолатли солик тизимининг мавжуд эмаслиги [9; 98] каби муаммолар шулар жумласидандир.

"Ёшларнинг дин никобидаги экстремистик мафкуралар таъсири остига тушиб колишининг асосий сабаблари булиши мумкин булган" эмпирик маълумотларнинг тахлили шуни курсатадики, 2017 йилда респондентлар бундай сабаблар каторида, энг аввало, "бузгунчилик мохиятига эга булган турли интернет - сайтлар ва порталларнинг салбий таъсирини" ажратиб курсатдилар 31% (жавобнинг бу варианти 2017 йилдаги саволномага

киритилган) [10; 24]. Шу муносабат билан бугунги кунда Узбекистон Республикаси рахбарияти томонидан белгиланган Хдракатлар стратегияси асосида комплекс чора-тадбирлар амалга оширилмокда: демократик институтлар ва фукаролик жамияти асосларини яратиш буйича фаол ишлар амалга оширилмокда; ахолининг иктисодий ночор катламини ижтимоий химоялаш буйича давлат сиёсати юритилмокда; давлатнинг ишлаб чикариш инфратузилмаси интенсив равишда ривожлантирилмокда.

Сунги йилларда кузатилаётган ходисалар радикал диний гояга карши курашда ахолининг диний маърифатини юксалтириш мухим ахамият касб этишини яна бир карра тасдиклади.

2017 йил 30 сентябрда дин никобидаги экстремизм фаолиятига адашиб жалб килинган шахслардан 16 мингдан зиёди хукукни мухофаза килиш органлари «кора руйхати»дан чикарилди. 2017 йил 15 декабрда Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Ислом академиясини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори эълон килинди. Узбекистон халкаро ислом академияси хузурида магистратура (2 йил), таянч докторантура (3 йил) ва докторантура (3 йил) фаолият юритмокда.

ХУЛОСА

Мамлакатимизда Исломнинг бунёдкорлик салохияти ва маънавий-ахлокий кадриятларини, Куръон ва суннатнинг инсонпарварлик гояларини очиб беришга каратилган уламолар фаолиятини кучайтириш, Шарк ва Гарб исломшунослик мактаблари манфаатларининг бир-бирига мос нукталарини излаб топиш, улар уртасидаги хамкорликни ривожлантириш ва мустахкамлаш, диний-маърифий фаолиятни кенгайтириш, давлат билан дин уртасидаги муносабатларни, цивилизациялараро ва конфессиялараро мулокотни хамда диний масалаларни оммавий ахборот воситаларида, шу жумладан телевидениеда хам чукуррок ёритиш, ахолининг турли катламларини мунозараларга жалб этиш, бу сохада сифатли халкаро ахборот алмашинувини йулга куйиш, демократик кадриятларга асосланган фукаролик жамияти ва хукукий давлат куриш жараёнида дунёвийлик ва динийлик уртасидаги мувозанатни шакллантириш борасида олиб борилаётган улкан амалий ишлар исломофобиянинг олдини олишга, тинчликсевар, адолатпарвар ва багрикенглик дини булган исломнинг хакикий киёфасини кайта тиклашга ёрдам бермокда.

Аммо бундай ислохотлар барча давлатларда самарали амалга оширилаётгани йук. Хусусан, Якин Шарк ва Африка китъасида жойлашган

баъзи давлатларда руй бераётган ижтимоий-сиёсий вокеалар давлат, жамият ва дин муносабатларини узаро уйгунлаштиришга доир замонавий концепцияларни ишлаб чикишга кучли эхтиёж мавжудлигини курсатмокда. Бундай концепцияларни ишлаб чикишда секуляризм тамойилига асосланиш энг макбул йул эканлигини юкоридаги маълумотлардан билиш мумкин. Чунки секуляризм дунёвий ва диний сохаларда толерантликни таъминлай олади. Толерантлик демократик жамиятнинг энг асосий кадрияти хамда дунёвийлик ва динийлик мувозанатини таъминлашнинг принципларидан бири хисобланади. Секуляризм эса давлат ва диний ташкилотларнинг ажралишини, улар фаолиятининг аник чегарасини белгилаб берувчи концепциядир. Унинг асосий хусусиятларидан бири, давлат ва жамиятнинг сиёсий фаолиятидаги хар кандай диний аралашувларни чеклайди. Бу холат уз урнида бугунги кунда глобал муаммолардан бири булган сиёсий ислом ва радикализмнинг олдини олишга, секуляр давлатларда динийлик ва дунёвийлик уртасидаги мувозанатни амалга оширишга ёрдам беради.

REFERENCES

1. Уотт У.М. Влияние ислама на средневековую Европу. Москва, 1976. - Б. 16.

2. Мирзиёев Ш.М. Халкимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баходир.-Жилд 2.- Тошкент, "Узбекистон" НМИУ, 20148.- Б. 454.

3. Низомиддин Шомий. Зафарнома. Тошкент, 1996. - Б. 165.

4. Каримов И. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Тошкент, 1997. - Б. 34-35.

5. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. Жилд 1.- Тошкент, "Узбекистон" НМИУ,

2017.- Б. 466.

6. "Диний экстремизм ва терроризмга карши курашнинг маънавий-маърифий асослари".Укув кулланма. Тошкент ислом университети. Тошкент, 2013. Б. 139.

7. Узбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент, "Узбекистон" НМИУ,

2018. - Б. 13.

8. Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида.- Тошкент, "Адолат", 2018.- Б. 35-36.

9. Ёвкочев Ш. "Сиёсат ва дин".Укув кулланма. Тошкент, 2011. - Б. 98.

660

10. "Ахолининг диндорлик даражаси" мавзусидаги мониторинг социологик тадкикоти натижалари буйича ахборот-тахлилий маъруза. "Ижтимоий фикр" тадкикот Маркази. 2017 йил. - Б.24.

11. Saifnazarov, I., Xujayev, M. (2018) Axmad Zaki Validiy islamic culture. Экономика и социум, 2, 55-57.

12. Saifnazarov, I., Muhtarov, A., Sultonov, T., Tolibov, A. (2020) Religious tolerance, unity of knowledge and faith issues highlighting in Imam Bukhari Hadiths. International Journal of Advanced Science and Technology 29 (5), pp. 1846-1853.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.