Научная статья на тему 'Ўзбекистонда давлат пенсия таъминоти тизимини такомиллаштириш йўллари'

Ўзбекистонда давлат пенсия таъминоти тизимини такомиллаштириш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
649
179
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пенсия / пенсия таъминоти / пенсия тизими / концепция / иш ҳақи / пенсия ҳуқуқи / меҳнат стажи / пенсиянинг таянч миқдори / бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси / имтиёзли пенсиялар / пенсии / пенсионное обеспечение / пенсионная система / концепция / заработ- ная плата / пенсионное право / трудовой стаж / базовая пенсия / внебюджетный Пенсионный фонд / льготные пенсии

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маматов Баҳодир Сафаралиевич, Хайдаров Аскарбек

Мақолада пенсия тизимининг назарий асослари ва Ўзбекистондаги жорий ҳолати таҳлил қилинган ҳамда уни такомиллаштириш йўллари асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Маматов Баҳодир Сафаралиевич, Хайдаров Аскарбек

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ СИСТЕМЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ

В статье проанализированы теоретические основы и текущее состояние пенсионной системы в Узбекистане и обоснованы пути её совершенствования.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда давлат пенсия таъминоти тизимини такомиллаштириш йўллари»

МАМАТОВ Бах,одир Сафаралиевич,

Тошкент молия институти "Пенсия иши" кафедраси мудири, иктисод фанлари номзоди ХАЙДАРОВ Аскарбек,

Тошкент молия институти "Молия" кафедраси мустакил изланувчиси

УЗБЕКИСТОНДА ДАВЛАТ ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУЛЛАРИ

УДК336.233.2

МАМАТОВ Б.С., ХАЙДАРОВ А. УЗБЕКИСТОНДА ДАВЛАТ ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Маколада пенсия тизимининг назарий асослари ва Узбекистондаги жорий холати тахлил килинган хамда уни такомиллаштириш йуллари асослаб берилган.

Таянч иборалар: пенсия, пенсия таъминоти, пенсия тизими, концепция, иш хаки, пенсия хукуки, мехнат стажи, пенсиянинг таянч микдори, бюджетдан ташк,ари Пенсия жамFармаси, имтиёзли пен-сиялар.

МАМАТОВ Б.С., ХАЙДАРОВ А. ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ СИСТЕМЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ

В статье проанализированы теоретические основы и текущее состояние пенсионной системы в Узбекистане и обоснованы пути её совершенствования.

Ключевые слова: пенсии, пенсионное обеспечение, пенсионная система, концепция, заработная плата, пенсионное право, трудовой стаж, базовая пенсия, внебюджетный Пенсионный фонд, льготные пенсии.

MAMATOV B.S., KHAYDAROV A. THE PUBLIC PENSION SECURITY SYSTEM IMPROVING WAYS

There is analyzed in the article theoretical basics and the current statuse of the pension system in Uzbekistan and provided the authors visions of ways to improve it.

Keywords: pensions, pension provision, pension system, concept, salary, pension law, work experience, basic pension, off-budget Pension Fund, preferential pensions.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

Пенсия лотинча "рет'ю" сузидан келиб чиккан булиб, "тулов" маъносини англатади. Пенсия ижтимоий таъминотнинг муцим куриниши булиб, амалдаги конунчиликка кура "уни олиш цукуки конунда белгиланган шартларга ва меъёрларга мувофик аникланадиган цамда шахсларга пенсия ёшига тулиш, ногиронлик ёки бокувчисини йукотганлик муносабати билан бериладиган ойлик пул тулови"1дир.

Ушбу атаманинг мазмунини урганиш ва ёри-тишда куплаб махаллий ва хорижлик ик,тисодчи-олимлар уз тадкикотларини баFишлаганлар. Бу борада мамлакатимизда пенсия сохасидаги ислохотлар ва ривожланиш боскичлари олим ва мутахассисларнинг пенсия тизими ва пенсия тушунчасига булган караш ва муносабатлари-нинг такомиллашиб бораётганлигига хам уз таъ-сирини курсатганлиги билан илм-фан ривожида мухим ахамият касб этаётганлигини алохида таъ-кидлаб утмок лозим. Чунончи, мурожаат этил-ган куйидаги манбаларда Ватанимиз иктисодчи-олимларининг "пенсия" тушунчасининг мохиятини англашда тадкикотлари натижалари сифатида шакллантирилган таърифлари келтирилган. Жум-ладан, Узбекистонлик ик,тисодчи-олим Т.Маликов фикрича: "пенсия - карилик, ногиронлик, хизмат к,илган йиллари учун ва бокувчисини йукотганда фукароларни моддий жихатдан таъминлаш учун пул суммаларининг кафолатланган х,ар ойлик тулови"2.

