Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ТУРКИЯ МУНОСАБАТЛАРИ (1998-2022 йилларда)'

ЎЗБЕКИСТОН ТУРКИЯ МУНОСАБАТЛАРИ (1998-2022 йилларда) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Алоқаларнинг совуқлашиши / Андижон воқеаларидан сўнг Ўзбекистон Туркия муносабатлари / Икки давлатнинг ярашуви. / the cooling of relations / Uzbekistan Turkish relations after the events of Andijan / reconciliation of the two states.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Абдухафизов, Абдулазиз Фирдавсович

Ушбу мақолада Ўзбекистон республикаси мустақилликга эришгандан сўнг Туркия ва Ўзбекистон давлатлари муносабатлари ривожланиш босқичлари келтириб ўтилган .

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RELATIONS OF TURKEY WITH UZBEKISTAN (1998-2022)

This article cites the stages of development of relations of the states of Turkey and Uzbekistan after the Republic of Uzbekistan achieved independence .

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ТУРКИЯ МУНОСАБАТЛАРИ (1998-2022 йилларда)»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN: 2181-1784

educational, natural and social sciences 4 (5), May, 2024

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7 www.oriens.uz

Y3EEKHCTOH TYPKHfl MYHOCABAT^APH (1998-2022 HH^apga)

Абдухафизов Абдулазиз Фирдавсович

Ориентал университети Магистранти Телефон : 977140200_ Elektron pochta: aabdulkhafizov.aa@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Узбекистон республикаси мустацилликга эришгандан сунг Туркия ва Узбекистон давлатлари муносабатлари ривожланиш босцичлари келтирибутилган .

Калит сузлар: Алоцаларнинг совуцлашиши, Андижон воцеаларидан сунг Узбекистон Туркия муносабатлари, Икки давлатнинг ярашуви.

ABSTRACT

This article cites the stages of development of relations of the states of Turkey and Uzbekistan after the Republic of Uzbekistan achieved independence .

Keywords: the cooling of relations, Uzbekistan Turkish relations after the events ofAndijan, reconciliation of the two states.

80 йиллар охири, 90 йиллар бошига келганда Совет Иттифокининг парчаланиши аник булиб колди. 1991 йил 19,20 август кунлари Москвада харбий тунтариш содир булди. Шундай бир чигал вазиятда Марказий Осиё Республикалари бирин кетин уз мустакиллигини эълон килди.

1991 йил 31 август куни Узбекистон мустакиллигини эълон килиб, уз суверенитетини кулга киритди. Узбекистоннинг мустакиллигини биринчи булиб Туркия тан олди.

1991 йилда Узбекистон Компартияси тугатилиб, унинг урнига Узбекистон Халк демократик партияси ташкил этилди. Уша йилнинг 29 декабрь куни Узбекистонда президентлик сайлови булиб утди. Унда Узбекистон Халк демократик партияси номидан Ислом Каримов, Эрк партияси номидан Мухаммад Солих иштирок этди. Биринчи президентлик сайловида Ислом Каримов 86 фоиз овоз билан галаба козонди.

Узбекистон дастлаб уз мустакиллигини биринчи булиб тан олган Туркия билан жадал суратда хамкорлик алокаларини йулга куйди. Узбекистон рахбарияти Туркия давлат тузилишининг дунёвий модели ва бозор иктисодиётига дархол кизикиш билдирди. Биринчи Президент Ислом Каримов

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

1991 йил 16 декабрь куни Туркияга расмий ташриф билан борди. Ташриф чогида Узбекистан Республикаси билан Туркия Республикаси уртасида давлатлараро муносабатларнинг асослари ва максадлари тугрисида хамкорлик шартномалари имзоланди. Бу шартномада икки давлат уртасидаги маънавий хамда рухий якинлик таъкидланди. Бундан ташкари иктисодий ва савдо сохасида хамкорлик, маданият, фан, таълим согликни саклаш, спорт, туризм ва бошка сохалар буйича битимлар имзоланди. Шундан кейин Узбекистонда турк мактаблари очилиб, турк бизнеси йулга куйилди. Узбекистонлик талабалар Туркиядаги университетларда укиш имкониятига эга булди.

