Научная статья на тему 'Давлат томонидан аҳоли турмуш даражасини тартибга солиш йуллари'

Давлат томонидан аҳоли турмуш даражасини тартибга солиш йуллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
375
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Джуманова Р. Ф.

Давлат томонидан амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар жамият тараққиётини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Аммо давлат инсон тараққиётининг энг муҳим масалалари билан шуғулланишни бошлаш учун ислоҳотлар тугаллашини кутиб ўтирмади. Ўзбекистон инсон тараққиёти билан боғлиқ деярли барча йўналишлар бўйича ҳаётий аҳамиятга эга мақсадли ижтимоий ривожлантириш дастурларни самарали амалда жорий қилаётган саноқли давлатлардан бири ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Давлат томонидан аҳоли турмуш даражасини тартибга солиш йуллари»

МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ МУХОФАЗА / 43"^

РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

Джуманова Р.Ф.

Узбекистан Миллий университети, и.ф.н.

ДАВЛАТ ТОМОНИДАН АДОЛИ ТУРМУШ ДАРАЖАСИНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ЙУЛЛАРИ

Давлат томонидан амалга оширилаётган ицтисодий ислоцотлар жамият тарацциётини таъмин-лашда муцим ацамиятга эга. Аммо давлат ин-сон тарацциётининг энг муцим масалалари билан шу*улланишни бошлаш учун ислоцотлар тугаллаши-ни кутиб утирмади. Узбекистон инсон тарацциёти билан бомиц деярли барча йуналишлар буйича цаётий ацамиятга эга мацсадли ижтимоий ривож-лантириш дастурларни самарали амалда жорий цилаётган саноцли давлатлардан бири цисобланади.

Кушни давлатлардан фаркли уларок, Узбекистон бюджетдан ажратилаёт-ган ижтимоий трансфертларни юкори даражада саклаб келмокда. 1-жадвал-дан куриниб турибдики, давлат ижтимоий сохага ва ахолини ижтимоий куллаб-кувватлашга киладиган харажатлари мут-тасил ошиб бормокда (Хусусан, ялпи ха-ражатлар таркибида таълим тизими учун харажатлар 2000 йилдаги 23,2 фоиздан 2010 йилда 33,3 фоизга, соFликни саклаш тизими учун харажатлар мос равишда 8,7 фоиздан 12,8 фоизга купайди.

Давлат ижтимоий сиёсатни амалга оширишда иктисодиётнинг самарадор-лиги ва ижтимоий адолат уртасидаги му-возанат ушлаб туришга харакат килади. Ахоли турмуш даражасини давлат томонидан тартибга солишниниг асосий объ-ектлари куйидагилар: даромадлар, ми-

нимал иш хаки; бандлик, кадрлар тайёр-лаш ва кайта тайёрлаш; соликлар, нарх-лар; ижтимоий кафолатлар, ижтимоий му-носабатлар, ижтимоий таъминот; хукукий таъминот (хавфсизликни, хаётни, мул-кни, жамFармаларни химоялаш ва шу ка-билар). Ахоли таркибида даромадлар сохасидаги кескин табакаланишни олди-ни олиш учун жисмоний шахсларнинг да-ромадини соликка тортишда прогрессив системасидан фойдаланилади. Даромади камга паст солик ставка, даромади ошган сари солик ставкаси хам ошиб боради. Яъни минимал иш х,акини 5 карралиси-гача 11%, 6дан 10 карралисигача 16%, 10 каррали ва ундан юкори даромадга 22% ставкаси белгиланган. Прогрессив солик солиш масаласини хал килиш ахоли даро-мадларини дифференциацияси ахолини

1-жадвал.