Куйидаги адабиётда пенсиянинг мазмунига узига хос таъриф келтирилганлигини куриш мум-кин: "Ишловчиларнинг пенсия жамFармасига туловлари, иктисодий нуктаи назардан улар иш х,акининг бир кисмидир. У ишчи кучининг кийматига киради, аммо институционал муайян кечиктирилган мухлатда амалга оширилади, бу ишловчиларнинг Пенсия жамFармасига куйган ва кайтарилиши лозим булган узига хос максадли улуши, омонатидир"3, дея таърифланган.

1 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 8 сентябрдаги "Давлат пенсияларини тай-инлаш ва тулаш тартибини янада такомиллашти-ришга йуналтирилган норматив-хук,ук,ий хужжатларни тасдиклаш туFрисида"ги 252-сонли Карори билан тасдикланган "Давлат пенсияларини тайинлаш ва тулаш тартиби туFрисида"ги Низомнинг 2-банди, 2-хатбоши.

2ВахобовА.В., МаликовТ.С. Молия. Дарслик. - Т.: "Ношир", 2012. 676-б.

3АллаяровШ., ТошмухамедоваД. Давлатпенсиятаъми-ноти. Укувкулланма. - Т.: "ИК.ТИСОД-МОЛИЯ", 2015. 232-б.

Пенсиянинг мохияти буйича куйидаги таъ-рифлар хам мавжуд: "Пенсия - белгиланган (пенсия) ёшига етганида, ногиронлик юз берганида, бокувчисини йукотганлик муносабити билан, шунингдек, белгиланган муддат хизмат килгани учун ва давлат олдида алохида хизматлари учун фукароларнинг давлат ёки собик ходимларнинг собик иш берувчилари томонидан мунтазам пул даромадлари билан таъминланиши"4. "Пенсия -суFурталанган шахсга унинг йукотилган муайян даромад микдорини белгилаб турувчи дара-жасининг компенсациясидир"5. "Пенсия таъми-ноти давлатнинг мухим ижтимоий кафолатлари хисобланиб, мехнатга лаёкатсиз фукаролар ман-фаатларини ифодалайди"6.

Пенсия таъминоти борасида хорижлик иктисодчи-олим ва мутахассислар ичида J.Pengнинг тадкикотлари алохида урин эгал-лайди. АКШнинг Аризона университети профес-сори J.Peng тадк,ик,отларида пенсия таъминотига оид карашлар баён етилган булиб, у ишловчиларнинг мехнат фаолиятидан кейинги молия-вий баркарорлигининг кескинлашувини хамда пенсия таъминотининг долзарб масалаларини кутариб чик,ади. J.Peng пенсияни фукароларнинг к,ариликдаги молиявий баркарорлигини таъмин-ловчи энг мухим даромад манбаи эканлигини эътироф этиб, мазкур тизимдаги мавжуд муам-моларни ва истикболда кутилиши мумкин булган узгаришларни тадк,ик, этади. Пенсия таъминотига таъсир этувчи омиллар сифатида куйидагиларни ажратиб курсатади: хозирги ёш авлоднинг пен-сияга чикиш истикболи; АКШ ва бутун дунёда ахолининг умргузаронлиги; ижтимоий ва тиббий суFуртага оид миллий дастурлар учун молиявий

4СрожиддиноваЗ.Х. УзбекистонРеспубликасибюдже ттизими. Дарслик. - Тошкент: "Инфосом.УЗ" МЧЖнаш-риёти, 2010. - С. 367.

5УмурзаковБ.Х. Пенсиябадалисоликтуловлариданн имабиланфаркланади?. - Тошкент: "Ик,тисодиётваи нновационтехнологиялар" илмий электронжурнали. 1 -сон, 2011. 5-б.