Ислом Каримов Туркияга биринчи ташрифи чоFида шундай деган

эди:

"Туркия бизни куллаб-кувватласа, узбекларни хеч ким буйсундира олмайди... Отатурк тамойиллари биз Узбекистонда яратмокчи булган ислохотларга тугри келади. Умид киламанки, Марказий Осиё давлатлари Туркия йулидан боради. Мен туркий халклар бирлигини ёклайман. Бу бирликни амалга ошириш керак".

1992 йилда икки давлат уртасидаги муносабатлар янги боскичга кутарилди. Бунда уша йили Туркия Бош вазири Сулаймон Демирел Узбекистонга ташрифи катта рул уйнади. Туркларнинг "Интернет", "Узтурк", "Узюксал", "Догу илаг", "Язекс", "Бурсель" ва бошка фирмалари Узбекистонда кенг фаолият курсата бошлади.

1993 йилнинг апрель ойида Туркия Президенти Тургут Узал расмий ташриф билан Узбекистонга келди. Бу ташриф икки кардош давлат учун самарали булди. "Даромад ва мол-мулкка икки томонлама солик солмаслик тугрисида", "Терроризм, гайриконуний курол ва гиёхванд моддалар таркалишига карши кураш тугрисида" битимлар ва бошка хужжатлар имзоланди. Уша йили Узбекистонга 240 миллион доллар микдорида турли товарлар келтирилди.

1998 йилнинг октябрь ойида Ислом Каримов Туркияда 1919-1923 йиллардаги Мустакиллик урушидаги галабанинг 75 йиллигига багишланган байрамда катнашди.

Алокаларнинг совуклашиши.

1993 йилнинг охирларига келиб Узбекистон-Туркия уртасидаги муносабатларга "куз тегди". Икки давлат орасида сиёсий зиддиятлар юзага келди. Хусусан, Туркия узбек мухолифатининг асосий вакили Мухаммад Солихга бошпана берди. Бирок шунга карамай 90 йилларнинг охиригача муносабатлар бир текисда кетаётган эди. Хдтто, Узбекистон Коллектив

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

хавфсизлик шартномаси ташкилоти (КХШТ)дан чикиб, Туркия Республикаси билан харбий хамкорликни йулга куя бошлади.

1999 йилда Узбекистонда террористик хуружлар булиб утди. Шундан сунг Узбекистон хукумати баъзи шахсларга нисбатан кидирув эълон килди. Бу шахсларнинг аксари Туркияда эди. Узбекистон Туркия хукуматидан бу шахсларни беришни суради. Лекин Туркия Инсон хукуклари буйича Европа конвенциясидан келиб чикиб бу инсонларни беролмади. Чунки Туркия узок муддатдан бери Европа Иттифокига аъзо булиш учун жадал суратда харакат килаётган эди. Агар Туркия Узбекистон сураган инсонларни берганида, айрим мамлакатларнинг нафратига учраши мумкин эди. Шундан сунг Узбекистон хукумати Анкарани унинг ички ишларига аралашишда ва конуний булмаган мухолифатни куллаб-кувватлашда айблай бошлади. 2000 йилда Узбекистон Туркиядаги элчисини чакириб олди. Шундан сунг Узбекистондаги турк бизнесига босимлар бошланиб кетди. 2001 йилда мамлакатдаги турк мактаблари тамоман ёпилди.

Андижон вокеаларидан сунг Узбекистон Туркия муносабатлари.

2003 йилда Туркия Бош вазири Режеп Тайип Эрдоган Узбекистонга келди. Бирок шунга карамай икки давлат муносабатлари совуклашишда давом этди. ХХИ аср бусагасида Туркиянинг ички сиёсатда узгаришлар руй бера бошлади.

