Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИ ДАРОМАДЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИ ДАРОМАДЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
301
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аҳоли сони / таркиби / даромадлари / Джини коэффициенти / жамиятнинг ижтимоий қиёфаси / кам таъминланганлик / камбағаллик / ижтимоий муаммолар / даромадлар тенгсизлиги. / численность / состав и доход населения / коэффициент Джини / социальный образ общества / малообеспеченность / бедность / социальные проблемы / неравенство доходов.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мамбетжанов Қаҳрамон Қурбандурдиевич, Бурханова Шахноза Ботир Қизи

Ушбу мақолада аҳоли даромадлари тушунчаси, шаклланиш манбалари, йўналишлари, даромад­ лар табақаланиши, табақаланишнинг юзага келиш сабаблари, даромадлар тенгсизлигини ифода­ ловчи кўрсаткичлар тизими ҳамда унинг мезонлари таҳлил қилинган. Шунингдек, Ўзбекистонда аҳоли даромадларининг ўзгариш тенденциялари, шаклланиш манбалари ва уларга таъсир қилувчи омиллар таҳлил қилиниб, соҳада мавжуд бўлган муаммолар аниқланган ва уларни бартараф қилиш ҳамда аҳоли даромадларини ошириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕНДЕНЦИИ ИЗМЕНЕНИЯ ДОХОДОВ НАСЕЛЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В данной статье анализируются понятие доходов населения, источники формирования, направ­ления, неравенство доходов, его причины, система показателей, отражающих неравенство дохо­дов и его критерии. Также анализируются тенденции изменения доходов населения в Узбекистане, источники их формирования и факторы, влияющие на них, выявляются существующие проблемы в сфере и даны научные предложения и практические рекомендации по их решению и увеличению доходов населения.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИ ДАРОМАДЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ»

у

Мамбетжанов Ка^рамон Курбандурдиевич,

Узбекистон миллий университети доценти, иктисодиёт фанлари доктори Бурханова Шахноза Ботир ^изи,

Тошкент давлат иктисодиёт университети таянч докторанти

УЗБЕКИСТОНДА АДОЛИ ДАРОМАДЛАРИНИНГ УЗГАРИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

УДК: 335.152.4

МАМБЕТЖАНОВ Ц.К-, БУРХАНОВА Ш.Б. УЗБЕКИСТОНДА АЦОЛИ ДАРОМАДЛАРИНИНГ УЗГАРИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

Ушбу маколада ах,оли даромадлари тушунчаси, шаклланиш манбалари, йуналишлари, даромад-лар табакаланиши, табакаланишнинг юзага келиш сабаблари, даромадлар тенгсизлигини ифода-ловчи курсаткичлар тизими х,амда унинг мезонлари тах,лил килинган. Шунингдек, Узбекистонда ах,оли даромадларининг узгариш тенденциялари, шаклланиш манбалари ва уларга таъсир килувчи омиллар тах,лил килиниб, сох,ада мавжуд булган муаммолар аник,ланган ва уларни бартараф к,илиш х,амда ах,оли даромадларини ошириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар берилган.

Таянч сузлар: ах,оли сони, таркиби, даромадлари, Джини коэффициенти, жамиятнинг ижтимоий киёфаси, кам таъминланганлик, камбаFаллик, ижтимоий муаммолар, даромадлар тенгсизлиги.

МАМБЕТЖАНОВ К.К., БУРХАНОВА Ш.Б. ТЕНДЕНЦИИ ИЗМЕНЕНИЯ ДОХОДОВ НАСЕЛЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В данной статье анализируются понятие доходов населения, источники формирования, направления, неравенство доходов, его причины, система показателей, отражающих неравенство доходов и его критерии. Также анализируются тенденции изменения доходов населения в Узбекистане, источники их формирования и факторы, влияющие на них, выявляются существующие проблемы в сфере и даны научные предложения и практические рекомендации по их решению и увеличению доходов населения.

Ключевые слова: численность, состав и доход населения, коэффициент Джини, социальный образ общества, малообеспеченность, бедность, социальные проблемы, неравенство доходов.

