Научная статья на тему 'Ижтимоий табақаланишни тартибга солиш муаммолари'

Ижтимоий табақаланишни тартибга солиш муаммолари Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
288
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
ижтимоий табақаланиш / солиқ тизимида ислоҳотлар / тартибга солиш / манзилли ижтимоий ҳимоя / аҳоли даромадлари / ижтимоий турғунлик

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Х. Б. Самадов

Мазкур мақолада жамият барқарорлигини таъминлашда мамлакатимизда ижтимоий табақаланишни тартибга солиш учун ижтимоий соҳа ва солиқ тизимида олиб борилаётган ислоҳотлар, аҳолининг ўрта синф қатламини шакллантириш ва ривожлантириш, кам таъминланган аҳолини манзилли ҳимоя қилиш усулларини такомиллаштириш ҳақидаги илмий ҳамда назарий таҳлиллар бутун жаҳон мамлакатлари мисолида ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ижтимоий табақаланишни тартибга солиш муаммолари»

Ижтимоий табакаланишни тартибга солиш муаммолари

Х.Б.Самадов, Самарканд давлатуниверситети, E-mail: samadov-89@mail.ru

Аннотация - Мазкур маколада жамият баркарорлигини таъминлашда мамлака-тимизда ижтимоий табакаланишни тартибга солиш учун ижтимоий соха ва солик тизимида олиб борилаётган исло-хотлар, ахолининг урта синф катламини шакллантириш ва ривожлантириш, кам таъминланган ахолини манзилли химоя килиш усулларини такомиллаштириш хакидаги илмий хамда назарий тахлиллар бутун жахон мамлакатлари мисолида ёритиб берилган.

Калит сузлар - ижтимоий табакаланиш, солик тизимида ислохотлар, тартибга солиш, манзилли ижтимоий химоя, ахоли даромадлари, ижтимоий турFунлик.

XXI аср бусагасида эришилган мустакил-лик туфайли жиддий тарихий узгаришлар руй бериб, узбек халки тарихини холисона ёритишга киришилди. Узбекистон тарихи-нинг купгина масалалари узининг янги, илмий жихатдан хакконий ечимини топа бошлади. Айникса, сунгги йигирма беш йил мобайнида бу борада анчагина ишлар килинди. Советлар давлатининг сунгги йилларида республикамиздаги кескин ижтимоий-иктисодий сиёсатни мустакиллик йилларида давлатимиз томонидан олиб борилган сиёсат билан киёсий таккослаган холда хакконий равишда тадкикот иши сифатида урганиш вазифаси турибди.

Узбекистоннинг мустакилликка эришиши ва уз тараккиёт йулини белгилаб олиши, нафакат мавжуд тартиботни узгартирди, балки, республиканинг макроиктисодий ва молиявий баркарорлигини таъминлаш, жамиятда мавжуд ижтимоий муаммоларни хал килишга ёрдам бера оладиган тугри йулни танлаш имконини берди. Бешта тамойилга асосланган «Узбек модели» утиш боскичида жамият ривожининг асосий харакатлантирувчи кучи булди. Бу тамойил-лар бугунги кунда «2017-2021 йилларда Узбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси» оркали давом эттирилмокда [1].

СССР парчаланиб кетиши арафасида Узбекистонда ижтимоий муаммолар хаддан зиёд кескинлашиб кетди. Нарх-навонинг ортиши, кашшоклик даражаси кучайиши, озик-овкат махсулотларида такчилликнинг юзага келиши, даромадлар уртасидаги тавофвут, кишилар рухий-ижтимоий полати ва кайфиятидаги тушкунлик - буларнинг бариси жамиятни ижтимоий жихатдан табакаланишига замин яратди. Узбекистон хукуматидан мустакилликнинг биринчи кунлариданок мазкур муаммоларни зудлик билан хал этишни талаб киларди.

Ижтимоий табакаланиш - жамиятда ахолининг яхши таъминланган ва кам таъминланган катламининг яшаш тарзидаги фарк, яъни хаёти давомида ушбу катламлар-даги узгариши хисобланади. Жахон экспертларининг фикрига кура, давом этаётган жахон молиявий-иктисодий инкирози шароитида салохиятли рискларга ахоли даромадларининг дифференциация-лашуви, жамиятнинг ижтимоий табакалани-ши хамда ижтимоий баркарорлик нуктаи назаридан уни тартибга солиниши тааллук-лидир [3].

Дархакикат, айрим мамлакатларда давлат бюджети танкислиги сабабли ижтимоий дастурларнинг кискартирилиши, бандликни кискартириш тенденциялари, юкори даража-ли демографик юки, озик-овкат таъминотида табакаланишни кучайтириш - кам таъмин-ланган ахоли химояга мухтожлиги натижаси-да - экологик тангликнинг усиши хамда дунёда руй бераётган бошка омиллар жамиятнинг ижтимоий табакаланишига кумаклашади.

