Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА ФОЛЬКЛОР МОТИВЛАРИ ТАЛҚИНИ'

ЎЗБЕКИСТОН ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА ФОЛЬКЛОР МОТИВЛАРИ ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

56
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тасвирий санъати / культ / миф / эпос / фолъклор / бадиий мерос / услуб / терракота / “Ўғисхон” / “Балбал” / “Умай она” / “Кўкбўри” / рангтасвир / ҳайкатрарошлик / кандакорлик / кулолчилик

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Иброҳим Абдураҳмонов

Ушбу мақолада Ўзбекистон тасвирий санъатида культ, мифо-эпик ва фолъклор мавзулари талқинининг қадимги замонлардан ҳозирга қадар бўлган тарихий тараққиѐт динамикаси илмий асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article is scientifically based on the dynamics of historical development of the interpretation of cult, mytho-epic and folklore themes in the art of Turkic peoples from ancient times to the present day

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА ФОЛЬКЛОР МОТИВЛАРИ ТАЛҚИНИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1323-1327

УЗБЕКИСТОН ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА ФОЛЬКЛОР МОТИВЛАРИ

ТАЛЦИНИ

Иброхим Абдурахмонов

Санъашунослик фанлари номзоди, доцент

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Узбекистон тасвирий санъатида культ, мифо-эпик ва фолъклор мавзулари талкинининг кадимги замонлардан хозирга кадар булган тарихий тараккиёт динамикаси илмий асосланган.

Калит сузлар: тасвирий санъати, культ, миф, эпос, фолъклор, бадиий мерос, услуб, терракота, "Угисхон", "Балбал", "Умай она", "Кукбури", рангтасвир, хайкатрарошлик, кандакорлик, кулолчилик.

INTERPRETATION OF FOLKLORE MOTIFS IN THE FINE ART OF

UZBEKISTAN

ABSTRACT

This article is scientifically based on the dynamics of historical development of the interpretation of cult, mytho-epic and folklore themes in the art of Turkic peoples from ancient times to the present day

Keywords: Turkish fine arts, cult, myth, epic, folklore, artistic heritage, style, terracotta, "Ogiskhan", "Balbal", "Umay ona", "Kokbori", painting, sculpture, carving, ceramics

КИРИШ

Узбекистон тасвирий санъати - куп асрлик тарихга эга булиб, жахон бадиий маданияти тамаддунида узининг алохида урнига эга. Турли худудлардан топилган санъат ёдгорликлари, ноёб тасвирлар бу борада нихоятда бой мерос яратилганлигини тасдиклайди. Аждодларимиз узок; тарихий жараёнларда культлар, мифлар ва фольклорга доир тасаввурларини бадиий талкин килишда уз тажрибасини бойитиб келган. Натижада узига хос тасвир анъаналари шаклланган. Мазкур меросимизнинг кадимги замонлардан хозирги кунга кадар булган ривожланиш боскичларига назар ташлаш, хар бир тарихий

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1323-1327

даврга хос тасвирларнинг услубий узига хослигини тизимли тадкик этиш оркали мавзунинг янги кирраларини назарий асослаш имконияти пайдо булади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тахлилларимиз натижалари шуни курсатадики, санъат тарихида кадимги даврлардан туркий кавмлар мифларига оид образлар туркуми вужудга келган. Илгари мавжуд булган ва турли тасаввурларга асосланган содда куринишдаги тасвирлар шакли ва мазмунида узгаришлар руй бера бошлаган. Ишланган буюмлар ва предметларда мифологик карашлар доираси кенгайиб, жамиятда аста-секинлик билан етакчи кучга айлана бошлаганлигини куриш мумкин. Бу холат кадимги давр санъатининг бадиий, гоявий ва услубий узига хослигини аниклашда жудаям мухим.

Илк урта асрлар санъатида кандакорлик, кулолчилик, хайкалтарошлик ва махобатли деворий суратларда мавзуга оид тасвирлар ишланган. Уларнинг аксариятида афсонавий кахрамонлар, мифологик жонзодлар, зооморф, антроморф ва самовий мифларга оид тасвирлар турлича талкин килинган. Туркийзабон халклар ва сугдликлар санъати узаро уйгунлаша бошлаган. Эпосларда кахрамонлик мавзуси етакчилик килган. Монийлик дини кенг таркалган. Афросиёб, Варахша, эски Термиз, Болаликтепа, Далварзин, Холчаён, Еркургон ва бошка манзилгохлардан топилган санъат ёдгорликлари бунинг ёркин мисолидир.