MAMBETJANOV K.K., BURXANOVA SH.B. TRENDS IN THE INCOME OF THE POPULATION IN UZBEKISTAN

In the article is analyzed the concept of populations income, sources of incomes formation, trends directions, income inequality, the causes of inequality, a system of indicators reflecting income inequality and its criteria. There is also analyzed the trends of Uzbekistan population incomes change, the sources of incomes formation and the factors influencing them, identified existing problems in the field and gives scientific proposals and practical recommendations for solving them and increasing the incomes of the population.

Key words: the population incomes size and composition, Giny coefficient, social image of society, poverty, social problems, income inequality.

Кириш.

2020 йилда бошланган «Covid-19» пандемияси окибатида сунгги уч йилликда дунёда 60 миллион одам ута к,ашшок, а,волга ва миллионлаб инсон-ларнинг камбаFаллик чегарасидан тушиб кетиши мумкинлиги прогноз килинмокда [11]. Ушбу ,олат Узбекистонга ,ам тегишли булиб, 2020 йилда пандемия шароитида ижтимоий жи,атдан му,тож а,олининг жами уй хужаликларидаги улуши 8,0 фоиздан 21,0 фоизгача ортди [5]. Ушбу ,олат республикада камбаFаллик даражасини камай-тириш дастурларининг самарадорлигини ошириш заруриятини вужудга келтирмокда. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёев таъ-кидлаганларидек, «Хар кандай мамлакатда булгани каби бизда ,ам кам таъминланган а,оли катламлари мавжуд. Турли х,исоб-китобларга кура,

улар тахминан 12-15 фоизни ташкил этади.....Бу

борада халкаро мезонлар асосида камбаFаллик тушунчаси, уни аниклаш мезонлари ва ба,олаш усулларини камраб олган янги методологияни яратиш лозим» [1]. Мамлакатимизда пандемия-дан олдинги даврда ишсизлар сони 1 миллион 350 мингга якин булган булса, пандемия шароитида ушбу курсаткич карийб 2 миллион кишига етди. Бундан ташкари, ,озирги кунда жа,ондаги ута мураккаб вазият туфайли «...2020 йил охиригача Россия иктисодиётидаги иш уринлари сонининг 2 миллионга кискариши мумкинлигини тахмин килинмокда» [6], бу эса, уз навбатида, Узбекистон а,олисининг даромадлари даражасига туFридан-т^ри салбий таъсир курсатади. Мазкур ,олатнинг олдини олиш эса, пухта уйланган, илмий асосга эга булган ижтимоий сиёсат йуналишларини ишлаб чикишни талаб килади.

Тадк,ик,отнинг мацсади мамлакатда а,оли даромадларининг узгариш тенденцияларини та,лил килиш асосида унинг турмуш даражасини оширишнинг устувор йуналишларини ишлаб чикишга доир илмий таклиф ва амалий тавсия-лар ишлаб чикишдан иборат.

Илмий муаммонинг цуйилиши. А,оли даромадлари, унинг шаклланиш манбалари, йуналишлари, табакаланиши ва унинг юзага келиш сабабларини урганишга баFишланган илмий тадкикотлар узок хорижлик Г. Бассо, М. Доллс, С. Бехрэндт, Ж. Берг, Р. Мэркл, Б. Баба-жанян, Р. Бэттие каби олимларнинг илмий ишла-рида та,лил этилган.

Якин хориж мамлакатларида а,оли даромадларининг табакаланиш жараёнлари ва ривожланиш

боскичлари, а,олини ижтимоий ,имоя килишнинг назарий-методологик асослари, хориж мамлакат-ларда а,олини ижтимоий ,имоя килиш тизими ва моделлари амал килишининг хусусиятлари Н.А. Волгин, В.В. Антропов, С.В.Калашников ва бошка олимлар томонидан урганилган.

Узбекистонлик А.В. Вахабов, Т.М. Ахмедов, КД. Абдурахмонов, Х.П. Абулкосимов, Н.М. Мажи-дов, Б.Х. Умурзоков, Р.Р. Хасанов, М.К. Абдул-лаева, Р.Ф. Джуманова, Н.К. Зокирова, М.А. Хакимова, Б.Ш. Хусанов, Н.Г.Муминов [15] ва бошка иктисодчи олимларнинг илмий ишла-рида иктисодиётни эркинлаштириш шароитида а,оли даромадларининг узгариш конуниятларини аниклаш методологияси, мамлакатда а,оли турмуш даражаси ва сифатини ба,олаш йуналишлари, ижтимоий жи,атдан му,тож а,оли катламларини ижтимоий ,имоя килишнинг илFор хориж тажри-басидан мамлакатимиз амалиётида ижодий фой-даланиш имкониятлари каби масалалар тадкик этилган.