Тахлилларга кура, жахонда хамон давом этаётган молиявий-иктисодий инкироз купгина давлатларда ижтимоий табакала-нишнинг ошишига сабаб булмокда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 20002010 ва 2000-2011 йиллар давридаги маълумотларига кура Жини индекси Малайзияда 0,379 дан 0,426 га ошди, Хитойда 0,415 ва Америка ^ушма Штатларида 0,408 холда сакланган; Россияда эса 0,437 дан 0,423 га камайган [6].

Россияда ах,оли даромадларининг умумий тупланишидаги табакаланишни ифодаловчи Жини индекси буйича камайиш тенденцияси содир булган булсада, Мустакил Давлатлар Х,амдустлиги статистика кумитаси маълу-мотларига кура, ах,олининг энг яхши таъмин-ланган 10 фоизи ва энг кам таъминланган 10 фоизи катламлари даромадлари уртасидаги нисбий фарк (децил коэффициенти) 20012012 йилларда 13,9 мартадан 16,9 мартагача ошган.

Россия олимларининг фикрича, яширин даромадларни х,исобга олган х,олда табака-ланиш даражаси 40 мартагача етди. 20012012 йиллар-да ах,оли даромадларидаги табакаланиш расмий маълумотларга кура Украинада 9,8 мартадан 5,1 мартага

Х,озирги кунда Мексикада ижтимоий табакаланиш (децил коэффициенти) 25,8 марта куп булиб, энг ками Данияда - 4,6 марта. Туркия, Англия, Кореяда мос х,олда 17,3 марта, 10,1 марта, 8,6 марта.

Иктисодий механизмнинг солик тизими бутун дунёда кенг кулланилиб, ижтимоий табакаланишни тартибга солиб туради. Шу уринда айтиш жоизки, дунёда жисмоний шахслар даромад солигининг энг паст курсаткичи Хитой ва Индонезияда 5 фоизни ташкил этса, Германияда 47,5 фоиз булиб, 0 фоизлик шкала Бразилия, Х,индистон каби мамлакатларда кулланилади [5].

Х,озирги вактда Узбекистонда бундай чора-тадбирлар оркали, яъни узига тук ах,оли даромадларидан купрок даромад солиги олиш ва кам таъминланганларидан камрок солик олиниши билан ижтимоий табакаланишнинг бироз камайишига ва турмуш даражасидаги тафовут камайиб, жамият баркарорлигига эришилади. Бизнингча, жисмоний шахсларга

камайганлиги курсатилган булса-да (1-жадвал), Украина олимларининг тадкикот-ларга кура бу курсаткич 40 мартагача етди.

Экспертларнинг фикрига кура, охирги ун йилда ижтимоий табакаланишнинг бундай юкорилиги Украинада содир булаётган кучли ижтимоий галаёнларнинг юзага келишига сабаб булиб, жамиятда ижтимоий тургунликни таъминлашга салбий таъсир килди [4].

Шунинг учун х,ам содир булиши мумкин булган хавф-хатарларнинг олдини олиш учун жамият ижтимоий табакаланишини тартибга солишнинг ижтимоий, иктисодий ташкилий механизмларини ишлаб чикишни такозо этилади.

1-жадвал

солинадиган даромад солигининг куйи чегараси канча кискарса ижтимоий табакаланиш курсаткичлари шунча камаяди. Жамиятда ах,олининг яшаш тарзи тобора фаровонлаша боради. Бу механизм янада такомиллашгани сайин жамият ижтимоий табакаланишини тартибга солиш осон кечади.

Собик иттифок худудидаги бошка мамлакатлардан фаркли равишда, Узбекистонда даромадлар даражаси буйича ах,олининг кескин табакаланиш полати мавжуд эмаслигини алох,ида таъкидлаб, энг куп ва энг кам даромад оладиган ах,оли уртасидаги фарк 2000 йилдаги 53,3 баробардан бугунги кунда 7,8 баробарга тушганини ва жамиятда ижтимоий баркарорликнинг мезони х,исобланган бу курсаткич халкаро меъёрларга кура, 10 баробар килиб белгиланганини айтиб утган

[7].