6 Борисенко Н.Ю. Пенсионное обеспечение. Учебник. - М.: «Дашков и К0», 2009. - С. 7.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

1-расм. Пенсия таъминоти тизимининг ташкилий шакллари1

pecypcлapнинг тaкчиллиги; хycycий тapмoкдaги ишчи-хoдимлap учун aнъaнaвий пeнcия тaъми-нoтининг йyкoлиб бopaëтгaнлиги; дaвлaт ce^o-p^Aarn ишчи-хoдимлap учун пeнcиялap тaкдим этиш бaхocининг oшиши; тиббиёт хapaжaтлapи-нинг юкopи дapaжaдa ycиши.

J.Pengнинг ^йд этишичa, "АK1Шдa ишлoвчи-лapнинг пeнcиягa чиккaндaн кeйинги мoддий тaъминoти, oAa^Aa, уч мaнбa: ижтимoий тaъ-минoт, иш бepyвчилap тoмoнидaн тaкдим эти-лaдигaн пeнcиялap, шyнингдeк, шaхcий oмoнaт-лapдaн ибopaт бyлaди. Ушбу уч мaнбa биpгa-ликдa фyкapoлapнинг ^или^ мoддий хaвф-cизлигини тaъминлaб бepиши лoзим бyлaди"2. АK1Шдa фyкapoлapнинг пвн^я^ чикишидa мoд-дий тaъминлaнгaнликнинг икки дapaжacи aмaл килaди. Биpинчиcи, пвн^я^ чикишдa дapoмaд-нинг яшaш учун зapyp бyлгaн энг acocий хapa-жaтлap, яъни oзик-oвкaт мaхcyлoтлapи, кийим-кeчaк вa яшaш жoйи учун eтapли 6Улиши бyлca, иккинчиcи, мoлиявий хaвфcизликнинг пeнcиo-нepнинг пeнcиягa чиккyничa бyлгaн дaвp билaн пeнcиягa чиккaндaн кeйинги дaвp дapoмaдлapи тaккocлaнгaндa дapoмaд микдopи пeнcиoнep-нинг хaëт дapaжacидaн лaззaтлaниши учун eтapли микдopдa 6УЛИШИНИ aнглaтaди.

Умyмaн oлгaндa, фyкapoлapгa дaвлaт ёки бoшкa cyбъeктлap тoмoнидaн кoнyндa бeлги-лaнгaн хoллapдa мyнтaзaм вa, oдaтдa, yмpбoд тyлaнaдигaн тyлoвлapгa neHc^ дeйилaди ßa ижти-мoий тaъминoтнинг мухим шaкли хиcoблaнaди. Пeнcия тyлoви фyкapoлapни кeкcaлик дaвpидa яшaшлapи учун eтapличa шapт-шapoитлap яpa-

1 MaмaтoвБ.C. ЖaмFapиб бopилaдигaн пeнcия тaъми-ho™. - Т.: "Иктиcoд-мoлия", 2017. - Б. 13.

2JunPeng.State and Local Pension Fund Management.

(Public Administration and Public Policy) 0th Edition. USA:

Publisher: AuerbachPublications (August 21, 2008). - P.

2-5.

тилишини ёки yлapнинг ижтимoий хaвфcизлиги тaъминлaнишини aнглaтaди.

Узбeкиcтoндa пeнcия тaъминoти тизимининг тaшкилий жих^^н икки ш^кли мaвжyд (1-pacм). 1. Фуцароларнинг бирдамлашган давлат пенсия таъминоти. Ушбу тизимнинг мoхияти шyндaки, ижтимoий cyFypтa acocидaги пeнcия тизими "aвлoдлap биpдaмлиги" пpинци-пигa acocлaнгaн "тaкcимлoвчи" элeмeнтлapдaн тapкиб тoпгaн 6Ули6, бyндa иш бepyвчилap вa ишлoвчилap Пeнcия жaмFapмacигa мaжбypий тyлoв вa бaдaллapни тyлaб бopaди, [^ai^aH^H мaблaFлap хиcoбидaн пeнcиoнepлapгa пeнcия-лap ту^б бopилaди sa бу xapaëH yзлyкcиз дaвoм этaди. "Биpдaмлик пeнcия тизимидa жopий пeн-cия мaжбypиятлapини кoплaш учун зapypий бaдaл тypлapини йиFиш aмaлгa oшиpилaди"S.