Аммо, шу билан биргаликда а,оли даромад-ларини ошириш ва шу оркали улар уртасидаги тенгсизликни бартараф килишнинг иктисодий механизмини такомиллаштиришга баFишланган илмий-назарий масалалар комплекс тарзда, тизимли, махсус тадкикот объекти сифатида та,лил этилмаган.

Тадк,ик,от методологияси. Тадкикот жара-ёнида диалектик, тарихийлик ва мантикийлик, та,лил ва синтез, индукция ва дедукция, статистик, илмий абстракциялаш ва бошка усуллар кулланилган.

Та^лил ва натижалар.

А,олини ижтимоий ,имоя килишнинг жа,он амалиёти та,лили шуни курсатадики, бугунги кунда ,ар бир мамлакатда жамиятнинг ижтимоий жи,атдан табакаланиши, унинг турли ижтимоий гуру, ва синфларга ажратилишини кузатиш мумкин. Бозор иктисодиёти шароитида жамиятнинг ижтимоий таркиби - мамлакатдаги ишлаб чикариш ва ижтимоий муносабатлар тизимлари уртасидаги мутаносибликдан келиб чиккан ,олда давлатларда турли куринишда булади [8].

А,олининг ижтимоий жи,атдан

табакаланишини та,лил этишдан аввал, жамиятнинг ижтимоий киёфаси тушунчасига аниклик киритиб утиш максадга мувофик. Жамиятнинг ижтимоий киёфаси а,олининг ижтимоий табакаланиши иерархиясининг умумий куриниши сифатида намоён булади. Халкаро экспертлар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

1-жадвал. Жамиятнинг ижтимоий к,иёфасини бах,олашда ижтимоий умумийлик шакллари ва

белгилари [9]

Ижтимоий умумийлик шакллари, хусусиятлари ва белгилари

Ижтимоий умумийлик турлари Ижтимоий умумийликнинг узига хос хусусиятлари (ёки фарклаш мумкин булган жихатлари) Ижтимоий умумийлик белгилари

Гурухий Жамиятнинг ижтимоий табакаланиши ва ишлаб чикариш муносабатларидаги урни Бандлик хусусиятлари (ахоли даромадларини шакллантириш холатлари)

Сохавий Ишчи кучи таклифи сохаси (ишлаб чик,ариш муносабатларида кушилган кийматнинг яратилиши ва ишчи кучи сифати билан боFлик холатлар) Ишлаб чикариш фаолияти йуналиши (ишлаб чикариш муносабатларида фан сиFимкорлиги даражаси, юкори технологик махсулотлар ишлаб чикариш холати)

Миллий Инсонлардаги миллий менталитет билан боFлик хусусиятлар Инсоннинг ижтимоий келиб чикиши, тили ва минтакавий хусусиятлари (ишлаб чикариш муносабатлари учун)

Демографик Ахолининг ёши ва жинси билан боFлик хусусиятлари Болалар, ёшлар, урта ёшдагилар, эркаклар, аёллар ва бошка гурухлар

Минтакавий Яшаш жойи билан боFлик хусусиятлар Маъмурий-минтакавий булиниш буйича белгилар

Оилавий Кариндошлик муносабатларидаги хусусиятлар Биргаликда яшаш, умумий рУзFор юритиш, узаро муносабатлар

томонидан амалга оширилган тадк,ик,отлар нати-жаларига кура, жамиятнинг ижтимоий киёфаси ижтимоий умумийлик турлари, унинг узига хос хусусиятлари ва белгиларида намоён булади (1-жадвалга каранг).