Шунингдек, Давлатимиз рах,бари жах,он тажрибасида жамиятда ижтимоий

Мамлакатлар 2001 2005 2009 2010 2012

Арманистон 26,3 11,5 9,4 14,3 15,9

Беларус 6,1 5,4 5,6 5,6 5,9

^озогистон 8,8 6,8 5,3 5,7 5,9

^иргизистон 17,8 17,5 11,1 1,1 15,8

Молдавия 36,4 20,7 11,8 21,2 15,2

Манба: МДХ, давлатлари Статистика кумитасининг 2011 йил, 2012 йил маълумотлари

табакаланиш ва хавфсизлик даражасини бахолашнинг мамлакатлараро таккослаш мезони булган - Жини индексидан кенг фойдаланилишини ва Жини индекси курсаткичи Узбекистонда мустакиллик йилларида 0,40 дан 0,296 га пасайганини хамда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тавсияларига биноан 0,35-0,37 микдорида белгиланган халкаро стандартлар нуктаи назаридан караганда, ахолимизнинг ижти-моий фаровонлиги муттасил усиб бораётганидан далолат беришини эътироф этган [1]. Яъни, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) мамлакатлар даромадлари тенгсизлигини кузатиб, уларнинг концентрациям курсаткичи булмиш Жини индекси асосида куйидаги таснифни тавсия этган: 0,41-0,42 - кескин даража; 0,35-0,37 -чегаравий курсаткич; 0,25-0,26 - оптимал киймат булиб, Узбекистон Республикаси-даги даромадлар дифференцияси БМТ таснифи буйича оптимал даражада экан-лигини таъкидлаймиз. Ахоли турмуш даражасидаги фарк юртимизда олиб борилаётган солик тизимидаги, кам таъминланган ахолини манзилли химоя килиш усулларини такомиллаштириш натижасида йилдан-йилга камайиб бормокда [2].

Дархакикат, бундай чора-тадбирлар оркали, яъни узига тук ахоли даромад-ларидан купрок даромад солиги олиш ва кам таъминланганларидан камрок солик олини-ши билан ижтимоий табакаланишнинг бироз камайишига ва турмуш даражасидаги тафовут камайиб, жамият баркарорлигига эришилади. Бизнингча, жисмоний шахсларга солинадиган даромад солигининг куйи чегараси канча кискарса ижтимоий табакаланиш курсаткичлари шунча камаяди. Жамиятда ахолининг яшаш тарзи тобора фаровонлаша боради. Бу механизм янада такомиллашгани сайин жамият ижтимоий табакаланишини тартибга солиш осон кечади

Хулоса килиб айтганда, ижтимоий табакаланишни тартибга солиш учун ижтимоий сохада, солик тизимида ислохот-лар утказиш, кам таъминланган ахолини

имкон кадар манзилли химоя килиш усулларини такомиллаштириш, ахолининг урта синф катламини шакллантириш ва ривожлантириш натижасида жамиятни янада баркарорлигини таъминлашга эришиш мумкин. Шу муносабат билан, илмий-тадкикот институтлари ва бошка мутасадди ташкилотлар доимий равишда шу сохага оид жамиятнинг ижтимоий табакаланиш даража-си динамикасини тизимли мониторинг олиб боришлари максадга мувофикдир. Бунинг учун ахолининг турмуш даражасини урганиш буйича ижтимоий тадкикотларни худудлар ва кишлок, шахар кесимларида утказиш зарур. Жамиятда ижтимоий табакаланишни тартибга солишнинг асосий масаласи - унинг норматив-хукукий, ташкилий ва иктисодий механизмларини тадкик килиш хамда такомиллаштириш хисобланади.

Бу уз вактида, ижтимоий-иктисодий хавф-хатарларнинг муайян даражада олдини олиш учун зарур чора-тадбирлар ишлаб чикили-шига имкониятлар яратади. Таъкидлаш жозки, ижтимоий табакаланишни тартибга солиш учун хукукий, ташкилий, иктисодий механизмларни тадкик этиш ва такомил-лаштириш кузланган максадга эришишнинг гарови булади.

Адабиётлар

[1] Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тугрисида, Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-4947-сонли Фармони, 2017 йил 7 февраль

[2] Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримовниннг мамла-катимизни 2014 йилда ижтимоий-ицтисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган ицтисодий дастурнинг энг мущм устувор йуналиш-ларига багишланган Вазирлар Ма^кама-сининг мажлисидаги маърузаси, Халк сузи, 2015 йил 19 январь

[3] Т.Ахмедов, А.Нуриддинова, Г.Махмудова, Социальное благополучие населения Узбекистана в системе мировых координат, Ташкент, 2014, 134 стр.

[4] Ш.Махкамова, А^олининг ижтимоий табацаланишини тартибга солиш -жамият барцарорлиги асоси, Узбекистонда ижтимоий фанлар, Тошкент, 2013, 1-2-сонлар, 46-48-бетлар

[5] С.Ю.Глазьев, В.В.Локосов, С кафедры Президиума РАН, Вестник Российской академии наук, Ташкент, 2012, том 82, № 7, 587-680 стр

[6] К.Тымкив, Принцы и нищие, Корреспондент, Киев, №51, 2012 год 3 января, http://korrespondent.net/magazine/subjects.

[7] Доклад о человеческом развитии, ПРООН, 2012 г., 2013 г.

[8] МДХ, давлатлари Статистика кумиталари маълумотлари

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.