Научная статья на тему 'Ижтимоий-иқтисодий тараққиётда хонадоннинг ўрни'

Ижтимоий-иқтисодий тараққиётда хонадоннинг ўрни Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
690
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хонадон / оила / иқтисодий манфаат / уй хўжалиги / иқтисодий муносабатлар / тадбиркорлик / демократик иқтисод / ижтимоий хўжалик / иқтисодий эркинлик / даромад / фойда / сарф-харажат / турмуш даражаси / фаровонлик / economic relations / economic interests / householders / socio-economic development.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хасанов Рустам Раббимович

Инсон ижтимоий-иқтисодий мавжудот сифатида доимий ҳаракатда бўлади ва ўз манфаатларини қондириш мақсадида иқтисодий муносабатларга киришади. Мақолада кишиларнинг иқтисодий қизиқишлари оилада шаклланиши ва унинг иқтисодий манфаатлари пировардида хонадонда акс этиши талқин этилган ва шундай экан, хонадон ижтимоийиқтисодий ривожланишда алоҳида ўрин эгаллаши мулоҳаза қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A PLACE OF FAMILIES IN THE SOCIAL-ECONOMIC DEVELOPMENT

Man, as a social-economical creation is always in the movement in order to meet their interests involving into economic relations. The article interprets the formation of the economic interests of people in the household and there is reflected the economic interests of household and discussed special place of the householders in the socio-economic development.

Текст научной работы на тему «Ижтимоий-иқтисодий тараққиётда хонадоннинг ўрни»

>

Хасанов Р.Р.,

Тошкент Давлат иктисодиёт университети профессори, иктисод фанлари доктори

ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ ТАРАККИЁТДА ХОНАДОННИНГУРНИ

ХАСАНОВ Р.Р. ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ ТАРАКМИЁТДА ХОНАДОННИНГ УРНИ

Инсон ижтимоий-иктисодий мавжудот сифатида доимий х,аракатда булади ва уз ман-фаатларини кондириш максадида иктисодий муносабатларга киришади. Маколада киши-ларнинг иктисодий кизикишлари оилада шаклланиши ва унинг иктисодий манфаатлари пировардида хонадонда акс этиши талкин этилган ва шундай экан, хонадон ижтимоий-иктисодий ривожланишда алох,ида урин эгаллаши мулох,аза килинган.

Таянч иборалар: хонадон, оила, иктисодий манфаат, уй хужалиги, иктисодий муноса-батлар, тадбиркорлик, демократик иктисод, ижтимоий хужалик, иктисодий эркинлик, да-ромад, фойда, сарф-харажат, турмуш даражаси, фаровонлик.

ХАСАНОВ Р.Р. МЕСТО СЕМЬИ В СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ

Человек как социально-экономическое создание находится постоянно в движении и в целях удовлетворения своих интересов вступает в экономические отношения. В статье обсуждаются вопросы формирования экономических интересов членов семьи в домохозяйстве и при этом выделено особое место домохозяйства в социально-экономическом развитии.

Ключевые слова: семья, экономический интерес, домашнее хозяйство, экономические отношения, предпринимательство, общественное хозяйство, экономическая свобода, доходы, прибыль, расходы, уровень жизни, благосостояние.

HASANOV R.R. A PLACE OF FAMILIES IN THE SOCIAL-ECONOMIC DEVELOPMENT

Man, as a social-economical creation is always in the movement in order to meet their interests involving into economic relations. The article interprets the formation of the economic interests of people in the household and there is reflected the economic interests of household and discussed special place of the householders in the socio-economic development.

Keywords: economic relations, economic interests, householders, socio-economic development.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

Узбекистон мамлакат ахолиси ва унинг хар бир оила-сининг узига хос хусусиятлари ва шарт-шароитларини хисобга олган холда бозор иктисодиётига асосланган очик демократик давлат барпо этиш ва фукаролик жамиятини шакллантириш йулидан бормокда.

