Научная статья на тему 'Аҳоли даромадларини давлат томонидан бошқариш зарурияти'

Аҳоли даромадларини давлат томонидан бошқариш зарурияти Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
452
80
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий сиёсат / ижтимоий ҳимоя / давлат бошқаруви / маҳаллий бошқарув / пенсия фондлари / аҳоли даромадлари / социальная политика / социальная защита / государственное управление / местные органы власти / пенсионные фонды / доходы населения

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Боев Хабибулла Исмаилович, Адилов Ботир Балтабаевич

Мақолада ижтимоий соҳани ривожлантиришда аҳолининг турли қатламларига давлат томонидан ижтимоий ёрдам кўрсатиш сиёсатининг моҳияти, асосий вазифалари ҳамда усуллари ҳақида гап юритилган бўлиб, ижтимоий ҳаётдаги муносабатлар таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НЕОБХОДИМОСТЬ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ ДОХОДАМИ НАСЕЛЕНИЯ

В статье рассмотрены сущность, содержание, развитие социальной политики, социальная поддержка и защита государством разных слоев населения, а также проанализированы виды социальных отношений.

Текст научной работы на тему «Аҳоли даромадларини давлат томонидан бошқариш зарурияти»

56 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИй ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

V_/

БОЕВ Хабибулла Исмаилович,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси профессори;

АДИЛОВ Ботир Балтабаевич,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Минтакавий иктисодиёт» кафедраси доц. в.б., иктисод фанлари номзоди

АДОЛИ ДАРОМАДЛАРИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН БОШК.АРИШ ЗАРУРИЯТИ

УДК 331.08

БОЕВ Х.И., АДИЛОВ Б.Б. АЦОЛИ ДАРОМАДЛАРИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН БОШЦАРИШ ЗАРУРИЯТИ

Маколада ижтимоий сох,ани ривожлантиришда ах,олининг турли катламларига давлат томонидан ижтимоий ёрдам курсатиш сиёсатининг мох,ияти, асосий вазифалари х,амда усуллари х,акида гап юритилган булиб, ижтимоий х,аётдаги муносабатлар тах,лил килинган.

Таянч иборалар: ижтимоий сиёсат, ижтимоий х,имоя, давлат бошкаруви, мах,аллий бошкарув, пенсия фондлари, ах,оли даромадлари.

БОЕВ Х.И., АДИЛОВ Б.Б., НЕОБХОДИМОСТЬ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ ДОХОДАМИ НАСЕЛЕНИЯ

В статье рассмотрены сущность, содержание, развитие социальной политики, социальная поддержка и защита государством разных слоев населения, а также проанализированы виды социальных отношений.

Ключевые слова: социальная политика, социальная защита, государственное управление, местные органы власти, пенсионные фонды, доходы населения.

BOYEVX.I., ADILOV B.B. IMPORTANCE OF POPULATION'S INCOME MANAGEMENT

In the article are considered the issues of social politic importance, consistence, development and realization through support of social vulnerable people. As well, there is discussed the types of social relations.

Keywords: social policy, social security, public administration, local authorities, pension funds, income of population.

Дунёдаги уар бир давлат уз ауолисига ижтимоий ёрдам курсатиш сиёсатини олиб бориши туфайли ижтимоий муаммолар давлат томонидан бартараф этиб келинмоуда. Фууароларга ижтимоий ёрдам курсатишни ташкил этиш уамда бу жараённи бошуариш катта мауорат ва молиявий маблаг талаб этади. Ижтимоий сиёсатни давлат марказлашган уолда амалга оширади.

МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА 57

Дунёдаги энг кудратли ижтимоий ташкилот - бу давлат булиб, давлат мураккаб тизимга эга турли-туман институтлардан иборат. Жумладан, ихти-сослаштирилган жамFармалар, хайрия ташкилот-лари ижтимоий ва сиёсий ташкилотлар, сугурта компаниялари, пенсия фондлари х,ам мух,им ролга эга.