Ахолининг ижтимоий жихатдан

табакаланишини вужудга келтирувчи сабабларни икки гурухга ажратиш мумкин [6]:

- инсонларнинг индивидуал-шахсий хусусиятлари - бу турдаги табакаланиш одатда бозор иктисодиёти шароитида инсонларнинг у ёки бу даражада даромадга эга булишлари узларининг саъйи-харакатларига боFликлигини назарда тутади. Яъни, юк,ори малака ва касбий куникмага эга булиш, инсонларнинг даромадларини орти-шига олиб келади;

- миллий бойликни кайта так,симлаш хусусиятлари - бу одатда ижтимоий таъминот хизматла-рини курсатиш орк,али бозор ик,тисодиёти шароитида кам таъминланган, ижтимоий жихатдан мухтож ах,оли катламларида бокимандалик кай-фиятини уЙFотиш эхтимоли юкори булишига олиб келиши билан боFлик1 булиб, ахолини ижтимоий химоя к,илишнинг нофаол дастурларининг сама-расизлигини назарда тутади.

Тахлиллар курсатишича, ижтимоий-иктисодий муносабатлар тизимида инсонларнинг мулкчилик шакллари ва уни жамFариш хусусиятлари, ах,оли

даромади ва истеъмоли даражаси, хокимият ва ундан фойдалана олиш имконияти, жамият аъзо-лари уртасида обру эътиборли булишга инти-лишлари каби омиллар жамиятнинг ижтимоий жихатдан табакаланишини вужудга келтиради [2].

Ахолининг ижтимоий жихатдан табак,аланиши хар бир мамлакат учун хос булган хусусият хисобланиб, унинг ижобий ва салбий окибатлари мавжуд. Ижтимоий жихатдан табакаланишнинг ижобий хусусияти мамлакатда урта катламни раFбатлантиришга каратилган ахолини ижтимоий химоя килишнинг фаол устувор дастур-ларини амалга оширилиши натижасида, жамиятнинг айрим ижтимоий гурухлари уртасида рак,обат кучаяди, мамлакат ик,тисодиётида товар ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш самарадор-лиги курсаткичи орта боради. Ахоли даромадла-рининг ортиши жамиятнинг ижтимоий киёфасини табак,алаштиради ва такомиллаштиради. Шу билан бир каторда, хукумат томонидан ахолининг ижтимоий жихатдан кескин табакаланишини олдини олиш ва уни камайтиришга каратилган ижтимоий дастурларнинг амалга оширилмаслиги куйидаги салбий окибатларга олиб келиши мумкин [3]:

- ижтимоий жихатдан мухтож ахоли сони ва норозиликларнинг ортиши;

- ижтимоий муаммоларнинг купайиши ва ижтимоий танглик холатининг кучайиши;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

2-жадвал. Ижтимоий табакаланиш индикаторлари тизими [10]

№ Ижтимоий табакаланишнинг ижтимоий баркарорликка салбий таъсири Ижтимоий табакаланишни бахолаш индикаторлари

1 Кам таъминланган ахоли сонининг ортиши Даромадларнинг (истеъмолнинг) табакаланиш курсаткичи: - даромадлар табакаланишининг дециль коэффициенти; - даромадлар табакаланишининг квинтиль коэффициенти; - фондлар коэффициенти; - джини коэффициенти; - иктисодиёт тармоклари буйича даромадлар (иш хаки)ни табакаланиши; - минтакалар (худудлар) буйича даромадлар (иш хаки)ни табакаланиши; - уртача ва минимал иш хаки уртасидаги нисбат.

2 Даромадлар (харажатлар) тенгсизлигини кучайиши натижасида жамиятда ижтимоий кескинлик ва к,арама-к,аршиликнинг ортиши Мулкий табакаланиш индикаторлари

3 Давлат бюджетининг ахолини ижтимоий химоя килиш, жумладан, таълим ва соFлик1ни саклаш хизматларини молиялаштириш харажатларининг ортиши Кам таъминланганлик даражасини бахоловчи индикаторлар

4 Жамиятнинг турли ижтимоий гурухлари, иктисодиёт тармоклари, минтака ва худудлар, шахар ва кишлок жойлари уртасида номутаносибликнинг вужудга келиши Жамиятнинг турли ижтимоий гурухлари ва иктисодиёт тармоклари буйича бандликнинг табакаланиши курсаткичи

5 Мехнат бозоридаги кескинликни ортиши (мехнат бозоридаги талаб ва таклиф уртасидаги мувозанатнинг бузилиши) Жамиятнинг стратификациялашган, жумладан урта катламнинг шаклланиш курсаткичлари