Иктисодиётни ислох килишнинг жахон хамжамиятида «Узбек модели» сифатида эътироф этилган ижтимоий-иктисодий ри-вожлантиришнинг чукур уйланган ва из-чил дастури, шунингдек, инкирозга карши самарали чора-тадбирларнинг амалга оширилиши, жахон молиявий иктисодий инкирозининг мамлакат иктисодиётига салбий таъсирини муваффакиятли барта-раф этиш, унинг мувозанатли ривожлани-ши ва изчил иктисодий усишни таъминла-ди. Бу, биринчи навбатда, хар бир оилада, хусусан, хар бир фукарони муносиб тур-муш даражасини таъминлайдиган фаро-вон хаётга эришишга чорлайди. Шахсий ва оилавий фаровонликка эришиш имкония-ти хар кимнинг уз кулида. Президентимиз томонидан «Хар бир фукаронинг фаровон-лиги - бутун жамиятнинг фаровонлиги» Fояси илгари сурилади.

Узбекистон Республикасида амалга оширилаётган иктисодий ислохотлар халк фаровонлиги, ахоли турмуш даражасини яхшилаш ва янада юксалти-ришдан, бунинг учун хар бир хонадон даромадини устиришдан хамда хонадон-ларда инсонга хос яшаш шароитларини яратишга каратилганликдан иборатдир. Бугунги кунда республикамизда ижтимо-ий йуналтирилган бозор муносабатларига асосланган иктисодиётни ривожлантириш, миллий иктисодиётни тубдан ислох килиш масалалари ишлаб чикаришни жадал ривожлантириш оркали ахоли турмуш дара-жаси, хусусан, хар бир хонадон даромадини янада оширишга каратилган.

Иктисодий фаолият, даромад топиш манфаати ва фаровон хаёт куриш асосла-ри, дастлаб, хонадон доирасидан бошла-

нади. Чунки кишининг дунёкараши, унинг иктисодий тафаккури оилада шакллана-ди хамда ички ва ташки омиллар таъси-рида ривож топиб боради. Айникса, бозор иктисодиётининг конун-коидалари объектив равишда инсонни иктисодий фаолликка ундайди. Шунинг учун, хонадон хужалигини илмий тадкик этиш, иктисодиётдаги ахамиятини очиб бериш, ижтимоий-иктисодий ролини курсатиш алохида йуналиш сифатида мухим урин ту-тади.

Ижтимоий-иктисодий тараккиётда ои-ланинг урни алохида ахамият касб этар экан, бундаги мавжуд холатни тахлил этиш, узига хос жихатларни аниклаш, ривожла-ниш истикболини белгилаб бериш долзарб вазифадир. Шундай экан, хозирги даврда хонадон фаолиятини урганиш борасида мавжуд муаммоларни куйидагича изохлаш мумкин:

1. Хонадон иктисодини илмий жихатдан урганишга кам эътибор берилмокда.

2. Хонадон иктисодини изохловчи кур-саткичлар тизими етарлича шакллантирил-маган.

3. Хонадоннинг ижтимоий жихатлари билан иктисодий тараккиёти алокадорлиги атрофлича асослаб берилмаган.

Бозор иктисодиётига утгунга кадар хонадон хужалигини урганишга кам эътибор каратилган. Хонадон хужалиги - биргалик-да битта оилада яшайдиган, узларининг барча даромад ва моддий бойликларини (ёки маълум бир кисмини) умумлашти-риб, моддий истеъмол, уй-жой, коммунал ва бошка хизматлар учун хамжихатликда сарф-харажат килувчи шахслар гурухи (ёки бир шахс)нинг иктисодий фаолиятидир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

Купгина х,олларда «хонадон хужалиги» тушунчаси «хонадон иктисоди» тушун-часи билан алмаштирилиб юборилади. Хар бир инсон муайян оилада туFилади, камолга етади ва шубх,асиз, бу жара-ён купчиликнинг (ёки бировнинг) ёр-дамисиз амалга ошмайди. Миллий кадриятларимизнинг хусусиятлари шун-даки, даромад ва харажатлар умумий булган бирга истикомат килувчи 2 ва ун-дан ортик оила бир хонадонда истикомат килиши мумкин. Хонадон хужалиги аъзо-лари битта оила таркибида булиши шарт эмас, улар шу оила аъзолари ёки бошка кишилардан ташкил топган булиши х,ам мумкин. Илмий атамаларда «оила» иж-тимоий категория х,исобланса, «хонадон хужалиги» иктисодий категория саналади. Бозор иктисодиётининг асосий субъекти-иштирокчиси х,исобланадиган «хонадон хужалиги» иктисодиётнинг ривожланиши-га жуда кучли таъсир курсатади.