2. Жамгариб бориладиган пенсия таъминоти. Maмлaкaтимиздa 2004 йил 2 дeкaб-pдa кaбyл килин^н "Фyкapoлapнинг жaмFapиб бopилaдигaн пeнcия тaъминoти тyFpиcидa"ги Узбeкиcтoн Рecпyбликacи К^нуни acocидa 2005 йилнинг 1 янвapидaн бoшлaб жaмFapиб бopи-лaдигaн пeнcия тизими жopий килинди. Бун-дaн мaкcaд фyкapoлapнинг дaвлaт пeнcия тaъ-минoти тизимигa кУшимчa paвишдa, иш бepyв-чилapнинг пeнcия ëшигa eтгaн хoдимлapи мoд-дий aхвoлини яхшилaш, шу acocдa пeнcиoнep-лapгa aмaлдaги пeнcия тyлoвлapигa кУшимчa paвишдa дapoмaд oлиш мaнбaлapини яpa-тиш, кeкcaлик чoFидa фyкapoнинг Уз фapoвoн-лиги учун шaхcий жaвoбгapлигини oшиpишдиp. Ушбу тизимдa фyкapoлapнинг aжpaтмaлapи yлap пeнcиягa чиккyнлapигa кaдap жaмFapиб бopи-лaди вa пeнcиягa чиккaнидaн кeйин тyлaб бepи-лaди. ЖaмFapиб бopилaдигaн пeнcия тизимидa

SBaхaбoв А.В., Maжидoв KM. ЖaмFapиб бopилaди-гaн пeнcия жaмFapмacининг Узбeкиcтoндa инвecти-ция cиëcaтини aмaлгa oшиpишдaги poли. Moнoгpa-фия. - Т.: "Унивepcитeт", 2017. Б. 10.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2G18, 11(119)

фукароларнинг жамFармалари ихтиёрий ва маж-бурий пенсия бадалларидан шаклланади. Бунда фукароларнинг шахсий жамFариб борилади-ган пенсия хисобракамларига мажбурий х,ар ойлик бадаллар жисмоний шахсларнинг конун хужжатларига мувофик хисоблаб чикарилган даромад солиFи суммасидан тегишли равишда чикариб ташланган холда ходимнинг хисобланган иш хаки (даромади)нинг 2 фоизи1 микдорида амалга оширилади.

Демак, Узбекистонда пенсия таъминоти-нинг х,ар иккала тизими пенсионерларнинг тур-муш фаровонлигини янада ошириш учун шарт-шароитлар яратишга каратилган.

Аммо,бугунги кунда мамлакатимиз пенсия таъминоти тизимида узига хос муаммолар мав-жуд. Пенсия таъминоти тизимида ижтимоий адолатни таъминлаш ва самарадорликни ошириш, пенсия тизимида раFбатлантирувчи меха-низмларни жорий этиш, пенсия микдори ва ходимнинг мехнат х,иссаси уртасидаги узаро боFликликни ошириш, ижтимоий сугурта тизимида фукароларнинг ихтиёрий иштирокини рарбатлантириш чораларини куллаш шулар жум-ласидандир. Куйида мазкур муаммолар мохиятини куриб чикамиз.

1. Маълумки, Узбекистан Республи-каси Конституцияси барча фукароларнинг конун олдида тенглигига асосланган холда, узгаларнинг ,укукларига ,урмат билан караш тамойилларини, узгаларнинг конуний ман-фаатларини, ,укук ва эркинликларини бузиш хисобига уз ,укук ва эркинликларини руёбга чикаришга йул куйилмасликка, ижтимоий адо-лат ва х,амжих,атликни таъминлашга каратилган.

1 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг

2004 йил 21 декабрдаги "Фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти туFрисида"ги Узбекистон Республикаси Конунини амалга ошириш чора-тадбирлари х,ак,ида"ги 595-сонли карорига кура,

2005 йил 1 январдан бошлаб, фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисоб ракамларига мажбурий ,ар ойлик бадаллар жисмоний шахсларнинг к,онун хужжатларига мувофик, хисоблаб чикарилган даромад солиFи суммасидан тегишли равишда чикариб ташланган холда ходимнинг хисобланган иш хаки (даромади)нинг 1 фоизи микдорида амалга ошири-либ келинди. Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2017 йил 29 декабрдаги "Узбекистон Респу-бликасининг 2018 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва давлат бюджети парамет-рлари туFрисида ги 3454-сонли карорига мувофик бу ставка 2018 йил 1 январдан бошлаб, 2 фоиз килиб белгиланган.