6 Истеъмол бозори ва ижтимоий инфратузилма ривожланишидаги тафовутлар Минтакаларда, шахар ва кишлок худудларида ахолининг ижтимоий инфратузилма объектлари билан таъминланганлик курсаткичи

- давлатнинг ахолини ижтимоий химоя килиш, жумладан соFликни саклаш ва таълим тизимини куллаб-кувватлашнинг молиялашти-риш харажатларини ортиши;

- ахолининг турли ижтимоий гурухлари, иктисодиётнинг турли тармоклари, кишлок ва шахар ахолиси уртасидаги ижтимоий карама-каршиликнинг кескинлашуви;

- мехнат бозорида танглик холатини вужудга келиши, ташки миграцияни кучайиши ва ишсизлик даражасининг ортиши;

- истеъмол бозоридаги мутаносиблик ва ижтимоий инфратузилманинг бузилиши.

Юкоридагиларни инобатга олган холатда мам-лакатда ахолининг ижтимоий жихатдан кескин табакаланишини олдини олиш, урта катламни ривожланишини раFбатлантириш ва жамият-нинг ижтимоий киёфасини такомиллаштириш

максадида ахолини ижтимоий химоя килишнинг иктисодий механизми (солик сиёсати, ижтимоий таъминот ва бошкалар) дастаклари оркали жамиятдаги ижтимоий табакаланиш жараёнлари бошкариб борилади [4]. Ушбу холат мамлакатда ахолини ижтимоий табакаланиш индикаторлари тизимини ишлаб чикилишини такозо этади.

Тахлиллар курсатишича, ижтимоий табакаланишнинг мамлакатдаги ижтимоий баркарорлик даражасига таъсир курсатиш дои-расидан келиб чиккан холатда, ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда ахолини ижтимоий табакаланиш индикаторлари тизими ишлаб чикилган (2-жадвалга каранг).

Ахолининг ижтимоий жихатдан

табакаланишини комплекс тадкик этиш ва аник пировард натижага эришиш учун дастлаб мамлакатдаги ижтимоий табакаланиш билан боFлик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

булган миллий ва хусусий компонентларни ажра-тиб олиш максадга мувофик. Иктисодий адаби-ётда бозор иктисодиёти шароитида ахолининг ижтимоий табакаланишини урганишга каратилган тадкикотларда даромадлар курсаткичи етакчи уринни эгаллайди [10]. Ушбу курсаткич халкаро ташкилотлар томонидан амалга оширилади-ган илмий изланишларда мунтазам кулланилиб келади.

Ахоли даромадларининг табакаланиш холатини куйидаги индикаторлар оркали бахолаш мумкин (2-жадвал, 1-пунктга каранг):

- даромадлар табакаланишининг дециль коэффициенти - 10 фоиз юкори даражада таъ-минланганларнинг ва 10 фоиз кам таъминланган-ларнинг максимал даромадлари уртасидаги нис-бат;

- даромадлар табакаланишининг квинтиль коэффициенти - 20 фоиз юкори даражада таъ-минланганларнинг ва 20 фоиз кам таъминланган-ларнинг минимал даромадлари уртасидаги нис-бат;

- фондлар коэффициенти - энг юкори даро-мад олувчи ва энг кам даромадга эга булган ахоли уртасидаги нисбат;

- джини коэффициенти (даромадлар концентрациям коэффициенти) - ахолининг турли ижтимоий гурухлари уртасида даромадларнинг таксимланишини тавсифловчи индикатор;

- даромадлар (иш хаки) табакаланиши -иктисодиёт тармоклари ёки мамлакат худуд ва минтакалари буйича иш хаки (ахоли даромадлари) тенгсизлигини тавсифловчи индикатор;

- уртача ва минимал иш хаки уртасидаги нисбат - ахолининг ижтимоий гурухларининг даромад манбалари тенгсизлигини тавсифловчи индикатор.

Мамлакатимизда ахолининг ижтимоий табакаланишини бахолаш амалиёти Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитасининг 2010 йил 24 декабрдаги "Уй хужаликларини тадкик этиш методологиясининг низоми туFрисида"ги 18-сонли Карори асосида амалга оширилади. Ушбу низомга мувофик Узбекистонда ахолининг ижтимоий табакаланишини тавсифлаш учун ахолининг уртача жон бошига туFри келувчи пул даромадлари буйича гурухланиши, ахоли жами пул даромадлари хажмининг дециль ва квинтиль коэффициентлари буйича гурухланиши, джини коэффициенти ва фондлар коэффициенти каби индикаторлар тизимидан фойдаланилади [4].