Инсон табиатан х,амиша яхши яшаш ва келажак х,аётини янада куркамрок килишга интилади. Буни моддий маблаFсиз ва маъ-навий етукликсиз амалга ошириш кийин. Даромад топиш, фойда куриш, узининг турмуш фаровонлигини янада юксалти-ришга булган кизикишлар сунмас жараён х,исобланади. Хонадон даромадини купай-тириш асосида оила бюджетидан сама-рали фойдаланиб, ах,олининг фаровон х,аёт кечириши давлатнинг даромадлар сиёсатига узининг таъсирини курсатади. Биринчидан, хонадон истеъмоли бозор-да талабни шакллантиради, иккинчидан, ишлаб чикаришни мех,нат ресурслари билан таъминлайди, учинчидан, хонадон жамFармалари иктисодиётда инвести-циявий ресурслар булиб хизмат килади, туртинчидан, оила томонидан туланадиган туFри ва эгри соликлар давлат бюджети даромадларини шакллантиради. Хозирги кунги тах,лилларга кура жон бошига энг катта пул маблаFга эга булганлар тадбир-

корлар х,исобланса, энг кам жамFармага эга булганлар пенсионерлар х,исобланади.

Президентимиз Ислом Каримов таъкид-лаганидек, «Ислох,отлар уларни шунчаки утказиш учунгина керак эмас. Уларнинг максади иктисодий фаолиятга эркинлик беришдир. Шундай бир механизм ишга ту-ширилиши керакки, бунда х,ар бир киши ислох,отларнинг афзаллигини яккол сезсин. Уларнинг натижаларидан х,акикий манфа-атдорлик пайдо булсин. Ислох,отлар жа-раёни аник самара билан боFлик булиши зарур»1.

Хукуматимиз томонидан яратилиб ке-линаётган барча имконият ва шароитлар пировард натижада ах,оли фаровонлиги, унинг негизи саналмиш оила даромадини устиришни таъминлайди. Кейинги йил-ларда Президентимиз томонидан кабул килинган касаначиликни ривожлантириш, кам таъминланган оилаларга бепул кора-мол бериш, тадбиркорлик, фермерлик, хизматлар курсатиш ва сервис сох,асини ривожлантириш, х,ар бир йилнинг номла-нишидан келиб чикиладиган давлат дас-турлари, кабул килинаётган карор ва фар-мойишлар шулар жумласидандир.

Республикамизда ижтимоий баркарор-ликни таъминлаш ва ах,оли турмуш дара-жасининг кескин пасайиб кетишига йул куймаслик максадида кучли ижтимоий сиёсат юритилиши, иш х,аки, пенсиялар ва стипендиялар микдори бир неча марта оширилиши билан бир вактда даро-мадларнинг юкори чегараси чекланмаган х,олда хонадон даромадларини юксалти-риш учун иктисодиётни янада эркинлашти-риш оркали даромадлар даражаси буйича кучли фаркланишга йул куйилмайди.

Хусусан, кам таъминланган, куп болали оилаларга давлат ёрдами курсатишнинг самарали тизими жорий этилган. Ах,олини

1 Каримов И-А- Биздан озод ва обод Ватан колсин. - Т.: «Узбекистан» 1996. -26-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

ижтимоий химоялаш борасида курилган чора-тадбирлар ахолининг даромадлар даражаси буйича кескин табакаланиши мумкинлигининг олдини олди.

