Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА АХБОРОТ ЭРКИНЛИГИ ТАЪМИНЛАНИШИНИНГ ТАҲЛИЛИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА АХБОРОТ ЭРКИНЛИГИ ТАЪМИНЛАНИШИНИНГ ТАҲЛИЛИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот эркинлиги / ҳаракатлар стратегияси / матбуот / сиёсий партиялар / телевидение / радио / жамоатчилик назорати / веб-сайтлар / иқтисодиёт / оммавий ахборот воситалари / давлат / ижтимоий гуруҳ / авторитар назария / блоггер. / freedom of information / strategy of action / press / political parties / television / radio / public control / websites / economy / media / state / social group / authoritarian theory / blogger.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Усмонов, Фарҳод Лапасович

Ахборот эркинлиги жамият тараққиётининг энг муҳим жиҳатларидан биридир. Ҳар қандай жараёнда холис ва тўғри сўзлай олиш, кенг фикрлилик ва катта масъулиятни талаб қилади. Ушбу мақолада Ўзбекистонда давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолияти устидан жамоатчилик назоратини ўрнатиш, телевидение, радио,матбуот ва интернет журналистикани янада ривожлантириш масалалари муҳокама қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF PROVIDING FREEDOM OF INFORMATION IN UZBEKISTAN AND DIRECTIONS OF ITS IMPROVEMENT

Freedom of information is one of the most important aspects of the development of society. The ability to speak objectively and truthfully in any process requires speed, thoughtfulness, and great responsibility. The article discusses the issues of establishing public control over the activities of state authorities in Uzbekistan, the further development of television, radio, press and Internet journalism.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА АХБОРОТ ЭРКИНЛИГИ ТАЪМИНЛАНИШИНИНГ ТАҲЛИЛИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА АХБОРОТ ЭРКИНЛИГИ ТАЪМИНЛАНИШИНИНГ ТАХЛИЛИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

ЙУНАЛИШЛАРИ

d https://doi.org/10.5281/zenodo. 11628268

Усмонов Фар^од Лапасович

Тошкент давлат иктисодиёт университети

(PhD), доцент в.б. usfar76@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ахборот эркинлиги жамият тарацциётининг энг мууим жщатларидан биридир. Хар цандай жараёнда холис ва тугри сузлай олиш, кенг фикрлилик ва катта масъулиятни талаб цилади. Ушбу мацолада Узбекистонда давлат уокимияти ва бошцаруви органлари фаолияти устидан жамоатчилик назоратини урнатиш, телевидение, радио,матбуот ва интернет журналистикани янада ривожлантириш масалалари мууокама цилинди.

Калит сузлар: ахборот эркинлиги, уаракатлар стратегияси, матбуот, сиёсий партиялар, телевидение, радио, жамоатчилик назорати, веб-сайтлар, ицтисодиёт, оммавий ахборот воситалари, давлат, ижтимоий гуруу, авторитар назария, блоггер.

АНАЛИЗ ОБЕСПЕЧЕНИЯ СВОБОДЫ ИНФОРМАЦИИ В УЗБЕКИСТАНЕ И НАПРАВЛЕНИЯ ЕЕ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ

Усманов Фархад Лапасович

Ташкентский государственный экономический университет

(PhD), и.о. доцент. usfar76@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Свобода информации является одним из важнейших аспектов развития общества. Умение говорить объективно и правдиво в любом процессе требует скорости, вдумчивости и большой ответственности. В статье рассматриваются вопросы установления общественного контроля за деятельностью органов государственной власти в Узбекистане, дальнейшего развития телевидения, радио, прессы и интернет-журналистики.

Ключевые слова: свобода информации, стратегия действий, пресса, политические партии, телевидение, радио, общественный контроль, веб-

сайты, экономика, СМИ, государство, социальная группа, авторитарная теория, блогер.

ANALYSIS OF PROVIDING FREEDOM OF INFORMATION IN UZBEKISTAN AND DIRECTIONS OF ITS IMPROVEMENT

Usmonov Farkhod Lapasovich

Tashkent State University of Economics (TSEU),

(PhD) associate professor, usfar76@gmail.com

ABSTRACT

Freedom of information is one of the most important aspects of the development of society. The ability to speak objectively and truthfully in any process requires speed, thoughtfulness, and great responsibility. The article discusses the issues of establishing public control over the activities of state authorities in Uzbekistan, the further development of television, radio, press and Internet journalism.

Keywords: freedom of information, strategy of action, press, political parties, television, radio, public control, websites, economy, media, state, social group, authoritarian theory, blogger.

КИРИШ

Бугунги кунда жамиятда фукаролар хукук ва эркинлигини таъминлаш демократик давлатнинг белгиловчи хусусиятидир. Демократик давлат ва жамиятда конунчилик хокимиятини амалга ошириш учун, ахолининг сиёсий хукук ва эркинликлари таъминланган булиши, халкнинг хукукий ва сиёсий маданияти, фукароларнинг онги ривожланган булиши лозим.