Давлат бюджети харажатлари таркибининг узгариш динамикаси (фоиз х.исобида)1

Курсаткичлар 2000 й ил 2010 й ил

Харажатлар, жами 100 100

1. Ижтимоий сохага ва ахолини ижтимоий к,уллаб-к,увватлашга 42,5 59,0

Шундан:

Таълим 23,2 33,3

соFликни саклаш 8,7 12,8

1 Манба: Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги

г_44 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ МУХОФАЗА /

РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

2- жадвал

Даромадлар ва унга боглик булган курсаткичларнинг хавфсизлик даражаларини таккослаш.1

Курсаткичлар Жахон амалиётида кабул килинган чегара-лар (90-йилларда) Россияда кабул килинган чегаралар (2000 йилда)

1. Минимал иш хакини уртача иш хак,ига нисбати 1:3 1:14

2. КамбаFал ахоли улуши 10 38

3. Ишсизлик даражаси, % 8-10 12

4.Дециль коэф.(10% бойни 10% камбаFалга нисбатан), марта 10:1 (13-15):1

5. Ижтимоий химоя ва ижтимоий дастурларга бюджет харажатлари улуши, % 25 (БМТ) 8

6. Минимал иш хакини яшаш минимумига нисбати Минимал иш хаки яшаш минимумидан катта (ривожланган мамлакатларда) Минимал иш хаки яшаш минимумидан кичик

даромадлар гурухи буйича табакаланиши зичлигига узвий бOFЛИK.

Ахоли турмуш даражаси - давлат ми-нимал ижтимоий стандартлар, иш хаки, ижтимоий ривожланиш ёрдамида тартиб-га солинади. Минимал ижтимоий стандартлар конституция билан бириктирил-ган ижтимоий кафолатларни амалга оши-ришга йуналтирилган стандартлар тизи-ми. Давлат минимал ижтимоий стандарт-лари тизими курилиши - ижтимоий жа-раёнларни бошкаришни кучайтиришни мухим йуналишидир.

Давлат минимал ижтимоий стандарт-ларни ишлаб чикишни асосий максадлари куйидагилардан иборат:

1. Инсонни асосий моддий неъ-матлар ва ижтимоий хизматлар мухим эхтиёжларини кондирилишини таъминлаш.

2. Худудларда ижтимоий ривожланиш даражасини нисбатан тенглаштириш.

3. Бюджет ва нобюджет маблаFларини ижтимоий эхтиёжларга фойдаланишини ва шаклланишини норматив таъминлаш.

4. Бюджетлар аро муносабатларни ва махаллий бюджетни ижтимоий ривожла-нишини таъминлашида давлат томонидан куллаб-кувватланиши.

5. Давлат сиёсатининг устивор йуналишини амалга ошириш учун ресурс-ларни йуналтириш.

Давлат минимал ижтимоий стандартла-ри ёрдамида мамлакатни у ёки бу худуди-

1 Бабашкина А.М. Государственное регулирование национальной экономики. Учебное пособие. -М.: ИЭ РАН, 2003.-530с.

да ахоли гурухларини фаровонлигини ку-затиш ва муассасаларнинг фукаролар ол-дидаги ижтимоий мажбуриятларининг ба-жарилиши устидан давлат назоратини ку-чайтиради, чунки белгиланган кафолатларни бажармаслик ижтимоий хавфларни келтириб чикаради.

Давлат ижтимоий стандартлари куйидаги курсаткичларни аниклаш учун кулланилади:

- минимал даромадлар (минимал иш хаки ва б.) ва минимал истеъмол бюдже-тини;

- бюджет тизимидан молиялаштири-ладиган ахолига курсатиладиган бепул товарлар ва хизматлар номенклатураси хамда кисман пулли хизматлар;

- ахолини ижтимоий хизматлар билан таъминлаш меъёрлари.

Санаб утилган курсаткичларни минимал ва уртача иш хаки билан таккослаш, шунингдек, минимал иш хакини яшаш ми-нимумига нисбатан таккослаш учун зарур. Бу камбаFал ахолини умумий ахоли сони-даги улушини кискартириш имконини бе-ради. (2-жадвал)

Давлат минимал ижтимоий стандартлар тизими бюджетдан ташкари фондлар-дан фойдаланиш ва шакллантириш учун база булади.