XIX-XII асрлар санъатида культлар ва мифологик мавзуларга оид ёдгорликлар талкинида янги давр бошланди. Самовий мифлар-кушлар (бургут, лочин, семург, товус, гоз, кабутар, булбул, хумо), гайритабиий жонзодлар (сфинкс, грифон, ритон, девлар, канотли от, канотли туя), хайвонлар (туя, куй, архар, жайрон, эчки, кийик, бугу, шер, бука), судралиб юрувчилар (илон, тошбака, курбака, сичкон, типратикон) тасвирлари хам кенг таркалади. Улар ишланаётган ашёси ва тасвир йуналишига кура турли куринишларга эга булди. Ушбу туркум образлар кейинчалик трансформацияга учраб, урта асрларда шакллана бошлаган ислом эстетикаси таъсирида янги шакл ва мазмун билан бойитилди. Ислом мафкураси таъсирида Мовароуннахр тасвирий санъатидаги ёдгорлик хайкалтарошлиги ва махобатли деворий суратлар аста-секин бархам топа бошлади. Унинг урнини турли рамзий амалий-безакли буюмлар эгаллади. Урта асрларда махаллий эпос бирмунча ривожланди, лирик-романтик

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1323-1327

поэзиядаги мифларга оид образлар тараккий этиши билан киноя ва метафаранинг поэтик тили вужудга келди. Бир катор мифологик образлар тасаввуф гоялари асосида кайта мазмунлаштирилди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Урта асрлар бадиий меросининг узига хослигини тадкик этишда "Ислом санъати" катта урин тутади. Айникса, Мовароуннахр миниатюра санъати жахонда тенгсиз дурдоналар каторида тилга олинади. Урта асрлар ёзма достонларда тилга олинган афсоналар вокеалари, тасаввуф тарикати, махаллий культлар ва эпосга асосланган лавхалар ишланди. Бу даврда бир неча миниатюра (Хирот, Самарканд, Бухоро, кейинчалик Шохрухия) мактаблари фаолият юритган. Уз даврининг нодир ёзма достонлари - "Шохнома", "Хдмса" афсонавий вокеалари акс этган миниатюралар узига хослиги билан алохида илмий кийматга эга.

XVIII-XX асрлар-хонликлар даврида миниатюра санъати услубий узгаришларга учраб, бироз замонавийлашди. Натижада узининг асл киёфаси ва анъаналаридан бироз узоклашди. Бадиий маданиятимизнинг кисмати чигал ва турлича кечди. Санъат ривожига, ундаги янги шакл ва услубларнинг пайдо булишига тарихий эврилишлар, жамиятда руй берган ижтимоий-сиёсий муносабатлар улкан таъсир курсатди. Бу даврда мавзу асосан халк амалий санъати намуналарининг шакли ва ташки бадиий безагидан урин олди.

XXI асрда Узбекистон замнавий рангтасвирида туркий халкларнинг илк аждоди Угусхон сиймосининг турли ракурслардаги тасвири ишлана бошланди. Рангтасвирда турк-угуз кабилаларининг кадимги эпик ёдгорлиги-"Угузнома"га багишланган картиналарда рассомларнинг уз шахсий карашлари ва ижодий кашфиётлари намоён этилган. И.Мансуровнинг "Угусхон" (2014) портретида афсонавий хукмдор кизил либосда чордона куриб утирган холда реал услубда тасвирланган. Белидан баланд кисми ва бошидаги уч шохли тож алохида рамзий айлана ичига олиниши оркали унинг ярим хукмдор ярим худо - биринчи башар эканлигига ишора килинади. Чор атрофда дарахтлар мевалари унинг кавми фаровон ва тукин-сочин хаёт кечирганлигининг рамзидир. Портретнинг юкори кисмидаги ики четида бир бирига караб турган шер сиймосида унинг бутун инсоният хукмдори макоми англанади. Айлана ичидаги ой, кун ва юлдуз тасвирлари унинг фарзандларига ишора килинади. Бошка ракурсдаги "Угусхон овда" (2016) асари хам кучли пластик ечимда бажарилган. Инсониятнинг илк

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1323-1327

аждоди хакидаги мотивлари М.Йулдошевнинг "^аюмарс", "^аюмарснинг азобланиши" (2001) картиналарида хам ифодаланган. Оч кизил ва тук сарик ранглар уйгунлаштирилган композицияда эртакона муболагали мухит яратилган.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, туркий халклар санъатида мифологик мавзулар алохида илмий урганилиши лозим. "Угисхон", "Балбал", "Умай она", "Кукбури", "Куктангри" тимсоллари санъатнинг гоявий бадиий ривожланиш динамикасида алохида урин тутади.