Узбекистонда амалга оширилаётган ахолини ижтимоий химоя килишнинг фаол дастурларини амалга ошириш ахоли бандлигини таъминлаш ва улар даромадларини изчил ошиб бориши учун замин яратди. Мустакиллик йилларида мамлакати-миз ахолиси табиий усишини юкори суръатларда булишига карамай, амалга оширилган иктисодий ислохотларнинг самарадорлиги ва мехнат бозо-рида яратилаётган янги иш уринлари ахоли банд-лиги даражаси баркарорлигини таъминлаш имко-нини берди. Жумладан, мамлакатимизда ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг манзиллили-гини ошириш, ижтимоий жихатдан мухтож оила-ларга турмуш кечиришлари учун етарли даражада даромад келтирувчи мехнат фаолияти билан банд булишлари учун шарт-шароитлар яратишга устуворлик каратиб келинмокда. 2010-2020 йил-ларда мамлакатимиз ахолиси даромадлари тар-киби такомиллашиб, ишлаб чикаришдан оли-надиган даромадлари 75,2 фоиздан 74,2 фоизга камайгани ва мол-мулкдан олинадиган даромадлари эса 3,1 фоиздан 3,5 фоизга етганлигини кузатишимиз мумкин. Бу эса, уз навбатида, мамлакатимиз ахолисининг турмуш даражасининг ортиши ва тадбиркорлик билан боFлик фаоли-ятдан даромад олиш имкониятини устун даражада ортиб бораётганлигидан далолат беради. Шу билан бир каторда, ахолининг умумий даро-мадларида ижтимоий трансфертлардан олинадиган даромадларнинг улуши хисобот даврида 24,8 фоиздан 0,5 фоиз пункт бирликда ортган холда 25,3 фоизга тенг булди. Ушбу холат бозор муно-сабатларини ривожланиши ва ахолини ижтимоий химоя килишнинг манзиллилигини кучайиб бора-ётганлигини акс эттиради (3-жадвалга каранг).

Юкорида келтирилган вазият холини ижтимоий химоя килиш тизимида фаол дастур-лар мухим ахамият касб этган холда, жамиятда бокимандаликни кискартириш ва ахоли бандлигини раFбатлантиришга каратилганлигидан дало-лат беради.

Мамлакатимизда ахолини ижтимоий химоя килишнинг фаол дастурларини амалга ошириш натижасида ахоли даромадлари базаси мустахкамланиб, йилдан-йилга ахоли истеъмол харажатлари таркибида ижобий узгаришлар содир булиб, унда ноозик-овкат ва хизмат-ларга килинаётган харажатларнинг улуши ортиб бормокда. Жумладан, 2000-2020 йилларда ахолининг истеъмол харажатлари таркибида озик-овкат махсулотлари харажатлари 13,4 фоизга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

/ ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ВА МАКРОИК,ТИСОДИЁТ / 7 ^

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

3-жадвал. Узбекистонда а^оли умумий даромадларининг таркиби

(фоиз ^исобида) [3]

№ Курсаткичлар номи 2010 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Умумий даромадлар, жами 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

шу жумладан:

1 Бирламчи даромадлар 75,2 75,6 79,7 84,0 79,1 76,1 74,7

шундан:

1.1. Ишлаб чикаришдан олинган даромад 96,9 96,8 96,5 96,3 95,7 96,9 96,5

1.2. Мол-мулкдан олинган даромад 3,1 3,2 3,5 3,7 4,3 3,1 3,5

II Трансфертлардан даромадлар 24,8 24,4 20,3 16,0 20,9 23,9 25,3

1-расм. Узбекистонда а^олининг истеъмол харажатлари таркибининг узгариши (жамига нисбатан

фоизда) [3].