Жахон хамжамияти томонидан эътироф этилган инсон хукуклари концепциясида, ахборот эркинлиги адолатпарварликнинг инсон шахсига хос кадр-киммат, барча одамларнинг тенг ва ажралмас хукукларини ифода этишнинг зарурий, мажбурий элементлари сирасига киритилган. Тугма ва табиий суз эркинлигига эга хар бир одам, жамият равнаки йулида уз инновацион гояларини ривожлантириши ва таргиб килиши мумкин. Шу маънода ахборот эркинлиги - инсоннинг ички дунёси ва маънавий хаётининг асосини ташкил киладиган, шахсий хаётига узининг розилигисиз узгаларнинг аралашишига йул куйилмайдиган табиий ва ажралмас хукукидир. "Эркин, озод" жамият куриш зарурияти, табиат конунларини рад этиш, масъулиятни назар-писанд килмаслик асосида эмас, балки шу жамиятнинг тараккиётга олиб

чикишида узимизнинг масъул эканлигимизни англаб етишимизни, хис килишимизни такозо этади" (Пармонов. 2009).

Ахборот эркинлигини мана шу тарзда тушуниш ижтимоий назорат зарурлигини хам эслатиб туради. Фикримизча, эркинликни англаш ва масъулиятни хис этиш туйгулари уйгун булсагина, шахснинг жамиятдаги урни, мавкеи, хурмат-эътибори янада юксалиб боради.

Узбекистонда хам оммавий ахборот воситалари эркинлигини таъминлашда катор ислохотлар утказилди. Унлаб йиллар давомида блокланган сайтлардан такик олиб ташланди, ОАВни руйхатдан утказиш соддалаштирилди, сиёсий контентдаги тугридан-тугри трансляциялар йулга куйилди, баъзи журналистлар коррупция ва мажбурий мехнат каби нозик мавзуларни хам кутариб чикишга шароит яратилмокда, дейиш мумкин.

Узбекистонда матбуот XX асрнинг 20-йилларидан Чор Россияси давридаги авторитар назариядан совет коммунистик матбуот назариясига утди. Бу назария карийб бир аср хукм сурди ва унга асосланган ОАВ одамлардаги мустакил фикрлашни чегаралади. Хуш, совет тоталитар матбуот назариясидан либертариан назарияни сакраб утиб ижтимоий масъулият назариясига утиш мумкинми? Бошкача айтганда, танкидга куникиш, янги фикрни эшитиш, агар уринли булса, кабул килиш бизда нега машаккат билан кечмокда? Назаримизда, бу ерда жамиятнинг иктисодий салохияти хам мухим урин тутади. Оммавий ахборот воситаси биринчи навбатда иктисодий жихатдан узини-узи таъминлаши, бировнинг ёрдамига таяниб колмаслиги даркор. Зарур маблаг, аввало, ракобатбардош корхоналарнинг махсулотларини реклама килиш эвазига топиш мумкин. Бунда ривожланган Гарб босиб утган йулни урганишимиз зарур. Шу нуктаи назардан караганда, либертариан назария элементлари бугун хаётимизга кириб келганлиги куриниб турибди. Бугунги Узбекистон ОАВлари ахборот бераяпти, кунгил ёзиш учун алохида теле ва радио дастурлар мавжуд, хатто куплаб нашрлар чоп этиляпти, хакикатни топишга, ижтимоий назорат урнатишга харакат килиняпти.

Биргина конун чикариш билангина иш битмаслигини, ахборот эркинлиги хукмрон буладиган хаётга биринчи навбатда рахбарлар ва фукароларни сабр-токат билан ургатиш, ургатганда хам боскичма-боскич ургатиб бориш талаб этилади.

Замонавий илмий карашларда кенг жамоатчиликнинг фаол иштирокида кабул килинган тугри карорлар жамият равнакига купрок ва самаралирок хизмат килишига ургу берилади. Давлат хокимияти ва бошкаруви органлари "тасарруфида"ги ахборотдан оддий фукаронинг вокифлиги йулга куйилгани сайин жамиятда ижтимоий масъулият туйгуси шаклланади, тарбия топади

(Дустмухаммад.2013). Одамларнинг, уз муаммоларини эркин мухокама этиш хукуки чекланмаслиги даркор. Давлат эса бу хукукларни тан олиши ва химоя килиши лозим, деб хисоблаймиз. Конун устуворлигини таъминлаш хар бир фукарога тегишлидир. Биз кабул килинган конунлар мухокамасини, таргиботини яхши ташкил этсак, конунга дахлдор сохаларда узимизнинг хукук ва эркинликларимизни тугри кулласак, хукукларимиз бузилганда узимизда ва атрофимиздаги кишиларда судга мурожаат килиш хиссини уйгота олсак, конун устуворлигини таъминлаш ва конунни химоя килишга кумаклашган буламиз. Акс холда хукукни куллаш амалиётига таъсир курсатмайдиган, ижро механизмларига эга булмаган, ишламайдиган конунлар пайдо булаверади. Жамоатчилик назоратини урнатиш, фукаролар хукуклари бузилишига муносабат билдириш ахборот воситаларининг бурчидир. Демак, ОАВ жамоатчилик назоратини урнатадиган асосий демократик институт хисобланади.