Бугунги кунда ахолининг моддий фаро-вонлиги ва турмуш даражасини белгилов-чи асосий омил - хонадон даромадининг усиши учун шарт-шароит ва ишончли ка-фолатлар яратиб берувчи омиллар тобо-ра ортиб бормокда. Энг мухими - инсон-нинг иктисодий фикрлаши ва дунёкараши узгармокда, сиёсий ва ижтимоий онги, унинг савияси тухтовсиз усиб бормокда. Айрим давлатлар факат узини саклаб колиш хакида каЙFураётган булса, биз келажак ривожи, иктисодий-маънавий тараккиёт хакида уйламокдамиз. Бу эса уз навбатида хар бир хонадон даромадини устириш демакдир. Хонадон даромадининг асоси ундаги моддий-мулкий салохияти, жумладан, ер участкалари (томорка, дала, боF ва х.к.), барча турдаги бино ва иншо-отлар (уй-ховли, куп каватли уйлардаги хонадонлар, дала ховли, хусусий омбор-хоналар, саройлар в х.к.), техника, машина ва жихозлар, хар турдаги жамFармалар, акция, облигация, сертификат ва кимматли ^озлар, узок муддат фойдаланилади-ган замонавий товарларга боFлик. Мазкур салохиятнинг бир кисми мавжудлигидан келиб чикиб, оилавий бизнесни шакллан-тириш мумкин. Оилавий бизнесда етар-ли бошланFич оилавий капитал, ресурс ва инфратузилмалар мавжудлиги, ахбо-рот таъминоти, малаканинг етарлилиги муваффакият гаровидир.

Тадбиркорликни ривожлантириш билан хар бир оила уз даромадини купайтириш имконига эга булмокда. Республикамизда бозор муносабатларининг ривожланиши даражаси тадбиркорлик хисобидан оли-наётган даромаднинг хонадон даромади умумий хиссасида усиб бораётганига уз таъсирини утказмокда. Тадбиркорлик -бир карашда осон кечадиган ва дархол

уз самарасини берадиган фаолият эмас. Уз ишини бошлаётган хар кандай тадбир-кордан муайян билим ва фазилатларга эга булиш талаб килинади.

Хонадонларда тадбиркорлик ва мехнат-ни ташкил килиш - нафакахурлар, ноги-ронлар, ёш болали оналар ва талабаларни кушимча иш билан таъминлаш имконини яратиб, оила даромадини купайтиради. Хонадон даромадининг купайиши, оила бой булишининг асосий сабабларидан бири даромад топиш билан бирга, уни тежаб-тергаб, окилона харажат килишдир.

Хонадон даромади турмуш фаровонли-гининг асосий шарти сифатида иктисодий раFбатни кучайтириб боради. Шу билан бирга ахолининг пул топишига булган кизикишини оширади ва хар бир киши, оилада уз фаровонлиги учун шахсан жа-вобгар эканлиги хиссини уЙFотади. Демак, шахсий даромад яхши, тукин хаёт кечи-ришнинг бош омили булиб колади.

Умумий фаровонликни таъминлаш им-кониятлари ишлаб чикариш кучлари даражаси билан белгиланади ва у миллий даромаднинг усиши суръати ва куламига бевосита боFлик булади. Республика микёсида бу имкониятлар миллий да-ромадни ишлаб чикариш субъектлари уртасида кайта таксимланиши билан яна-да кенгаяди. Чунки миллий даромаднинг усиши ёки пасайиши хонадон даромади узгариш холатини белгилайди. Узбекистон Республикасида миллий даромаднинг иш-латилиши жон бошига 1991 йилда 1300 АКШ долларини ташкил килган булса, 2013 йилда 5260 АКШ долларини ташкил этди, хозирда эса бу курсаткич карийб 3,5 бара-варга ошган.

Президентимиз Ислом Каримов таъ-кидлаганидек, «... биз бугунги кунда бутун дунёда узбек модели сифатида тан олин-ган тараккиёт моделини ишлаб чикдик. Бу моделнинг асосий тамойиллари - яъни, иктисоднинг сиёсатдан холи экани, дав-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

латнинг бош ислохотчи булиши, конун устуворлиги, кучли ижтимоий сиёсат, ислохотларни тадрижий асосда боскичма-боскич амалга ошириш принциплари бар-чамизга яхши аён»1.

Иктисодиёт ва ахоли бандлигининг юкори суръатда усиши, ахолини ижтимоий мухофаза килиш самарадорлиги-ни оширишга каратилган максадли чора-тадбирлар ахоли даромади, мехнатига хак тулаш ва турмуш даражасини изчиллик билан ошириш, жахон иктисодий тизими-да узига муносиб урин эгаллашни таъмин-лади.