Узбекистан Республикаси Конституциясининг 2-моддасида «Давлат халк иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат килади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фука-ролар олдида мауълдирлар», деб кайд килинган. Бозор иктисодиёти шароитида ах,олининг турли катламлари давлатнинг ёрдамига у ёки бу х,олатда эх,тиёж сезади. Давлат микёсида демократиями ривожлантириш, инсон хукукларини х,имоялаш, ривожланган мамлакатларда ах,олининг моддий фаровонлигини ошириш буйича олиб борилаёт-ган сиёсат давлатнинг асосий кундалик сиёсатига айланмокда. Узбекистан Республикаси Конституциясининг 14-моддасида «Давлат уз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кузлаб, ижтимоий адолат ва конунийлик принциплари асосида амалга оширади», деб курсатиб утилган. Бозор ик,тисодиёти шароитида давлат ах,олини х,имоялаш билан бирга унга даромадларини ошириш имко-ниятларини яратиб бериши мух,имдир.

Хозирги ижтимоий-иктисодий тараккиёт аввало инсонларнинг яшаш шароитини янада яхшилаш, шах,ар ва кишлок ах,олиси уртасидаги ижтимоий х,аёт тарзини бир-бирига якинлашти-риш, кишлок,ларда шахардагилардан колишмай-диган уйлар куриш сиёсати давлат томонидан амалга ошириб келинмокда.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев «Буюк келажагимизни мард ва оли-жаноб халкимиз билан бирга курамиз» номли асарида «Биз х,аётда узини тула оклаган «Исло^от - испорот учун эмас, аввало инсон учун» деган тамойилдан келиб чиккан х,олда, ижтимоий со^адаги исло^отларни, халци-мизнинг ^аёт даражаси ва сифатини юксалти-

риш йулини давом эттирамиз»1, деб таъкидла-ган.

Маълумки, ах,оли даромадлари - бу ах,олида шахс ёки оила (уй хужалиги) томонидан турли манбалардан маълум давр мобайнида олинади-ган истеъмол, жамFарма, турли йиFим ва солик-ларга сарфланадиган пул ва натурал тушумлар мажмуасидир, деб тушунилади. Албатта даромад-ларга берилган ушбу таърифда, бизнингча, ах,оли даромадлари таркибига кирувчи бепул хизматлар х,исобга олинмаган.

Айни вактда даромадларнинг барча турлари ах,олининг муътадил турмуш даражасини таъмин-лашнинг асосий манбаси х,исобланади. Шуни унутмаслик керак-ки, х,ар бир инсоннинг жами-ятдаги урни х,амда асосий эх,тиёжларининг кондирилиш даражаси унинг даражаси, даромади билан белгиланади. Дунёнинг машх,ур ик,тисодчи олимларидан бири П.Самуэльсоннинг ёзишича, «Инсон х,акида унинг даромадига кура х,укм чикарадилар»2, яъни индивид даромади асосида унинг билими, ёши ва х,атто умрининг давом этиши муддати х,акида намунавий тасаввурни тузиш мумкин. Инсон уз даромадларини жами-ятнинг бошк,а аъзолари даромадлари билан так-кослаб, узини жамият ижтимоий тарак,к,иётидаги урнини белгилаб, аввало, бошкаларга нисбатан уз макомини юксалтириш учун х,аракат килади.

Аслида даромадлар инсонларнинг ижтимоий ах,волини нафакат мамлакат ичида таккослашда белгиловчи асосий курсаткич, балки улар турмуш даражасини мамлакатлараро солиштиришда х,ам куллаш мумкин булган асосий курсаткич х,исоб-ланади. Уз навбатида даромадга х,ар бир инсоннинг кобилиятини намоён булишига олиб келувчи, раFбатлантирувчи куч, деб караш керак.

1 Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Т.: «Узбекистон», 2017. -21 -б.