ОАВ фаолиятини янада эркинлаштириш, уларни жамиятда ижтимоий фикрни шакллантирувчи кучга, утказилаётган ислохотларнинг жарчиларига айлантиришга асосий вазифа сифатида караш зарур. Бизнингча, жамият аъзолари уртасида ижтимоий суровлар утказиб туриш, конунлар ижросини ОАВ оркали бериб бориш жамият хаётини тубдан яхшилашга олиб келади. Х,ар бир фукаро ахборот эркинлигининг ролини теран англаши керак. Бунда жамиятнинг тайёрлиги, етуклиги мухимдир. Жамиятни сиёсий ва хукукий жихатдан англаш ахборотнинг эркинлик даражасини юзага келтиради. Субъект ахборот эркинлигини амалга оширишда конун томонидан химоя килинган мустакил фикрлаш, уз фикри ва эътикодига риоя килиш оркали, агарда бошкаларнинг эркинликлари бузилмаса ва узгаларнинг манфаату кадриятлари билан химояланадиган хукукларга нисбатан хеч кандай хавф тугдирмаса, хеч кимнинг аралашувисиз таркатиш имкониятига эга булади. Аслини олганда, бу шахс маънавий дунёсининг дахлсиз эканлигини англатади. Бу уринда давлат бошка субъектларнинг хукук ва эркинликларини чекламайдиган, хукукий химояланадиган объектларга зарар етказмайдиган фикр ва гоялар билан эркин алмашишга тускинлик килмаслик мажбуриятини уз зиммасига олади.

Адабиётлар та^лили

Жахонда ахборот ва коммуникацияларнинг ривожланиши, демократик кадриятларнинг карор топиб бориши билан ахборот эркинлиги масаласининг долзарблиги янада ошиб бормокда. Узбекистонда ахборот ва эркинлик масалаларини (А.Муминов.2013), (Х.Дустмухаммад. 2013), К.Бахриев [13] ва бошкалар уз ишларида демократик тараккиёт учун мавжуд булган имкониятлар,

ахборотлашган жамият ривожланишида ижтимоий-сиёсий ва маънавий омилларнинг ролини очиб беришган.

Тадкикот методологияси

Узбекистонда суз ва ахборот эркинлигини таъминлаш, ахборот сохаси ва оммавий коммуникацияларни ривожлантиришнинг институционал-хукукий асосларини шакллантириш буйича изчил ишлар амалга оширилмокда. Бугунги кунда оммавий ахборот воситалари фукаролар ахборот эркинлигини кафолатлайдиган етакчи омил хисобланиб, реал демократик ислохотларнинг объектив курсаткичини намоён этяпти.

Узбекистондаги ижтимоий-сиёсий ва иктисодий ислохотлардан ахолининг канчалик даражада хабардорлиги янгиланиш жараёнларининг мазмун-мохиятини тушунишда мухим ахамият касб этади. Бу жараёнда давлат ва жамият курилиши тизимини янада ривожлантириш вазифалари ахборот эркинлигининг ижтимоий-фалсафий жихатларини урганишни, унинг назарий-амалий ечими юзасидан асосли хулоса ва таклифлар ишлаб чиккишни долзарб вазифа сифатида кун тартибига куймокда.

Та^лил ва натижалар

Демократия жамият баркарорлигини таъминлашда мухим урин тутади. Негаки, демократия хукумат ва сиёсий тизимга уз фаолиятини жамиятнинг объектив эхтиёжларини инобатга олган холда ташкил этиш имконини беради (Popper, 1963). Демократик давлатдагина инсонларнинг алохида ва умумий карашларини конун доирасида химоя килиш ва таргиб килиш имконияти юзага келади. Бу сиёсий партиялар, жамоат бирлашмаларини шакллантириш ва улар фаолиятида, сиёсий плюрализм, матбуот эркинлиги ва бошка жихатларда уз ифодасини топмокда (Лазарева, 1994). Шу маънода, жамият сиёсий тизимида сайловлар натижалари ёки хукумат фаолиятига таъсир курсатиши мумкин булган суз эркинлиги ахборот эркинлигининг мухим жихати хисобланади. Хукуматнинг сайловчилар олдида хисобот беришини таъминлайдиган демократик жараёнлар билан уйгун холда, суз эркинлиги инсон хукукларини химоя этишнинг мухим воситаларидан бирига айланади.