Жамият кишиларнинг узаро келишуви асосида кабул килинадиган адолатли конунлар ёрда-мида бошкарилиши лозим. Бундай холат ёшга доир пенсия олиш хукуки юзага келгандан кейин хам уз мехнат фаолиятини давом этти-раётган фукароларга пенсия туланишида тенг хук,ук,лилик ва адолат тамойилларига катъий амал килинишини назарда тутади.

Таъкидлаш жоизки, 2018 йилнинг 1 май холатига Узбекистон Республикасида 3,3 млн. нафардан ортик пенсия ва нафака олувчилар мавжуд булиб, уларнинг 3,2 фоизи (103,1 минг нафари) пенсияга чик,к,андан сунг мехнат фаолият-ларини давом эттиришмокда2. Бу курсаткич Шве-цияда 58 фоизни, Жанубий Кореяда 45 фоизни, Японияда 42,8 фоизни, Чилида 39,9 фоизни, Исроилда 39,3 фоизни, Хитойда 36 фоизни, Рос-сияда 34 фоизни, Норвегияда 33 фоизни ташкил килади. Албатта, бунда пенсионерлар сони ва фукароларнинг пенсияга чик,иш ёшини инобатга олиш зарур булади. Масалан, Японияда 65 ёшдан ошган ахоли улуши, яъни пенсия ёшидаги ахоли улуши жами ахолининг 21,4 фоизини ташкил килади ва бу дунёдаги энг юкори курсаткичдир.

Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2011 йил 30 апрелда 2222-сон билан давлат руйхатидан утказилган "Ишловчи пенси-онерларга пенсия тулаш тартиби туFрисида"ги Низомга асосан, пенсионерлар ишга жойлашган такдирда уларга пенсиялар 50 фоиз микдорида иш жойидан амалга оширилади (белгиланган тоифадаги ишловчи пенсионерлардан ташк,ари). Таъкидлаш лозимки, бугунги кунда ушбу тар-тиб жахон амалиётида бошка давлатларда мав-жуд эмас. Аммо, тараккий этган мамлакатларда пенсия ёшига етган фукароларнинг мехнат фаолиятини давом эттириши хукумат томонидан раFбатлантирилади.

Бир вак,тнинг узида, ушбу йуналишда утган йил давомида бир к,атор ижобий ишлар амалга оши-рилди. Жумладан, 2017 йил 1 апрель холатига 4 та тоифадаги пенсионерлар (1-11 гурух, ногирон-лари, уруш к,атнашчилари, махалла раислари ва уларнинг диний-маърифий ишлар буйича уринбосарлари) тулик микдорда пенсия олиш хукукига эга булган. Узбекистон Республикаси

2 http://pfru.uz/uz/page/538/vnebyudzhetnyy-pensionnyy-fond-v-ramkah-koncepcii-reformirovaniya-gosudarstvennoy-pensionnoy-sistemy-predlagaet-vyplatu-pensiy-rabotayuschim-pensioneram-v-polnom-^теге. 4.12.2018

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

Президентининг катор фармон ва карорларига асосан бугунги кунда 31 та тоифадаги пенсионер-лар ("Халк," ва "Хизмат курсатган" фахрий унвон-ларига эга пенсионерлар, тиббиёт муассасалари шифокорлари, "Нуроний" жамгармаси, "Оила" маркази, Мажбурий ижро бюроси ва нодавлат-нотижорат корхоналари ходимлари, спорт фах-рийлари ва бошкалар)га тулик микдорда пенсия олиш имтиёзлари берилиб, 26,7 минг нафар (ёки 26 фоиз) ишловчи пенсионерларга тулик микдорда пенсия туланмокда.

Бирок,, фукаролардан келиб тушаётган мурожа-атларда фукаролар пенсияга чикканларидан сунг хам мехнат фаолиятини давом эттириб, бюджет-дан ташк,ари Пенсия жамFармасига суFурта бадал-лари тулаётган булсалар хам узларининг куп йил-лик мехнати эвазига тайинланган пенсияларидан чегириб колиниши иктисодий ва ижтимоий адо-лат принципларига мос келмаслигини таъкидлаш уринлидир.