Узбекистон-Туркия муносабатларида кескин пасайиш 2005 йилда содир булди. Уша йили Андижонда террорчиликда айбланган шахсларга нисбатан суд хукми эълон килиниши муносабати билан оммавий тартибсизликлар булиб утди. Бу вокеалар кандай якунлангани узингизга маълум.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Андижон вокеаларини шафкатсизларча бостирган Каримов режимини коралаб, Узбекистонга санкциялар пакетини жорий килди. Туркия хам бунга кушилди. Анкара Узбекистон расмийларини инсон хукукларини бузганликда айблади. Шундан кейин Туркия президентининг Узбекистонга режалаштирилган ташрифи барбод булиб, харбий алокалар узилди. Уша йили Тошкент Туркий тилли давлатлар хамкорлик кенгашида иштирок этишдан бош тортди ва хавфсизлик нуктаи назаридан Москва билан якинлашди.

Уша вактда турк бизнеси Узбекистон бозорида биринчи навбатда тукимачилик саноати ва банк секторида жиддий мавкега эга эди.

Туркиялик сиёсий тахлилчи Хокон Фиданнинг таъкидлашича, Узбекистон айрим масалаларда Туркияни куллаб-кувватламаган. Булар;

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Биринчи - Ислом Каримов туркийзабон давлатлар, жумладан Туркия уртасида хамдустлик типидаги тузилмани институционализация (муносабатларни маълум меъёрлар ва тартибда ташкил этиш) килган.

Иккинчи - Узбекистон Туркиянинг 1990 йилларда Туркия ва Марказий Осиё уртасида умумий валюта сифатида турк лираси билан умумий бозор яратиш таклифи куллаб-кувватламаган.

Учинчи - Узбекистон Корабог масаласида булгани каби (1991-1994 -йилларда Озарбайжон ва Арманистон уртасидаги кечган Корабог урушида Туркия Озарбайжонни куллаган эди) Кипр масаласида хам Туркияни куллаб-кувватламаган.

Буларнинг барчаси Узбекистонга ташки сиёсатда Туркия билан якинлашиш кийинлигини курсатди. Бошка сиёсатчиларнинг фикрига кура, Туркия узининг мавкеи туфайли туркий мамлакатлар орасида узини «Катта ога» дек тута бошлаган.

Шундай тарика тарихи бир булган Узбекистон ва Туркия уртасидаги дустлик иплари узилди. Бу шуни курсатдикки, тарихий ва маданий алокалар хар доим хам сиёсий муносабатларни олдиндан белгилаб беролмайди.

Икки давлатнинг ярашуви

2016 йилда Узбекистонда хокимият трансформацияси юз берди. Шавкат Мирзиёев хокимият тепасига келиши билан икки давлат уртасида хамкорликнинг янги боскичи бошланди. 2017 йилнинг октабр ойида Шавкат Мирзиёев президент сифатида илк бор Туркияга ташриф буюрди. Хдкикатдан хам, бу ташриф Узбекистон-Туркия муносабатларида янгича динамизм (ривожланишнинг кучли, тезкор, юкори суръатлари) шаклланди. Чунки 1999 йилдан бери икки давлат рахбари уртасида расмий ташрифлар тухтаб колган эди.

Учрашувда Туркия президенти Режеп Тайип Эрдоган Узбекистон халк шоири Абдулла Ориповнинг шеъридан бир парча укиб, барча узбек миллатини хаяжонлантирган эди. Шунда "биз кардош улка сифатида Узбекистоннинг хар томонлама ривожланишини куллаб-кувватлаймиз", — деган эди Эрдоган жаноблари.

Шавкат Мирзиёев хам кардош халкларимиз фаровонлиги ва тинчлиги йулида Узбекистон анъанавий дустлик, хар томонлама ва узок муддатли хамкорликни барча сохаларда ривожлантириш учун барча куч ва воситаларни сафарбар килишга тайёр эканини таъкидлаган эди.