Бугунги кунда Узбекистонда оммавий ахборот воситалари ва давлат тузилмаларининг ахборот хизматлари уртасидаги яккин алокаларни урнатиш долзарб масалага айланди. Шу билан бирга, сохадаги хозирги холат тахлили медиа маконда юзага келаётган чакирикларга тезкорлик билан муносиб жавоб кайтарилмаётганини курсатиб, мамлакатда амалга оширилаётган улкан микёсдаги ислохотлар тугрисидаги кенг камровли маълумотларни уз вактида такдим этиш буйича жамият эхтиёжлари ахборот сохасидаги ишларни

сезиларли даражада оширишни, давлат органлари ва ташкилотларининг ахборот хизматлари, оммавий ахборот воситаларининг фаолиятини сифат жихатидан янги боскичга олиб чикишни такозо этмокда.

Уз навбатида ОАВ расмий давлат хокимиятига таъсир курсата оладиган, уни танкид килишга кодир куч булиши керак. Аммо ОАВ тулик мустакил булган такдирдагина хокимиятнинг хар кандай тармогига ахборот таъсирини утказиши мумкин. Акс холда жамиятни хабардор килиш вазифаси назарий жихатдан канчалик мухим булмасин, сиёсий тизимда ОАВнинг эгаллаган урни муносиб булмайди. ОАВ ташкилий жихатдан давлат хокимиятидан мустакил булгандагина, сиёсий тизимнинг мустакил элементи сифатида уз институтционал мавкеини таъминлай олади.

Тан олиш зарурки, ОАВ сиёсий анъаналарга мос равишда турли вазифаларни хам бажаради ва бу турли сиёсий манфаатлар билан белгиланади. Матбуот, радио, телевидение ва интернет-сайтлар давлат, партия, ижтимоий гурух, сиёсий етакчилар манфаатларини хам ифода этиши мумкин.

Биз таклиф этаётган парадигмалар бир неча тузилмаларга булинади. Биринчидан, давлат хокимияти органларини оммавий ахборот воситаларидан ажрата билмок керак. Давлатнинг ва жамиятнинг узаро мулокоти (диалоги)ни давлат оммавий ахборот воситалари оркали амалга ошириш мумкин. Давлат хокимияти органларини танкид килиш, журналист текширувини утказиш, хокимият томонидан сир тутилаётган ижтимоий ахамиятга эга ахборотни эълон килиш мустакил ОАВ вазифасига киради.

Иккинчидан, ОАВнинг тарбиявий функцияси жамиятда карор топган маънавий-ахлокий, хукукий, сиёсий нормаларга риоя этишга асосланган ахборотни истеъмолчиларга етказишдан иборатдир. Шу билан бирга давлат органлари, сиёсий партиялар хамда хусусий ОАВ жамиятдаги урнига кура ахборот излаш, яратиш, олиш ва таркатишдан ташкари ташвикот, таргибот хамда реклама фаолиятини хам амалга оширадилар. Хусусий-тижорий ОАВлари асосан товар ва хизматлар рекламаси билан шугулланади. Бунда ОАВлари объектив вокеликни айнан ёритиб бера олмаслиги мумкин, чунки уларнинг вазифаси (аникроги, таъсисчиларнинг максади) ушбу вокеликни уз сиёсий ёки иктисодий манфаатлари талаб киладиган йуналишга солишдан иборат. Тадкикотчи Даллас Смитнинг таъкидлаганидек, ОАВнинг асосий вазифаси истеъмолчига мафкуравий товарни сотиш эмас, балки аудиторияни шакллантириш ва реклама берувчиларга ахборот сотишдир (Кин, 1994). Иллинойс университети (А^Ш) профессори Т.Петерсон ОАВнинг эркинлиги доирасида унинг куйидаги асосий функцияларини ажратиб курсатади: - ахборот билан таъминлаш оркали сиёсий тизимга хизмат килиш;

- жамоат ишларини мухокама этиш;

- оммани узини узи бошкаришга кодир булиши учун маърифат таркатиш;

- шахс хукукларини хукуматдан химоя килиш;

- сотувчи ва харидор эхтиёжини реклама оркали боглаган холда иктисодий тизимга хизмат килиш;

- газетхонлар, аудитория кизикишини таъминлаш.

Учинчидан, хар кандай давлатда мамлакат худудий яхлитлиги, миллий хавфсизлиги ёхуд жамоат тартибини таъминлаш зарурати туфайли, ахборот эркинлиги маълум бир чекловлар ёки санкциялар билан уйгун тарзда олиб борилиши мумкин. Шу боис давлат оммавий ахборот воситалари, аввало, мамлакат конунчилик хужжатларини нашр этадиган расмий матбуот органларининг булиши назарда тутилади. Фикримизча, оммавий ахборот воситалари давлат органи томонидан таъсис этилган булса, давлат бюджети маблагларидан (тулик ёки кисман) молиялаштирилса, уни давлат оммавий ахборот воситаси дея аташ хам уринли булади.