камайиб, ноозик, овк,ат махсулотлари сотиб олиш харажатлари 6,1 фоизга ва хизматлар харажатлари эса 7,3 фоизга ортди. Ушбу жараён ахолини турмуш даражаси яхшиланиб, унинг таркибида камбаFаллар улушини к,иск,ариб, урта синф вакил-лари к,исми барк,арор суръатларда ортиб бора-ётганлигини ифодалайди. Ахоли турмуш даража-сини яхшиланиб уни истеъмоли харажатлари таркибида озик-овкат махсулотлари улуши 61,4 фоиз-дан 48,0 фоизга, ёки 13,4 пунктга к,иск,армок,да, аксинча, ноозик,-овк,ат ва хизматларни сотиб олиш учун сарфланаётган харажатлар кескин ортмок,да (1-расмга к,аранг).

УХДС1 маълумотлари тахлили курсатишича, яшаш к,ийматининг усиш даражаси уртача даро-мадлар усишига мутаносиб булади. Айни пайтда алохида гурухлар буйича тахлиллар, яшаш к,ийматининг усишига жуда таъсирчан булган

1 Уй хужаликлари харажатлари ва даромадлари буйича суров (Тахр.).

ахоли гурухлари мавжудлигини курсатди, жум-ладан [5]:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- харажатлари микдори умумий даромад-ларидан юк,ори булган уй хужаликлари;

- кам даромадли ва юк,ори даражадаги молиявий мажбуриятларга эга уй хужаликлари;

- к,атъий белгиланган даромад олувчи уй хужаликлари, шу жумладан, нафак,а олувчилар.

Юк,оридаги маълумотларнинг к,иёсий тахлили курсатишича, мамлакатимизда жамиятнинг ижти-моий к,иёфаси ва таркиби йилдан йилга такомил-лашиб бормок,да. Бу эса, уз навбатида, ахоли даромадлари, истеъмол харажатлари таркиби ва ахолининг узок, муддат фойдаланиладиган буюмлар билан таъминланганлигида уз аксини топмок,да. Шу уринда хукуматимиз томони-дан ахолини ижтимоий химоя к,илиш дастурла-рини амалга ошириш ва жамиятда урта к,атлам ривожланишини раFбатлантиришга к,аратилган чора-тадбирларининг самарасини куриш мум-кин булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

Хулоса.

1. Ахолини ижтимоий химоя килиш бора-сидаги олиб борилган илмий тадкикот натижа-лари курсатишича, ахолини ижтимоий химоя к,илиш - бу хар бир мамлакатнинг уз фук,аролари олдидаги масъулияти ва ижтимоий мажбурияти хисобланади.

2. Мамлакатимизда амалга оширилади-ган ахолини ижтимоий химоя килиш ва ахоли даромадларини шакллантиришга каратилган фаол ижтимоий химоя дастурларини янада ман-зиллилиги ва самарадорлигини ошириш учун минтакаларнинг узига хос хусусиятларини ино-батга олган холда минтакавий ижтимоий химоя дастурларини ишлаб чикиш максадга мувофик.

3. Моддий ресурслар танкислиги холатида яшаётган ахоли гурухларига мамлакатдаги ижтимоий-иктисодий хусусиятларни инобатга олган холатда бир ой (30 кун) давомида етарли даражада уй-жой билан таъминланганлик; уй-жой коммунал, табиий газ, электр таъминоти хизмат-ларидан фойдаланганлик учун туловларни тулаш; тоза ичимлик суви билан таъминланганлик; ахолига курсатиладиган ижтимоий хизматлар-дан тулик фойдаланиш имконияти; маиший техника воситалари (кир ювиш машинаси, чангютгич, рангли телевизор) билан таъминланганлик; уяли алока ёки телефон; гушт ва гушт махсулотлари

урнини босувчи махсулотларни кликни саклаш вазирлиги томонидан берилган тавсияларга кура урнатилган меъёрда (бир ойда 1 кишига 1 кг (суяк-сиз) мол гушти) истеъмол килиш; камида икки мартали тасодифий харажатларни коплаш. сак-киз холатдан камида учтасидан махрум булган уй-хужаликларини киритиш максадга мувофик. Бундай ахоли гурухлари мамлакатдаги уртача турмуш фаровонлиги курсаткичидан паст даражада истикомат килаётган ахоли гурухлари хисобланиб, уларни ижтимоий жихатдан куллаб-кувватлаш уз навбатида жамиятда урта синфни раFбатлантиришда ижобий натижаларга эришиш имконини беради.