Мамлакатимиз иктисодиётини модер-низациялаш ва жадал ривожлантириш, ахоли турмуш фаровонлигини юксалти-ришга асос булган омил сифатида алохида эътибор каратиш лозим булган энг мухим устувор вазифа - кишлок ахоли турмуш даражасини юксалтириш, кишлокларимиз киёфасини узгартиришга каратилган узок муддатли ва бир-бири билан чамбарчас боFлик кенг куламли чора-тадбирларни амалга ошириш, ижтимоий соха ва ишлаб чикариш инфратузилмасини ривожланти-ришни жадаллаштириш, мулкдорнинг, тад-биркорлик ва кичик бизнеснинг макоми, урни ва ахамиятини тубдан кайта куриб чикиш, фермер хужаликлари ривожини хар томонлама куллаб-кувватлашдан ибо-ратлиги белгиланди.

Ахоли турмуш даражаси юксаклантири-лишида оила хужалигининг мухити белги-лашини хамда республикамиз ахолисининг карийб 60 фоизи кишлок жойларда яшашини инобатга олсак, белгиланган чора-тадбирларни амалга ошириш нати-жасида ахоли турмуш фаровонлиги даражаси кутарилиб, мамлакатимиз ижтимоий-

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -103-б.

иктисодий ривожланиши курсаткичларига ижобий таъсир курсатди.

Хозир хам жахонда кечаётган молиявий-иктисодий инкироз таъсирига карамай, Президентимиз Ислом Каримов томони-дан асослаб берилган жамият хаётини тубдан ислох килиш, иктисодий ривожланиш ва ижтимоий хаётни эркинлаштириш, жа-миятни демократлаштириш ва боскичма-боскич модернизациялаш модели бугунги кунда халкаро хамжамиятнинг эътирофига кура амалда узини тула окламокда.

Хулоса килиб айтганда, мамлакатимизда модернизациялаш жараёнларини изчил ва тизимли амалга ошириш, шахар ва кишлок киёфасини, шахар ва кишлоклардаги хар бир оила хаёт тарзини яхшилаш максадида куйидагиларни амалга ошириш давр тала-би хисобланади:

- шахар ва кишлок ахолисининг ижти-моий-сиёсий ва маданий савияси, унинг онги ва фукаролик масъулиятини оширишга каратилган ишлаб чикариш муносабат-ларининг мазмун-мохиятини узгартириш;

- агросаноат мажмуида олиб борилаёт-ган ислохотларни чукурлаштириш оркали мамлакатимизда долзарб ахамиятга эга булган хонадон даромадини шаклланти-риш ва уни устириш буйича истикболдаги барча ишларга мустахкам ташкилий асос-ни такомиллаштириш;

- хар бир хонадонга, унинг реал даромадини ошириш оркали мамлакат иктисодиётининг баркарор ривожланиши-ни таъминловчи омил сифатида бахо бе-риш.

Хукуматимиз томонидан амалга оши-рилаётган чора-тадбирлар давлатимиз ижтимоий-иктисодий ривожлантириш курсаткичларининг усишида ва шу тарика хар бир оила даромадини оширишда уз аксини топмоFи лозим.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

г

V.

Адабиётлар:

1. Кapимoв И.А. Биздaн oзoд вa oбoд BaïaM K^ci/rn. - T.: «Узбекиcгoн» 1996. -26-б.

2. Кapимoв И.А. Maмлaкaтимиздa демoкpaтик иcлox1oтлapни янaдa чyкypлaштиpиш вa фyкapoлик жaмиятини pивoжлaнтиpиш кoнцепцияcи. - T., «Узбекиcтoн», 2010.

3. Кapимoв И.А. Юк^к мaънaвият - енгилмac куч. - T.: «Maънaвият», 2008. -103-б.

4. Улмacoв А., Bax1oбoв А. Иктиcoдиëт нaзapияcи. - T.: «Iqtisod-Moliya», 2014. -456-б.

5. http:IIwww.lex.uz - Узбекистан Реcпyбликacи К^нун x1yжжaтлapи мaълyмoтлapи миллий бaзacи.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.