2. Узбекистон Республикасининг

"Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида"ги Конуннинг 31-моддаси, яъни уртача ойлик иш хак,ини аниклашнинг умумий тартибида пенсияни хисоб-китоб килиш учун энг кам ойлик иш хакининг саккиз баробаридан ортик, булмаган микдордаги уртача ойлик иш хаки олиниши бел-гиланган. 2013-2017 йилларда фукаролар пенси-ясининг ойлик уртача микдори усиб бориш тен-денциясига эга. Хусусан, 2017 йилда бу микдор 543,2 минг сумни ташкил килиб, 2013 йилга нис-батан 212,4 минг сумга ошган ёки 164,2 фоизга усган ва бу микдор пенсионерларнинг муносиб турмуш даражасини таъминлаш учун етарли эмас. Мазкур микдор Марказий банк курсида такрибан 68 АКШ долларини ташкил этади. Хорижий мам-лакатларда пенсиянинг уртача ойлик микдори - Тожикистонда 50, КирFизистонда 60, Украи-нада 70, Грузияда 80, Озарбайжонда 120, Бело-русда 140, КозоFистонда 160, Россияда 220, Эсто-нияда 440, Полшада 510, Чехияда 570, Грецияда 930, АКШда 1250, Норвегияда 2340 ва Германи-яда 2500 АКШ долларини ташкил килади. Пенсиянинг микдорига бир канча омиллар таъсир килади ва энг асосий омиллардан бири пенсия микдорини хисоблашда олинадиган уртача ойлик иш хакининг максимал чегарасининг бел-гиланганлигидир. Хусусан, Узбекистонда мазкур чегара, амалдаги конунчиликка кура, энг кам ойлик иш хакининг 8 баробари микдорида белгиланган. Масалан, "А" фукаро умумий бел-

гиланган тартибда ёшга доир пенсияга чикиш хукукига эга хамда пенсияга чикиш учун такдим этилган ойлик иш хаки маълумотларига кура, уртача ойлик иш хаки 2 млн. сумни, белгиланган энг кам иш хаки эса 184300 сумни ташкил этган. Бунда пенсияни хисоблаб чикариш учун энг кам ойлик иш хакининг 8 баробари, яъни 1474400 сумдан пенсиянинг таянч микдори хисобланади (184300*8*55%=810920 сум). Бундай холда фукаронинг пенсия микдори устамаларсиз 810920 сумни ташкил килмокда. Агар, пенсияни хисоблаб чикаришда аникланадиган уртача ойлик иш хакининг юкори чегараси энг кам ойлик иш хакининг 8 баробаридан 10 баробарига оширилса, пенсиянинг таянч микдори 1013650 сумни ташкил килади (184300*10*55%=1013650 сум). Бундай холатда фукаронинг пенсия микдори 202730 сумга ёки 25 фоизга ортади. Юкоридагилардан келиб чикиб, таъкидлаш жоизки, пенсияни хисоблаб чикаришда белгиланган энг кам ойлик иш хакининг 8 баробари фукароларнинг давлат пенсия таъминоти тизимидаги иштирокига, жум-ладан, фукароларнинг мехнат фаолиятининг даво-мийлигини таъминлаш ва юкорирок микдорда иш хаки олувчиларни раFбатлантиришга салбий таъсир курсатади. Шундан келиб чикиб, пенсия хисоблаб чикариш учун хисобга олинадиган уртача иш хакини, пенсия тайинланиш кунидаги белгиланган энг кам иш хакининг 10 баробарига ошириш, истикболда унинг микдорини 12 баро-барга етказиш максадга мувофикдир.

3. Узбекистон Республикасининг

"Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида"ги Конунига кура пенсия тайинлашда талаб этиладиганидан ортикча иш стажининг хар бир тулик йили учун пенсияларнинг таянч микдорлари ёшга доир пенсиялар учун пенсияни хисоблаб чикариш учун олинадиган уртача ойлик иш хакининг 1 фоизи микдорида ошири-лади1.