Бозор механизми ахоли фаровонлигини ошириш билан моддий тенгсизлик ва ижтимоий табакаланишни хам юза-га келтиради. Аммо бу тенгсизлик шаро-итида - ижтимоий хавфсизлик меъёри-дан ортиб кетмаслиги ва ижтимоий ни-золар келиб чикмаслигининг таъминла-

МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ МУХОФАЗА / 45"^

РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

ниши талаб килинади. Бу, биринчи на-вбатда, энг кам ва энг юкори даромадни, яъни бойлар ва камбаFаллар даромадла-рининг фаркланишига тааллукли булади. Бу фарк катта булган жойда - ижтимо-ий хатар вужудга келиши мумкин. Аксин-ча, бу фарк кам булса ижтимоий муво-занатга мойиллик хукмрон булади. Тенг-сизликни аниклашда одатда 10% бойлар ва 10% камбаFаллар даромадининг нис-бати асос килиб олинади. Халкаро стан-дартларга биноан (2-жадвал) бу (13-15):1 булиши мумкин. Тенгсизлик даражаси бундан ошиб кетганда ижтимоий хатар туFилади, деб кабул килинган. Келтирил-ган нисбатнинг меъёридан чикиб кети-ши купинча иктисодиёти яхши ривожлан-маган мамлакатларда кузатилади. Бирок бу меъёрни саклаб колиш ижтимоий си-ёсатга хам боFлик булади. Узбекистон иктисоди ривожланган мамлакатлар са-фига кирмасада, бу ерда камбаFалларнинг даромаддаги салмоFининг курсаткичи 9,2%ни ташкил этади. Бу курсаткич буйича Узбекистон факат Япония, Венгрия, Норвегия, Чехия Республикаси ва Финлянди-ядан оркада колган, бошка хамма мамла-катлардан олдинда юради. Бу фаол ижтимоий сиёсат натижасидир. Узбекистонда ахолининг табакалашуви уз холига ташлаб куйилмасдан доимо меъёрида сакланиб келинган. Бу ерда 10% камбаFаллар билан 10% бойлар даромади уртасидаги фарк кейинги пайтда 9,5-13,5 мартадан ошма-ган1. Демак, табакалашув халкаро стан-дартларда белгиланган даражасидан ор-тмаган холда юз берган. Узбекистонда да-ромадларни бой табака кулида концен-трациялашув коэффициенти хам меъёрида. Бу меъёр коэффициенти 0,250-0,360 хисобланади. Узбекистонда бу курсаткич 1995 йилда -0,310, 1996 йилда -0,350, 1997 йилда 0,421, 1998 йилда- 0,415, 2000 йилда 0,389, нихоят 2003 йилда- 0,320, 2006 йилда 0,400, 2007 йилда 0,342, 2010 йилда 0,30 булган2.

1 Ш.Кобилов. Миллий хавфсизликнинг иктисодий муаммолари. Тошкент.-2006. 131 б.

2 Узбекистон Республикаси иктисодий - ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларида-ги (1991-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсат-кичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлар. Т.: 2011 й.

МДХ мамлакатларидан Россия-да ижтимоий-иктисодий ривожла-ниш истикболида ва 3 йиллик бюджети-да турмуш даражани ошириш ва ахоли даромадлари даражасидаги тафовут-ни кискартириш йулида жамиятнинг иж-тимоий таркибини гармонизациялашни максад килиб куйган. Бу эса яшаш мини-мумидан кам даромад олувчи ахоли улу-шини секин-асталик билан яъни 2006 йилда 16%дан 2010 йилда 10,7%гача пасай-тириш стратегик максадларнинг амалга оширилишдан биридир. Ахолини мулкий табакаланиши индикатори - 10% энг бой даромадлар даражаси ва 10% энг камбаFал даромадлар даражасидаги тафовут 2006 йилда 15,3 марта, Узбекистонда 2006 йилда 13,5 марта булган БМТ мутахассисла-ри бахолашича, шу курсаткичнинг 10 со-нидан ошиши шу мамлакат камбаFаллик зонасида эканлигидан далолат беради. Европа хамжамияти мамлакатларида эса яна хам катъий норматив - 7 марта килиб белгиланган.