REFERENCES

1. Ibragim Abdurahmonov. (2018). Reflection of Written Dastans in Maveraunnahr Miniature (Xiv - Xvii Centuries). International Journal of Research, 5 (23), 425-432.

2. Ibrahim Abdurahmonov. (2018). Painter of Folk Poems. San'at, №2. P.31-35.

3. Ibrohim Rahimovich Abdurahmonov. (2020). Concept of mythology represented in fine arts of Uzbekistan. Asian Journal of Multidimensional Research, 9(10), 143-147.

4. ABDURAKHMANOV, IBROKHIM (2019) "SPECIFIC PECULIARITIES AND VALUE OF LEGENDARY THEMES IN THE PRACTICAL APPLY ART," Culture and Arts of Central Asia: Vol. 10: No. 1, Article 12. Available at: https://uzjournals.edu.uz/cacenas/vol10/iss 1/12

5. Иброхим АБДУРАХ,МОНОВ. Амалий безак санъатида афсонавий мавзуларнинг ахамияти ва узига хослиги (кисм бутунликнинг ифодаси сифатида).-//УзДСМИ хабарлари. 2019, № 2.-Б.59-63.

6. Абдурахмонов И.Р. Узбекистон санъатида диний-мифологик мавзуларнинг урганилиши (Академик А.Хдкимов илмий мероси мисолида).- УзДСМИ хабарлари. 2019, № 4. Б.39-42.

7. V-VIII асрлар Сугд санъатида мифологик мавзулар талкини.-//Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти Ахборотномаси. Т., 2021. №2. Б.23-30.

8. Ibrokhim Rakhimovich Abdurakhmonov. (2021). He Interpretation Of Images On Dualism, Totemisv, Animism А^ Fetishism. The American Journal of Social Science and Education Innovations (ISSN-2689-100X). Impact Factor. 2021. 5.857. P.75-81.

9. Ibrokhim Rakhimovich Abdurakhmonov. (2021). Reflection Of Folklore in Appled Art Of Uzbekistan (From Ehe Beginning Of The XX Century To The 90s). The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(2), 166-171.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1323-1327

10. Achilov, N. N., Baxriyev, I. S., & Mahmudov, M. J. (2020). MUHANDISLIK GRAFIKASIDA MULTIMEDIYANING TUTGAN O'RNI. Academic Research in Educational Sciences, 1(4), 639-646.

11. Kukiev, B., Norboy o'g'li, A. N., & Shaydulloyevich, B. Q. (2019). TECHNOLOGY FOR CREATING IMAGES IN AUTOCAD. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(12).

12. Norboy o'g'li, A. N. (2020). The use and importance of the three-dimensional features of the auto cad program in drawing projects in public schools. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(3), 189-192.

13. Norboy o'g'li, A. N. (2020). Pedagogical and psychological fundamentals of formation of space imagination and creative ability in students. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 38-40.

14. Mokhir, K., Nurbek, A., Qudrat, B., Elbek, K., & Boburmirzo, K. (2020). SOME METHODS OF FINDING ANGLE IN THE SCIENCES OF DRAWING AND DRAWINGMEMETRY. JOURNAL OF PHYSICS AND MATHEMATICS, 4(1), 47-52.

15. Norboy o'g'li, A. N., & Shaydulloyevich, B. Q. Ko'kiyev Boburmirzo Baxodir o'g'li & Jumayev Isroil Omandovlat o'g'li (2020). Methods of developing creative abilities in children. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(10), 151153.

16. Achilov, N. N. (2020). Maktablarda chizmachilik darslarini o'qitish mеtоdlari va ularni tashkil qilish prinsiplari. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 280-286.

17. Achilov, N. N. (2020). O'yinli texnologiyalardan foydalanib chizmachilik darslarida o'quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va dars samaradorligini oshirish metodikasi. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 49-60.

18. Achilov N.N. Develop students' spatial imagination by making simple cuts in drawing. Мугаллим хэм Yзлуксиз билимлендириу илимийметодикалык журнали №2 2020 ISSN 2181-7138

19. Norboy o'g'li, A. N. (2020). O'YINLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANIB CHIZMACHILIK DARSLARIDA O 'QUVCHILAR IJODIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH VA DARS SAMARADORLIGINI OSHIRISH METODIKASI. Педагогика ва психологияда инновациялар, 12(3).

20. Achilov, N. N. (2020). METHODS OF INCREASING THE EFFECTIVENESS OF THE LESSON USING VISUAL AIDS IN THE TEACHING OF DRAWING SCIENCE. Экономика и социум, (11), 35-39.

21. Achilov N.N. (2021). THE USE OF SIMPLE CLIPPINGS TO FORM A SPATIAL IMAGE. Экономика и социум, 10(89), 1308-1313

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.