2 Макконнелл К.Р., Брю СЛ. Экономикс. 14-нашр 2011. -378-б

58 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИй ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА ч_/

Маълумки, бозор иктисодиёти шароитида даромадлар иктисодий манфаат эгалари, яъни аклий махсулот эгалари, мулкдорлар, бошка сохаларда банд булган инсонлар учун моддий ратбат тарзида кузга яккол ташланади. Инсонлар-даги сифат узгаришлари фаолиятининг исталган турида даромадларнинг купайишига олиб келади. Шу билан бирга инсонларнинг турмуш даражаси ошиб боради.

Назарий жихатдан даромаднинг ошиши мех,-натнинг охирги натижалари билан узаро боFлик булиши лозим. Инсон уз даромадларини оши-ришда асос билан таъминланиши зарур.

Ахоли даромадларини ошириш ташаббускори давлат хисобланади. Шунинг учун давлат ахолининг мехнат килиши, хатто бойиши учун хамма имкониятларни бермокда. Ахоли даромад-ларининг усиши давлат томонидан ахолини иш билан банд килиш сиёсатини хаётга татбик, этиш оркали амалга ошириб борилади.

Маълумки, фаровонлик жамиятнинг иктисодий белгиси хисобланади. Ахолининг асосий эхтиёж-ларини кондириш даражаси билан белгиланади ва жамият аъзолари даромадларига боFлик булади. Улар алохида шахсларда канчалик юк,ори булса, у шахсларнинг фаровонлиги шу даражада юкори булади. Шуни таъкидлаш керак-ки, даромадлар факат моддий эхтиёжларни кондириш манбаи эмас, балки инсон хаётининг сифат хусу-сиятларини хам яхшилаш манбаидир. Бунда даро-мадни турмуш даражасини ошириш, соFлигини саклаш, дам олиш вакти, экологияни яхшилаш учун кулланилиши назарда тутилади. Давлат бозор иктисодиёти шароитида ахолининг даромадларини ошириш имкониятларини жамият аъзола-рига яратиб берди. Ахоли даромадлари таркибига иш хаки, тадбиркорликдан олинаётган даромад, нафакд пенсия, стипендия куринишидаги хамма пул тушумлари, мулкдан фоиз, дивиденд, рента, к,имматли к^озлар, кучмас мулк, к,ишлок, хужалиги махсулотлари, хунармандчилик буюмларини сотишдан хамда турли хизматлар курсатишдан келиб тушадиган даромадлар киради. Натурал куринишдаги даромадлар таркиби асосан уй хужаликлари томонидан шахсий истеъмол учун ишлаб чикарилган махсулот (шахсий ёрдамчи, хужалик, фермер хужалиги), давлат бюджети, кор-хоналар фонди ва турли хайрия ёрдами маб-

латлари хисобига олинадиган натурал тушумлар ва бепул хизматлардан иборатдир.

Халкаро тажрибада даромадлар табакалани-шини аниклашнинг купрок кулланиладиган курсаткичларидан бири Дицел коэффициенти хисобланади. Дицел коэффициенти 10 фоиз энг юк,ори таъминланган ахолининг уртача даромадлари ва 10 фоиз энг кам таъминланганларнинг уртача даромади уртасидаги нисбатни ифода-лайди1.

Республикамизда бозор муносабатлари асо-сида иктисодиётнинг ривожланишига утилиши даромадлар тенгсизлигини янада кучайтирди. Давлат даромадларни бошкариш ва тартибга солишда шунга эътибор бериши зарурки, хусусийлаштириш жараёнида содир булаётган мулкнинг кайта так,симланиши ахолининг маълум гурухлари учун мулкдан даромад чик,ариш имкониятларини вужудга келтирди. Айникса сармоя-нинг дастлабки тупланиши жараёнида куп сонли суиистеъмолликлар содир булади хамда айрим табак,алар кулида осонлик билан даромад тупла-нишига имкониятлар вужудга келади.

