Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН САНЪАТИДА МИФОЛОГИК МАВЗУЛАР ЭВОЛЮЦИЯСИ'

ЎЗБЕКИСТОН САНЪАТИДА МИФОЛОГИК МАВЗУЛАР ЭВОЛЮЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

111
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
This article is scientifically based on the dynamics of historical development of the interpretation of cult / mythological-epic and folklore themes in the fine and applied arts of Uzbekistan from ancient times to the present day / fine arts / cult / myth / epic / folklore / artistic heritage / style / terracotta / totemism / animism / fetishism / Islamic art.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Иброҳим Абдураҳмонов

Ушбу мақолада ўзбекистон тасвирий ва амалий санъатида культ, мифоэпик ва фолъклор мавзулари талқинининг замонлардан ҳозирга қадар бўлган тарихий тараққиѐт динамикаси илмий асосланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EVOLUTION OF MYTHOLOGICAL TOPICS IN THE ART OF UZBEKISTAN

This article is scientifically based on the dynamics of historical development of the interpretation of cult, mythological-epic and folklore themes in the fine and applied arts of Uzbekistan from ancient times to the present day

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН САНЪАТИДА МИФОЛОГИК МАВЗУЛАР ЭВОЛЮЦИЯСИ»

УЗБЕКИСТОН САНЪАТИДА МИФОЛОГИК МАВЗУЛАР

ЭВОЛЮЦИЯСИ

Иброхим Абдурахмонов

Санъатшунослик фанлари номзоди, доцент

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада узбекистон тасвирий ва амалий санъатида культ, мифо-эпик ва фолъклор мавзулари талкинининг замонлардан хозирга кадар булган тарихий тараккиёт динамикаси илмий асосланган.

Калит сузлар: тасвирий санъат, культ, миф, эпос, фолъклор, баддий мерос, услуб, терракота, тотемизм, анимизм, фетишизм, ислом санъати.

EVOLUTION OF MYTHOLOGICAL TOPICS IN THE ART OF

UZBEKISTAN

Ibrohim Abdurakhmonov

Candidate of Arts, Associate Professor

ABSTRACT

This article is scientifically based on the dynamics of historical development of the interpretation of cult, mythological-epic and folklore themes in the fine and applied arts of Uzbekistan from ancient times to the present day

Keywords: fine arts, cult, myth, epic, folklore, artistic heritage, style, terracotta, totemism, animism, fetishism, Islamic art.

КИРИШ

Узбекистон санъати - жахон бадиий маданияти тамаддунида узининг алохида урнига эга. Юртимиз худудларидан топилган санъат ёдгорликлари, ноёб тасвирлар бу борада нихоятда бой мерос яратилганлигини тасдиклайди. Аждодларимиз узок тарихий жараёнларда культлар, мифо-эпик ва фольклорга доир тасаввурларини бадиий талкин килишда уз тажрибасини бойитиб келган. Натижада узига хос тасвир анъаналари шаклланган. Мазкур меросимизнинг кадимги замонлардан хозирги кунга кадар булган ривожланиш боскичларига назар ташлаш, хар бир тарихий даврга хос тасвирларнинг услубий узига

хослигини тизимли тадкик этиш оркали миллий санъатимизнинг янги кирраларини назарий асослаш имконияти пайдо булади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тахлилларимиз натижалари шуни курсатадики, эрамиздан олдинги IV асрга кадар давом этган иптидоий даврларда юртимизнинг турли худудларида яшаган ахоли аста-секин рухий ва эстетик жихатдан ривожланиб борган. Реал дунёни кандайдир гайритабиий кучлар томонидан бошкарилишига булган ишонч илк эъикодий карашларни вужудга келтирган. Бундай тасаввурлар горлар ва коятошлардаги тасвирлар, лой, суяк, тош ва мармардан ишланган маиший хужалик буюмлари хамда терракота хайкалчаларда уз аксини топган. Улар узининг ташки куриниши, шакли, хажми, бадиий савияси ва ишланиш техникасига кура бир биридан фаркланади. Дастлабки даврлардаги мавзуга оид образлар содда ва архаик шаклда ишланган булса-да, уларда аждодларимизнинг мифологик тафаккури турлича талкин килинганлиги билан алохида илмий кийматга эга. Бир катор ёдгорликларда дуализм, овчилик, теримчилик тотемизм, анимизм, фетишизм каби дастлабки эътикодларга оид маросимлар тасвирланган. Турли культлар, мифологик тафаккур тизимини урганишда уларнинг урни ва илмий ахамияти нихоятда бекиёс.