Туртинчидан, "давлат-ОАВ-жамият" концепциясида ОАВ давлат хокимияти ва ахоли уртасида воситачи хисобланади. Халк давлат органлари ва мансабдор шахслар хакида ОАВ оркали таркатиладиган ахборотларга хар доим эхтиёж сезади. Жамоатчилик матбуот, радио ва телевидение ёрдамида хабардор булади ва бу унга турли сиёсий вазиятларда узини кандай тутиш имконини яратади. Мазкур усул доирасида ОАВ умумий манфаатни ифода этишда вакил, давлатни бошкариш учун халк хак-хукукларини амалга ошириш воситаси булиб хисобланади.

Сиёсий жараёнларда ОАВ роли ва ахамиятини тушуниш сиёсатчиларнинг сиёсий ахлокини узгартиради. Сиёсий етакчилар ОАВнинг фаолият курсатиш хусусиятлари остида яширин иш куради. Аммо, партия етакчисининг ОАВ ёрдамида уз суратини таркатиши ва телевидение ёки радио оркали нотиклик махоратини намойиш этиши, Интернетда шухратпарастлик ва сиёсий сафсатабозлигини авж олдириши мумкин. Бу ерда ОАВ, телевидение, радио, Интернет нашрлар муайян сиёсий партия ва унинг етакчиси фаолиятининг барча жихатларини тулик ва холис ёритиши керак, яъни у юзага келиши мумкин булган салбий окибатларга карши турадиган ягона кучдир. Жамият ва шахсга бир ёклама ахборот таъсирини утказиш сафсатабозларнинг салбий таъсирини янада кучайтиради. Сафсатабозлик сиёсатда омма ва шахс онгини узгартирадиган кучли хамда хавфли воситадир. Дунё сиёсати тарихидаги далиллар, хориждаги айрим партия етакчилари ОАВдан, Интернет нашрлардан гаразли максадда фойдаланган холда, муваффакият козонаётганидан далолат беради.

Сиёсий партиялар матбуотининг фаолият курсатишига каршилик курсатмаслик ва сиёсий плюрализм принципини амалга оширишга ёрдам беришимиз керак. Бугунги кунда Узбекистонда сиёсий партиялар узларининг босма органларига эга ва улар оркали уз сайловолди дастурлари, сиёсий тадбирлари хакида ахолини доимий равишда хабардор килиб келади. Аммо айрим сиёсий партияларнинг матбуот органлари таргибот-ташвикот вазифаларини бажармокда, холос. Аслида уларнинг вазифаси ахоли уртасида уз сиёсий дастурлари, гоя ва шиорларини кенгрок таркатишдан иборатдир. Ахборот оркали фукароларнинг сиёсий фаол булмаган катлам (яъни, сиёсий жараёнларда фаол иштирок этмайдиган, сиёсий партияларга аъзо булмаганлар)га объектив таъсир утказиш муаммосининг хал этилиши мураккаб масала хисобланади. Фукаролар хар кандай сайловда асосий электорат, хар кандай демократик давлатда суверенитет ва ягона хокимиятнинг манбаидир.

Мавжуд бешта партия газеталарининг савияси замон талабига жавоб бермайди. Партия газеталарининг умумий сони бугунги кунда 60 мингга хам етмаслиги хаётдаги долзарб муаммолар ва уларнинг ечими буйича аник таклифлар бу нашрларда уз ифодасини топмаётганидан далолат беради.

Хусусий нашрлардан мисол келтирайлик. Масалан, биз одатда "кунгилочар нашрлар" деб биладиган "Даракчи", "Тасвир", "Сугдиёна" каби газеталар нафакат енгил-елпи гапларни, шу билан бирга, мухим хаётий масалаларни, айтайлик, коммунал хизмат, бозорлардаги нарх-наво, тиббиёт, транспорт масаласи, тадбиркорлик билан боглик муаммоларни хам атрофлича ёритаётгани учун тиражи ошиб бормокда. Аммо партия нашрлари бу масалаларда улар билан ракобат кила олмаяптилар.

Куриниб турибдики, мамлакатимизда хусусий газета, телевидение ва радионинг фаолият юритишини факатгина сиёсий ва хукукий меъёрлар эмас, бозор конунлари хам тартибга солиб турибди. Лекин улар холис ва ишончли ахборот таркатадими, деган саволга коникарли жавоб олиш кийин. Бундай ОАВлари куп холларда "иктисодий хужайинлари" буюрадиган "мусикани чалади". Шу сабабдан, матбуот, радио ва телевидениенинг давлат, сиёсий партиялар, тижорат тузилмаларидан ташкилий, сиёсий ва иктисодий жихатдан мустакиллигини таъминлаш демократия учун нихоятда мухимдир.