Иктисодиётда шундай конуният борки, унинг даражаси канчалик паст булса, куйи гурухлар куп булади, юкори гурухлар эса оз булади. Улар уртасидаги гурух хам озчилик булади. Аксинча, даромадлар канчалик юкори булса, куйи гурухлар хисобидан урта гурух усади, лекин юкори гурухлар салмоFи катта булмайди. Квинтиль гурухларининг фаркланишига хос тенденция Узбекистонда хам кузати-лади, бирок бу ерда кам ривожланган иктисодиётга хос табакаланиш юз беради. Хозир Узбекистонда куйи гурухдан уртача гурухга утказиш кузатилсада, бу суст кеча-ди, чунки ракобат мухити тулаконли шак-лланиб улгурмаган.

Утиш иктисодиёти даврида прогрес-сив ва регрессив тизимда ахоли турмуш фаровонлигини бахолаш учун ижтимоий-иктисодий курсаткичлар мавжуд. Про-грессивлашган саноат жамиятларида ижтимоий сохада тугалланган мезонлар ора-сида энг юкори иерархик даражада тура-дилар.

Прогрессив утиш иктисодиёти ёки ижтимоий тараккий этган тизимларда Ялпи ички махсулот (ЯИМ) ва Джини коэффициенти (Кдж) уртасидаги боFликлик теска-

МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ МУХОФАЗА / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

ри пропорционал булиши керак. ЯИМ ни усиши даромадларини концентрациясини коэффициенти - Джини коэффициенти-ни пасайишига олиб келади. ЯИМ усганда Кдж пасаймаса, бу мамлакат ривожлана-ди деб бахоланмайди, бу асосан регрес-сив йуналишдаги утиш иктисодиёти мам-лакатлари учун хосдир.

Джини коэффициенти оптимал курсаткичи - 0,36. Реал коэффициентнинг у ёки бу томонга оFиши жамиятнинг иж-тимоий самарадорлиги пасайишидан да-лолат беради. Агар Кдж нолга якинлашса, жамиятда иктисодий ривожланишда ракобатга раFбат йуколади. Кдж нинг бир-га (1) якинлашиши жамиятда пассивлик даражасини ошишига олиб келади. Рос-сияда 2006 йилда Кдж 0,48, ЯИМ -101,7% (1991 йилга нисбатан) эришди. 2004 йилда Кдж - 0,40, ЯИМ 89,6% (1991 йилга нисбатан), 1991 йилда Кдж 0,26 коэффициент-

га тенг эди.1 Бу расмий иктисодий усишда регрессив йуналишдаги тизимни яккол куринишидир. Бу маълумотлардан шуни ту-шуниш мумкинки, ижтимоий табакалашув чукурлашгани, ижтимоий тараккиётга те-скари йуналишда булганлигини куриш мумкин. Узбекистонда эса 2006 йилда Кдж 0,40, ЯИМ -107,5%, 2007 йилда Кдж 0,342, ЯИМ 109,5%, 2010 йилда Кдж 0,30, ЯИМ 108%. (1990 йилга нисбатан) Бу ижобий тенденция булганини кузатишимиз мумкин.

Жамиятни ижтимоий таркибининг ба-ланслашуви - прогрессив тизимларда-ги тугалланган утиш иктисодиёти даври учун яна бир сифат курсаткичлардан бири хисобланади. Ижтимоий баланслашув ижтимоий сиёсий баркарорликни таъмин-ловчи иктисодий ахлокни бир хиллигини назарда тутади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси иктисодий - ижтимоий тараккиётининг муста-киллик йилларидаги (1190-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлар. Т.: 2011 й.

2. Бабашкина А.М. Государственное регулирование национальной экономики. Учебное пособие. -М.: ИЭ РАН, 2003.

3. Ш. Кобилов. Миллий хавфсизликнинг иктисодий муаммолари. Тош-кент.-2006.

4. Гусейнов Р.М., Карманова Н.Е. Общим аршином Джини. // ЭКО 2008.

1 Гусейнов Р.М., Карманова Н.Е. Общим аршином Джини. // ЭКО 2008. 21-51с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 1, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.