Пенсия тизимининг халкаро амалиётида кеч пенсияга чикишни раFбатлантириш механизми ёки мехнат стажининг давомийлигига караб, пенсия микдорини ошириш тартиби амал килади. Масалан, Америка Кушма Штатларида фукаро 70 ёшдан пенсияга чикса, унга пенсия микдоридан келиб чикиб, 25 фоизгача устама берилади. Бун-

1 Узбекистон Республикасининг 1993 йил 3 сен-тябрдаги "Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида"ги Конуни, 27-модда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

дай холат пенсия микдори ва ходимнинг мехнат хиссаси уртасидаги узаро боFликликни ошириш имконини беради, шунингдек, мехнат фаолиятини рарбатлантиради. Ушбу амалиётдан фойдаланиш механизмларини Узбекистонда хам жорий килиш максадга мувофикдир.

4. Маълумки, "Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида"ги Конуннинг 9-мод-дасида имтиёзли шартлардаги пенсиялар бел-гилаб куйилган. Жумладан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси тасдиклайдиган руйхатларга мувофик фукароларнинг айрим тоифалари имтиёзли шартларда пенсия олиш хукукига эга буладилар, чунончи: ёшидан катъи назар пенсия олиш хукукини берадиган ишлаб чикаришлар, муассасалар, ишлар, касблар ва лавозимларнинг 1-сонли руйхати; умумий белги-ланган ёшни 10 йилга кискартирилган холда пенсия олиш хукукини берадиган ишлаб чикаришлар, муассасалар, ишлар, касблар, лавозимлар ва курсаткичларнинг 2-сонли руйхати; умумий бел-гиланган ёшни 5 йилга кискартирилган холда пенсия олиш хукукини берадиган ишлаб чикаришлар, муассасалар, ишлар, касблар, вазифалар ва курсаткичларнинг 3-сонли руйхати. Шунингдек, имтиёзли шартларда пенсия олиш хукукига уруш ногиронлари, болаликдан ногирон фарзандлар-нинг оналари, лилипутлар ва паканалар хам эга.

Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда бюджетдан ташкари Пенсия жамFармаси маблаFларининг сезиларли кисми имтиёзли пенсияларни молия-лаштиришга сарфланмокда. 2018 йилнинг 1 май холатига имтиёзли шартларда тайинланган пенсиялар улуши 592,4 минг кишини ёки жами тайинланган пенсияларнинг 19,5 фоизни ташкил этиб, шундан, ёшга доир пенсиялар 23,7 фоизни ташкил этади. Йилига урта хисобда 39,8 мингта имтиёзли пенсиялар тайинланмокда. Шу билан бирга имтиёзли пенсияларнинг уртача микдори ёшга доир пенсияларнинг уртача микдоридан (543,2 минг сум) юкори булиб, 3 - сонли руйхат буйича уртача пенсиялар 742,6 минг сумни, 2 - сонли руйхат буйича пенсиялар 951,3 минг сумни ва 1 - сонли руйхат буйича пенсиялар 1 025,4 минг сумни ташкил этади1.

Таъкидлаш уринлики, имтиёзли пенсия тайин-лаш тартиби собик Иттифок даврида ахолининг демографик холатини яхшилаш максадида жорий

1 http://pfru.uz/uz_Cyrl/page/518/davlat-pensiya-taminoti-tizimini-islo-etisn-koncepciyasi-loyiasi 4.12.2018.

килиниб, бугунги кунда уз ахамиятини деярли йукотди.

Мамлакатимиз мустакилликка эришган илк кунларданок халк таълими ва тиббиёт сохасида боскичма-боскич ислохотлар амалга ошири-лиши, соха ходимларининг иш хаки устувор тарзда оширилиши, илFор ходимларни мод-дий раFбатлантириш тизими жорий килингани, шунингдек, замонавий бинолар курилиб, илFор техника, асбоб-ускуна ва анжомлар билан жихозланиши, иктисодиётда чукур таркибий узгаришларнинг амалга оширилиши натижасида мехнат самарадорлиги сезиларли усди. Шу боис имтиёзли пенсиялар катта рол уйнамай куйди.

Айни пайтда бу пенсия таъминотида ижтимоий адолат принципларини кучайтириш, юкори маош олиб ишлаган фукароларга мутаносиб микдорда пенсиялар тайинлаш, пенсиялар микдорини устувор тарзда ошириш учун замин хозирлаш, Пенсия жамFармасининг даромад ва харажатлари баркарор мувозанатини саклашга хизмат килади.