Бешинчидан матбуот, радио, телевидение турли манфаатларни ифода этиши ва химоя килиши сабабли, ахборотнинг институционал кичик тизимининг мутлако янги модели фаолият курсатиши зарур. Бу борада гап нодавлат ОАВ ва Интернет нашрлар тугрисида бормокда. Улар, аввало, сиёсий жихатдан бетараф, шунингдек, давлат бюджетидан ёки йирик молиявий-саноат тузилмаларидан иктисодий жихатдан мустакил булиши керак.

Биз асосламокчи булган холис "жамоатчилик ОАВ" ахбороти ижтимоий манфаатларга хизмат курсатиб, реклама, таргибот ва ташвикот ишларини амалга оширишга интилмайди. У ижтимоий хаёт жараёнларини борича акс эттирадиган "кузгу" хисобланади. Ахборот излаш, яратиш, олиш ва узатиш жамоатчилик ОАВлари вазифасига киради. "Жамоатчилик ОАВ" деганда давлат бюджети ва ёки нотижорат тузилмалар томонидан молиялаштирилмайдиган газета, журнал, радио ва телевидение, Интернет-нашрларни тушуниш керак булади. Жамоатчилик ОАВ максади - жамиятни мамлакатда ва хорижда руй бераётган вокеа-ходисалар хакида холис хабардор килишдир. Таъкидлаш жоизки, бу уринда "жамоатчилик ОАВ" атамаси ягона атама эмас.

Баъзи мамлакатларда "нотижорат телевидение", "оммавий радио" каби ва бошка номлар хам кулланилади. Масалан, ГФРда икки жихатни уз ичига олган "оммавий-хукукий ОАВ" атамасидан фойдаланилади. Биринчидан, мустакил оммавий ахборот воситаларининг жамоатчиликни холис ахборотдан хабардор килиши, иккинчидан, махсус белгиланган конун доирасида ОАВнинг сиёсий тизимнинг мустакил элементи сифатида фаолият курсатиши тушунилади. Шундай экан, "оммавий-хукукий" жамоатчилик ОАВлари демократия максадларига тулик жавоб беради. Мазкур холатда шахс онги ва ахлоки давлатда карор топган реал тарихий вазиятга мослашади. Холис ахборотдан хабардор этилган жамоатчилик хар кандай давлатнинг демократик механизмида мухим бугин хисобланади. Чунки, хакконий ахборотга эга булмасдан туриб, мухим сиёсий карорлар кабул килиб булмайди (парламентга депутатларни сайлаш, референдумда овоз бериш ва х).

Бирок, демократик давлатда факат жамоатчилик ОАВлари фаолияти билан чекланиб колмайди. Ахборотнинг жамоатчилик ОАВ шаклидаги институционал кичик тизими жамиятда "туртинчи хокимият" булмаслиги лозим, негаки унинг фаолият курсатиш доираси ижтимоий турмушни холисона акс эттириш, ахолини мамлакат ва хорижда руй бераётган вокеалар тугрисида хабардор килишга каратилган. "Жамият-ОАВ-давлат" тизимида матбуот, радио, телевидение факат воситачи вазифасини бажаради. Улар мавжуд реал холат хакида жамоатчиликни холисона хабардор килишнигина уз олдига вазифа килиб куйган булади ва уни узгартиришга интилмайди. Бугунги кунда Интернетдаги ижтимоий тармоклар, турли касб эгалари булган блогерлар хам бу вазифани бажаришга киришган. Куриниб турибдики, бизга "фукаровий журналистика" элементлари хам кириб келган. XXI асрда муайян ахборотни олиш ёки узатиш вакт ва маконга боглик булмай, вакт категорияси мазмуни хам узгариб бормокда. Яъни, у доимий равишда, кундан-кунга кискариб бормокда.

Худди шундай, "макон" тушунчаси хам уз чегараларини йукотмокда. Сабаби эндиликда кишилар Интернет тармоги, мобиль алока оркали дунёнинг турли бурчакларида туриб бир-бирлари билан алока урнатмокда. Жахоннинг у ёки бу нуктасида руй бераётган вокеа ва ходисалар хакидаги хабар кайси маконда булишидан катъий назар бутун дунёга тез ва очик-ойдин таркалмокда.

Телекомуникация сохасида хам бир талай муаммолар етарли. Биз факат уларнинг бир жихатига эътибор каратмокчимиз. Маълумки, бугун нафакат шахарда, балки кишлок жойларда хам кабел телевидениеси ёки махсус антенналар воситасида Россия ва бошка мамлакатлар телеканаллари оркали шаркона ахлок-одобга зид фильмлар, бепарда курсатувларни кураётган ёшларимизда миллий гурур ва ватанпарварлик туйгулари шаклланиши, уларнинг илм-маърифатга рагбати ошиши мумкинми?