4. Бозор муносабатлари ривожланиши жара-ёни ва иктисодий рецессия шароитида ахолининг ижтимоий жихатдан мухтож к,атламларини химоя килишдаги давлатнинг ижтимоий вазифа ва маж-буриятларини боскичма-боскич кискартириб, бюджетдан ташкари максадли ижтимоий фонд-лар ва хайрия жамFармалари зиммасига утказиб бориши мамлакатда ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг иктисодий механизмини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш имконини бериб, ижтимоий давлатни шак-ллантириш йуналишига ташланган мухим кадам хисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 25.01.2020. www.uza.uz

2. Ахмедов Т.М., Ибрагимова Н.М., Сафарова Н.Н., Ахмедова М.А., Набибуллаева Р.З., Н.М. Юлдашева. Методологические вопросы разработки долгосрочной стратегии повышения уровня жизни населения Узбекистана: монография. - Т.: «N150 POLIGRAF», 2019 - 162 с.

3. Ахоли турмуш даражаси ва инфляция. Ахборот-тахлилий маълумот. Узбекистан Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 й. https://cbu.uz/upload/iblock/926/Turmush_darazhasi_ va_inflyatsiya.pdf

4. Бахтиёров Б.Б. Узбекистонда ахолининг ижтимоий жихатдан табак,аланиш мезонлари ва тенденциялари. // «Иктисод ва молия» журнали. Тошкент, 2018. - № 10. 32-41 -б. (08.00.00; № 18).

5. Марказий банк асосий ставкасини куриб чикиш буйича Пул-кредит сиёсати тахлили. Узбекистан Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 йил 23 июль. https://cbu.uz/upload/ iblock/3cd/Markaziy-bank-asosiy-stavkasini-korib-chiqish-boyicha-Pul_kredit-siyesati-tahlili.pdf

6. Россияда мигрантларнинг чик,иб кетиши кузатилмокда, мамлакат ик,тисодиёти 2 мил-лионгача иш урнини йукотиши мумкин // https://kun.uz/59221060

7. Узбекистонда пандемия вак,тида ишсизлар сони к,арийб 2 миллион кишига як,инлашди // https://www.gazeta.uz/uz/2020/06/08/jobless/

8. Abdullayev Suyun Artikovich,Ways to improve the methods of calculating territorial indicators of the national accounting system // Journal of Contemporary Issues in Business and Government Vol. 27, No. 6,2021 https://cibgp.com/article_12105.html P-ISSN: 2204-1990; E-ISSN: 1323-6903 DOI: 10.47750/cibg.2021.27.06.012

9. Bakhodir Ugli, B.B. Prospects for reducing social need in Uzbekistan. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 04, 2020. ISSN: 1475-7192. pp. 1825-1835. (The impact factor for the journal is 0.13)

10. Basso, G.; Dolls, M.; Eichhorst, W.; Leoni, T.; Peichl, A. 2012. "The effects of the recent economic crisis on social protection and labour market arrangements across socio-economic groups", in Intereconomics, Vol. 47, No. 4, pp. 217-223.

11. Beattie, R.; McGillivray, W. 1995. "A risky strategy: reflections on the World Bank report Averting the old age crisis", in International Social Security Review, Vol. 48, No. 3-4, pp. 5-23.

12. Berg J. 2015a. "Labour market institutions: The building blocks of just societies", in J. Berg (ed.): Labour markets, institutions and inequality: Building just societies in the 21st century (Geneva, ILO; Cheltenham, Edward, Elgar), pp. 1-38.

13. "Ijtimoiy siyosat". O'quv qo'llanma i.f.d., prof, A.V. Vaxabovning umumiy tahriri ostida. -Toshkent: "MUMTOZ SO'Z", 2019. 312 bet.

14. https://www.vsemirnyjbank.org/ru/news/press-release/2020/06/08/ covid-19-to-plunge-global-economy-into-worst-recession-since-world-war-ii

15. Nozim Muminov., Tatyana Kim., Farmonqul Egamberdiyev., Anastas Ambartsumyan (2020). THE WAYS OF IMPROVEMENT OF LIVING STANDARDS. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol. 24, Issue 04, 1950-1953. ISSN: 1965-1980. DOI: 10.37200/IJ PR/V24I4/PR201305

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.