2018 йилнинг апрель ойида Режеп Тайип Эрдоган Тошкентга расмий ташриф билан келди. Унга саккизта вазир ва бир ярим минг нафар турк бизнес

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

вакилларидан иборат делегация хамрохлик килди. Шунда Шавкат Мирзиёев "Узбекистон ота юртингизнинг эшиклари сизлар каби якин кардошларимиз учун доимо очик. Туркия бизнинг стратегик хамкоримиз. Биз шерикчилигимизни янада кенгайтириш ва мустахкамлашдан манфаатдормиз. Биз бирлашишимиз шарт. Орамизга кандайдир ишончсизлик ва совукчилик тушиб колган эди. Лекин иккимиз бир булиб, бу музларни эритдик ва бу муз хеч качон булмайди", деб таъкидлаган.

Ушанда томонлар якин келажакда узаро савдо хажмини 5 миллиард долларга етказишни келишиб олишган. 2019 йилда Узбекистон Туркий тилли давлатлар хамкорлик кенгашига кайтди. Бундан ташкари 2020 йилда Туркия ва Узбекистон уртасида харбий хамкорлик тугрисида шартнома имзоланди.

2022 йилнинг 29,30 март кунлари Туркия президенти Узбекистонга расмий ташриф билан келди. Бу сафар Режеб Таййиб Эрдоган халкимизнинг севимли шоири Абдулхамид Сулаймон Чулпоннинг турк кардошларимиз шарафига ёзган шеъридан мисол келтириб утди.

Икки мамлакат хукуматлари, вазирлик ва идоралари даражасида куп киррали Узбекистон-Туркия хамкорлигини янада кенгайтиришга каратилган 9 та хужжат имзоланди. Булар;

— Имтиёзли савдо тугрисидаги битим;

— Давлат чегаралари оркали товарлар ва транспорт воситаларининг утиши хакида олдиндан ахборот алмашиш тугрисидаги баённома;

— Мехнат ва бандлик сохасида хамкорлик тугрисидаги англашув меморандуми;

— Суд экспертизаси сохасида хамкорлик меморандуми;

— Курилиш сохасида англашув меморандуми;

— Согликни саклаш вазирликлари уртасида 2022-2023 йилларга мулжалланган Хдракатлар режаси;

— Узбекистон Миллий ахборот агентлиги билан Туркиянинг "Анадолу" агентлиги уртасида хамкорлик битими.

Президент Эрдуган давлат даражасидаги учрашувларни икки йилда бир марта эмас, балки хар йили утказиш оркали хамкорликни янада кучайтиришни истаётганини билдирди. Бундан ташкари "Мудофаа саноатидаги имкониятларимизни сиз билан бахам куришга тайёрмиз" - дейди Режеп Тайип Эрдоган.

Хулоса килиб айтганда, бир вактлар ишончсизлик сабаб Узбекистон-Туркия урасига совукчилик тушиб колган эди. Бугунги кунга келиб тили бир, дини бир, илдизлари бир булган Узбекистон ва Туркия мухим стратегик

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

шерикка айланди. Стратегик шерикликнинг маъноси шуки, томонлар уртасида узаро ишонч ва куллаб-кувватлаш юкори даражада эканлигини англатади. Албатта бугунги глобаллашув жараёнида узлик жуда мухим ахамият касб этади. Узбекистон ва Туркия мана шу узлик асосида калин биродарга айланди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Каримов И.А. Юксак маьнавият - енгилмас куч. - Тошкент: "Маьнавият", 2008

2. Shodiyeva, S. (2022). БУХОРО ВА ТУРКИЯ УРТАСИДАГИ ДИПЛОМАТИК МУНОСАБАТЛАР. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 26(26).

3. Jahongirov, B. (2022). Узбекистон ва Туркия муносабатлари. Science and innovation, 1(C8), 211-215.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.