Йук, албатта, бу сохадаги муаммолар уз ечимини кутиб турганлигини алохида таъкидлаш зарур. Хрзирги вактда купчилик юртдошларимиз махаллий Интернет сайтларга купрок мурожаат килмокдалар. Таъбир жоиз булса, "ижтимоий тармоклар ва Интернет нашрларида бот-бот мухокама килинаётган "Газетанинг келажаги борми?" деган саволга жавоб бериш вакти етди. Унутмаслик керакки, жамиятда матбуотнинг урни хеч качон йуколмайди, аксинча, янги ракобат шароитида у янада тобланиб, узининг янги кирраларини очиб, умрбокийлигини саклаб колади.

Фикримизча, босма ва интернет нашрлари бир-бирига узаро карама-карши куйилмаслиги лозим. Аксинча, уларга бир-бирини тулдирувчи, бойитувчи манбалар булиши керак. Босма оммавий ахборот воситалари хам айбни интернетдан изламасдан, "ахборот асри"нинг шароитларига мослашиши, уз фаолиятида менежмент ва маркетингнинг замонавий методларини жорий этиши, энг мухими, халкимизга керакли ва кизик мавзуларни профессионал тарзда ёритиши ва бунинг учун журналистларга эркин ижодий мухитни ярата олиши зарур.

Кейинги йилларда деярли барча вилоятлардаги куплаб даврий нашрлар тахририятлари уз обуначилари олдидаги мажбуриятларини бажара олмаяптилар. Газеталарнинг бир неча сонларини биргаликда "кушма нашр" этиш, маблаг ёки хом-ашё етишмаслиги бахонасида газеталар Низомларида катъий белгилаб куйилган даврийликка риоя этмаслик исътемолчилар хукукларининг купол равишда бузилишига олиб келмокда. Бундан ташкари, мамлакатдаги купгина вилоят ва туман газеталарини нашр килиш таннархи амалдаги бозор нархларига нисбатан кимматга тушмокда.

COVID-19 пандемиясидан кейин оммавий ахборот воситалари хам молиявий муаммоларга дуч келмокда. Мажбурий обунанинг йукотилиши газета

тахририятларининг касод булишга, ходимларининг ишсиз ва маошсиз колишига олиб келмокда. Айни шароитда улар куллаб-кувватланмаса, хусусан солик имтиёзлари берилмаса, куплаб ОАВлари ёпилиб кетиши мумкин. Муаммонинг ичига чукуррок кириб борилса, зарар куриб ишлаётган ёки бозорда уз урнини топа олмаётган нашрларнинг аксарият кисми, хокимликлар ва давлат муассасисларининг таъсисчилигидаги газеталар булиб колаётгани маълум булади.

Бугунги кунда обуначисининг 80-90 фоизини юридик шахслар ташкил килаётган газеталарнинг хакикатан хам укувчибоплиги мутахассисларда шубха уйготади. Колаверса, "обуна" тушунчаси бир томондан журналистлар учун, иккинчи томондан укувчилар учун хам эриш туюлади. Хуллас, анъанавий "обуна мавсум"ларидан хакикий матбуот (медиа) бозорига утилмас экан, муаммога ечим топиш йули берклигича колаверади.

Шу уринда Гарбнинг етакчи нашрлари амалда татбик килаётган пуллик контент - paywall тизими хаккида тухталиб утиш максадга мувофикдир. Ушбу тажриба узини оклаши мумкин. Бирок, Интернет нашрларда обунани йулга куйиш учун доимий, "содик" аудиториянинг булиши, ахборот ва маълумотларнинг эксклюзивлиги каби шартларни такозо этади. Яъни, бундай курсаткичлар аксар холларда факат ихтисослашган, ишбилармонлик нашрларигагина хосдир. Кискача айтганда, paywall тизими йирик ихтисослашган тахлилий нашрлар веб-ресурслари учунгина самарали усул хисобланади. Лекин информацион нашрларга бу тизим ечим була олмайди. Хрзирда бепул информация такдим этувчи веб- сайтлар бор экан, кундалик нашрларнинг электрон вариантларига пуллик обуна узини окламайди (Муратова, 2014).

ОАВни ривожлантириш учун янги инновацияларни жорий этиш, журналистларга йирик маошлар ва мумай калам хаки тулаш учун катта маблаг топиш талаб этилади. Собик совет даврида ОАВнинг вазифаси факат таргиботчи-ташвикотчи деб уктирилган булса, эндиликда ОАВ нафакат таргиботчи-ташвикотчи, балки ахборот етказиш, ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий кунгилочар материаллар бериш, турли товар ва хизматларни реклама килиш каби функцияларни хам бажармокда. ^озирда онлайн нашрларнинг даромади биринчи навбатда рекламадан келади. Демак, Узбекистонда оммавий ахборот воситалари ривожланиши учун иктисодиёт эркин булиши, равнак топиши ва реклама бозори хам кучайиши керак.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