Мамлакатда ахоли даромадларини бошк,ариш ва тартибга солиш механизмларини янада тако-миллаштириш керак.

Узбекистон жуда бой табиий ресурслар, катта ик,тисодий салохиятга эга давлат. Юртимиз зами-нида олтин, кумуш, мис, уран, нефть, табиий газ, кумир каби табиий к,азилма бойликларнинг катта захиралари мавжуд. Умуман, Менделеевнинг кимёвий элементлар жадвалидаги барча элемент-ларни мамлакатимиздан топиш мумкин.

2017-2018 йилларда давлат бюджетидан 1,5 триллион сум, халк,аро институтларининг 150 миллион долларлик маблати сув билан ботлик,, яъни сугориладиган ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш учун сарфланмокда. Мамлакатимизда 103 та йирик, 720 та урта ва кичик сув иншоотини яхшилаш борасида ишлар олиб борилмокда. Тош-кент вилоятида 44 миллион куб метр сув йиFи-ладиган «Паркентсой», «К,изилсой», «Тоштепа», Охангарон туманида 5 минг гектар лалми ерларни узлаштириш режалаштирилган. Бу эса янги иш уринларининг пайдо булиши ва бунда банд булган

1 Шодмонов Ш. Иктисод назарияси. - Т., 2010.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 5

МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИй ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА 59

ахоли турмуш даражасининг ошишига олиб келади1.

2016 йилнинг январь-декабрь ойларида икти-содий фаол ахоли сони 14 022,4 минг кишини ёки ахоли умумий сонининг 44,0 фоизини ташкил килди2.

Маълумотларга кура, 2016 йилниг январь-декабрь ойларида иктисодиётда банд булган ахоли сони 13 298,4 минг кишини ташкил килди ва 2015 йининг шу даврига нисбатан 1,8 фоизга ошди.

Бандлар сонининг сезиларли усиш даражаси ташиш ва саклаш сохасида (3,6 фоизга) куза-тилди.

2016 йилнинг январь-декабрь ойларида ик,ти-содий фаол ахолининг бандлик даражаси (иктисодиётда банд ахолининг иктисодий фаол ахолига нисбати) 94,8 фоизни ташкил этди.

Нодавлат секторида жами бандлар улуши 82,3 фоизга етди, бу курсаткич 2015 йилнинг шу дав-рида 82,1 фоизни ташкил килган.

Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкама-сининг 2007 йил 24 майдаги «Ишга жойлашти-ришга мухтож мехнат билан банд булмаган ах,о-лини хисобга олиш методикасини такомиллаш-тириш туFрисида»ги 106-сонли карори билан тасдикланган ишга жойлаштиришга мухтож, мехнат билан банд булмаган ахолини хисобга олиш методикасига асосан аник,ланган ишсизлар сони 2016 йил январь-декабрида 724,0 минг кишини ташкил килди ва иктисодий фаол ахоли сонига нисбатан ишсизлик даражаси 5,2 фоизга тенг булди3.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни хар томонлама куллаб-куват-лаш ва раFбатлантириш, уларнинг фаолияти учун кулай мухит яратиш борасида амалга оширила-ётган тадбирлар 2016 йилнинг январь-декабрь ойларида 31,8 мингдан ортик кичик бизнес субъектини ташкил этиш имконини берди (бу утган йилнинг шу даврига нисбатан 18,1 фоизга купдир).

1 Мирзиёев Ш.М. Ризк-рузимиз бунёдкори булган к,ишлок, хужалиги ходимлари мехнатини улуFлаш, соха ривожини янги боскичга кутариш ~ асосий вазифамиз-дир. // «XXI аср» газетаси, 2017 йил 10 декабрь.

2 Давлат статистика кумитасининг 2017 йил буйича маълумотлари.

3 Уша манба.