Юкоридагилардан келиб чикиб, пенсия таъминоти тизимида ижтимоий адолатни таъминлаш ва самарадорликни ошириш, раFбатлантирувчи механизмларни жорий этиш, пенсия микдори ва ходимнинг мехнат хиссаси уртасидаги узаро боFликликни ошириш, ижтимоий сугурта тизимида фукароларнинг ихтиёрий иштирокини раFбатлантириш чораларини куллаш максадида куйидаги таклиф-тавсиялардан фойдаланиш максадга мувофикдир:

1. Давлат пенсия таъминоти тизимида ижтимоий адолатни таъминлаш, фукароларнинг мехнат фаолиятини янада рарбатлантириш, пенсия тизи-мининг самарадорлигини ошириш максадида барча ишловчи пенсионерларга уларга тайинланган пенсиянинг тулик (100 фоиз) микдорда олиш хукукини бериш зарур.

2. Пенсия хисоблаб чикариш учун хисобга олинадиган уртача ойлик иш хаки микдорига куйиладиган чегарани амалдаги 8 баробаридан 10 баробарига ошириш, истикболда эса уни 12 баробарга етказиш лозим.

3. Фукароларнинг 35 йилдан ортикча иш ста-жининг хар бир тулик йили учун пенсияларнинг таянч микдорини хисоблаб чикарилган уртача иш хакининг 2 фоизи микдорига ошириш керак.

4. Бюджетдан ташкари Пенсия жамFармаси томонидан фукароларга имтиёзли шартларда пенсиялар тайинлаш тартиби кайта куриб чикилиши максадга мувофикдир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

Адабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг 1993 йил 3 ceнтябpдaги "Фyкapoлapнинг дaвлaт пeнcия тaъминoти тyFpиcидa"ги К^нуни.

2. Узбекин^ Pecпyбликacи Baзиpлap Max1кaмacининг 2Q11 йил 8 ceнтябpдaги "Дaвлaт пен-cиялapини тaйинлaш вa тyлaш тapтибини янaдa тaкoмиллaштиpишгa йyнaлтиpилгaн нopмaтив-хукукий x1yжжaтлapни тacдиклaш тyFpиcидa"ги 252-coнли Kapopи билaн тacдиклaнгaн '^в-лaт пeнcиялapини тaйинлaш вa тyлaш тapтиби тyFpиcидa"ги Hизoм.

3. Аллaяpoв Ш., Тoшмyxaмeдoвa Д. Дaвлaт пeнcия тaъминoти. УкyвкУллaнмa. - Т.: "ИKТИСGД-MGЛИЯ", 2Q15. - 232б.

А. Бopиceнкo Н.Ю. Пeнcиoннoe oбecпeчeниe. Учебник. - M.: «^шшв и KQ», 2QQ9. - 576 c.

5. Baxaбoв А.B., Maжидoв H.M ЖaмFapиб бopилaдигaн пeнcия жaмFapмacининг Узбeкиcтoндa инвecтиция cиëcaтини aмaлгa oшиpишдaги poли. Moнoгpaфия. - Т.: "Унивep-cитeт", 2Q17. - 128 б.

6. Bax1oбoв А.B., Maликoв Т.С. Moлия. Дapcлик. - Т.: "Hoшиp", 2Q12. - 676б.

7. Maмaтoв Б.С. ЖaмFapиббopилaдигaн пeнcия тaъминoти. - Т.: "Иктиcoд-мoлия", 2Q17. - 168 б.

8. Сpoжиддинoвa З.X. УзбeкиcтoнPecпyбликacи бюджет тизими. Дapcлик. - ^шкент: "Инфocoм.УЗ" MЧЖ нaшpиëти, 2Q1Q. - 5QQ б.

9. Умypзaкoв БХ Пeнcия бaдaли coлик тyлoвлapидaн нимa билaн фapклaнaди?. - ^ш-кент: "Иктиcoдиëт вa иннoвaциoн тexнoлoгиялap" илмий eлeктpoн жypнaли. 1-coн, 2Q11. 5-б.

10. Jun Peng. State and Local Pension Fund Management. (Public Administration and Public Policy) Qth Edition. USA: Publisher: Auerbach Publications (August 21, 2QQ8). - 286 P.

11. www.pfru.uz.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.