1. Бугунги кунда Узбекистонда анъанавий оммавий ахборот воситалари урнини янги авлод масс-медиа - ижтимоий оммавий ахборот воситалари

эгaмaмoкga. ^axpH Ta^puôacu afiHaH myHgafi oMMaBufi axôopoT BocuTanapu ^aonuaTu caMapanu экaнпнгнgaн ganonaT ôepagu. .HeKuH xp3Hprn gaBpgaru 3aMOHaBHH OMMaBHH axôopoT BocuTanapuga axôopoT эpкннпнгннннг TatMHHnaHHmn ôunaH ôofhhk canôufi oMHnnap ôop. ^yMnagaH, Macc-Meguaga "canÔHÔ" эpкннпнкнннг "h®;o6hh" эpкннпнкgaн ycTyHnuru, OABHHHr gaBnaT Ba ^aMH^T ôunaH caMapanu MynoKoT KunMacnuru, MactynuaT acocugaru эpкннпнк pe^neKCH gapa^acuHuHr nacrauru, ^ypHanucraapHuHr u^og Ku^um Ma3MyHuHuHr naca^ëTraH^uru myHgafi oMunnap cupacura Kupagu.

3. OAB y3 xycycuaTura Kypa, ^yKaponuK ^aMuaraHuHr MyxuM geMoKparaK uHcTuTyTnapugaH ôupura afinaHum uMKoHuaTura эгagнp. ^ypHanucTuKaHuHr umuMoufi ponuHu onTuMannamTupum эca ^aMuarau coFnoMnamrapum ynyH mapouT aparagu. EyHgaH ôapna gaBnaT Ba ^aMoaT Ty3unManapu MaH^aaTgop ôynuô, gaBnaT ôomKapyBu MexaHroMnapuHu TaKoMunnamTupumra эtтнôop KaparnnraH xpnaTgaruHa ôyHra эpнmнm MyMKuH. OAB ^yKaponapra y3 ^uKpuHu эpкнн Sungupum xyKyKKHu aManra omupumu opKanu ^aMuarau geMoKparaK ôomKapumga ôeBocuTa umTupoK этнmннн TatMuHnaca y3uHuHr MyxuM Basu^anapugaH ôupuHu ôa^apagu. OABgaru u^ogufi MyxuT coFnoMnamTupuncaruHa, ^yKaponuK ^aMuara Ty3unMacura KupuTumra эxтнё^ ce3unagu.

4. ^aBnarauHr caMapanu axôopoT cuëcaTuHu maKmaHTupum ynyH ^aMuaT Ba ^ypHanucraKaga ^aBoôrapnuK xaMga MaKcagra uHTunyBnaHnuK acocuga axôopoT эpкннпнгннн aHruna TymyHumHu maKmaHTupum Ba Kapop TonTupum 3apyp.

REFERENCES

1. napMoHoB, C. (2019). 3pKuHnuK MagaHuaTuHuHr ^anca^ufi MyaMMonapu. Oanca^a Ba xyKyK. 1-coh. 27-ôeT.

2. ^ycTMyxaMMag X. AxôopoT - Myt^roa, ®o3uôa, $anca$a. T.: "^Hru acp aBnogu" HMM, 2013. -12-ôer.

3. Cafiug Tanaôa-^ypHanucTra MaKTyônap. - T.: "Sano-Standart", 2016. 68-ôeT.

4. MyMuHoB A. Y3ôeKucToH axôopoTnamraH ^aMuaT capu. T.: "Turon zamin ziyo" HampuëTu, 2013. 12-ôeT.

5. ^ycmyxaMMag X. "^ypHanucTHuHr Kacô ogoôu MyaMMonapu: Ha3apufi MeTogonoruK Taxnun" (MoHorpa^ua) - T.: "^Hru acp aBnogu", 2007.

6. EaxpueB K. ^ypHanucTHuHr xyKyKgapu, Ma^ôypuaTnapu Ba MactynuaTu.-T.: "OaH" HampuëTu, 2000.

7. Popper, Karl Raimund. The open society and its cnemics. Princeton, N.,J., 1963.

8. "Общая теория государства и права". Учебник под ред. В. В. Лазарева М., 1994.

9. Кин Джон. Средства массовой информации и демократия. - М.: Прогресс.1994. С.83.

10. Муратова Н. ОАВ тараккиётининг янги тенденциялари: конвергент медиа // Узбекистон матбуоти. 2014 йил 3-сон. 57-бет.

11. Saifnazarov, I. (2023). Yangi O'zbekiston: inson qadri ulug'langan yurt. -Tashkent: "Ilm-Ziyo-Zakovat" MChJ. - 209.

12. Saifnazarov, I. (2022). So'z erkinligi - Yangi O'zbekiston tayanchi. "Falsafaning dolzarb muammolari" mavzuidagi Res. ilmiy-amaliy konferensiya materiallari, Guliston. 129-133 betlar.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.