2016 йилнинг январь-декабрь ойларида кичик тадбиркорлик (бизнес) субъектларининг ЯИМдаги улуши 56,9 фоизни ташкил килди (2015 йилнинг январь-декабрида 56,5 фоиз булган) 4.

2016 йилнинг январь-декабрида кичик тадбиркорлик (бизнес) субъектлари томонидан:

- 19963,2 миллиард сумлик инвеститциялар (умумий инвестициялар хажмининг 40,3 фоизи) узлаштирилди ва 2015 йилнинг январь-декабрига нисбатан усиш суръати 122,9 фоизни ташкил килди5;

- 20677,7 миллиард. сумлик курилиш ишлари (курилиш ишлари умумий хажмининг 70,7 фоизи) бажарилди ва 2015 йилнинг январт-декабрига нисбатан усиш суръати 115,6 фоизни ташкил килди6;

- саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажми 50020,8 миллиард сумни (жами саноат ишлаб чикаришнинг 45,0 фоизи) ёки 2015 йилнинг январь-декабрига нисбатан усиш суръати 115,7 фоизни ташкил килди7;

- 55057,6 миллиард сумлик хизмат курсатилиб (республика жами хизматлар хажмининг 60,5 фоизи), 2015 йилнинг январь-декабрига нисбатан усиш суръати 115,6 фоизни ташкил килди8;

- чакана товар айланмаси умумий хажмининг 89,6 фоизи ёки 78867,4 миллиард суми (2015 йилнинг январь-декабрига нисбатан усиш суръати 117,7 фоизни ташкил килди) шакллантирилди1;

- 3588,5 млн АК.Ш доллари (умумий экспорт хажмининг 28,6 фоизи) микдорида махсулотлар (товар ва хизматлар) экспорт килинди, 5655,9 млн АКШ доллари (умумий импорт хажмининг 46,7 фоизи) микдорида махсулотлар (товар ва хизматлар) импорт килинди2;

- автомобиль транспорти юк айланмасининг 8,2 фоизга (республика жами автомобиль транспорти юк айланмасининг 85,5 фоизи), йуловчи айланмасининг эса 3,1 фоизга (умумий йуловчи айланмасиниг 92,2) купайиши таъминланди3;

- 10392,5 минг нафар кишининг бандлиги таъминланди (жами иктисодиётда банд булганларнинг 78,1 фоизи), шу жумладан банд булганларнинг

4 Уша манба.

5 Уша манба.

6 Уша манба.

7 Уша манба.

8 Уша манба..

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 5

60 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИй ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

V_/

8212,1 минг нафари якка тартибдаги тадбиркор-лар, 2180,4 минг нафари кичик корхона ва микро-фирмалар х,иссасига т^ри келди4.

Мамлакатда бозор иктисодиёти шароитида ах,оли даромадларини бошкариш, унинг шакллари х,амда усуллари турлича булиши мумкин. Аммо асосий максад ах,олининг кашшоклашишига йул куймаслик х,исобланади. Даромадлар сох,асида

мувозанатни саклаб колиш давлатнинг асосий максади булиши лозим, х,акикатда даромадларни илмий жих,атдан чукур урганиш уларни самарали бошкаришга ургатади.

Халкимиз бадавлат яшаши учун давлатимиз х,амма имкониятларни яратиб берди. Энди халкимиз узининг фаолиятини жадаллаштириб бориши зарурдир.

Aga6ue™ap pyuxaTM:

1. Mup3ueeB W.M. ByroK Ke.naxamMimu Mapg Ba o^uxaHo6 xa^KiMiB 6imaH 6ipra KypaM/3. - T.: «Y36eKMCTOH», 2017. -21-6.

2. BoeB X.M. Mxtumoum x,uiMOfl.nawHM TawKiirn этum Ba 6owKapiiw MyoMMa-napu. - T., 2012.

3. McConnel Brue. Economics. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2013.

4. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th edition. McGraw-Hill Companies. USA, 2009.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.