Узбекистон тасвирий ва амалий санъати тарихида эрамиздан олдинги IV ва эрамизнинг IV асрлари мухим ахамиятга эга. Кадимги даврлар санъатида оташпарастлик, митраизм, эллинизм ва махаллий мифларга оид образлар туркуми вужудга келган. Илгари мавжуд булган ва турли тасаввурларга асосланган содда куринишдаги тасвирлар шакли ва мазмунида узгаришлар руй бера бошлаган. Ишланган буюмлар ва предметларда мифологик карашлар доираси кенгайиб, жамиятда аста-секинлик билан етакчи кучга айлана бошлаганлигини куриш мумкин. Бу холат кадимги давр санъатининг бадиий, гоявий ва услубий узига хослигини аниклашда жудаям мухим.

МУХ,ОКАМА

Кадимги даврдаги илк мифологик тасаввурлар ва карашлар нихоятда содда куринишда талкин этилган булиб, аксар холларда маиший буюмларнинг ташки куринишида ифодаланган булса, айримлари уларнинг бадиий безагидан ёки хукмдорлар томонидан зарб этилган тангалардан урин олган. Ватанимиз худудларида яратилган кадимги замонларга оид санъат ёдгорликларини илмий

тадкик этиш асносида культлар, мифологик тасаввурлар тизими хар томонлама шаклланиш жараёнларини бошидан кечирганлигига амин булдик.

Илк урта асрлар Сугд ва Хоразм санъатида кандакорлик, кулолчилик, хайкалтарошлик ва махобатли деворий суратларда мавзуга оид тасвирлар ишланган. Уларнинг аксариятида афсонавий кахрамонлар, мифологик жонзодлар, зооморф, антроморф ва самовий мифларга оид тасвирлар турлича талкин килинган. Туркийзабон халклар ва сугдликлар санъати узаро уйгунлаша бошлаган. Эпосларда кахрамонлик мавзуси етакчилик килган. Монийлик дини кенг таркалган. Афросиёб, Варахша, эски Термиз, Болаликтепа, Далварзин, Холчаён, Еркургон ва бошка манзилгохлардан топилган санъат ёдгорликлари бунинг ёркин мисолидир.

XIX-XII асрлар санъатида культлар ва мифологик мавзуларга оид ёдгорликлар талкинида янги давр бошланди. Самовий мифлар-кушлар (бургут, лочин, семург, товус, гоз, кабутар, булбул, хумо), гайритабиий жонзодлар (сфинкс, грифон, ритон, девлар, канотли от, канотли туя), хайвонлар (туя, куй, архар, жайрон, эчки, кийик, бугу, шер, бука), судралиб юрувчилар (илон, тошбака, курбака, сичкон, типратикон) тасвирлари хам кенг таркалади. Улар ишланаётган ашёси ва тасвир йуналишига кура турли куринишларга эга булди. Ушбу туркум образлар кейинчалик трансформацияга учраб, урта асрларда шакллана бошлаган ислом эстетикаси таъсирида янги шакл ва мазмун билан бойитилди. Ислом мафкураси таъсирида Мовароуннахр тасвирий санъатидаги ёдгорлик хайкалтарошлиги ва махобатли деворий суратлар аста-секин бархам топа бошлади. Унинг урнини турли рамзий амалий-безакли буюмлар эгаллади. Урта асрларда махаллий эпос бирмунча ривожланди, лирик-романтик поэзиядаги мифларга оид образлар тараккий этиши билан киноя ва метафаранинг поэтик тили вужудга келди. Бир катор мифологик образлар тасаввуф гоялари асосида кайта мазмунлаштирилди.

Бу давр санъатининг узига хослигини Термизшохлар саройининг кабул зали деворидаги арка ичига бир бошли ва икки танали фантастик жонзоднинг тасвирланишинида куриш мумкин. Самарканд музейида фондидаги XI-XII асрларга оид бронза тагламасида икки танали мавжудод тасвири акс этишини бевосита кадимги замонларда вужудга келган эгизаклар мавзусига алокадорлиги тахмин килинади. Бунга мисол тарикасида афсонавий анко кушининг иккита боши булганлигини, Хоразмнинг Уйгарак обидасида икки бошли от хайкалчаси топилиши, узбек фольклорида икки бошли от ва икки бошли кушларда хам намоён булишини мулохазаларимизни асослайди.

Мавзуга оид тасвирлар бир томондан кадимги ва илк урта асрларда шаклланган бадиий анъаналардан озикланган булса, иккинчи томондан, бевосита янги ислом эстетикаси шаклланиш жараёни билан боглик холда вужудга келган янги бадиий услубнинг пайдо булишидир. Исломга кадар булган даврларда мавжуд булган туморлар, парилар, чирокдонлар, исирикдонлар ва бошка маиший буюмлар, кушлар ва хайвонлар илохийлаштирилиб, янгича исломий мазмун билан бойитилган (Шер-Алишер, туя -Солих ва хокозалар). Урта аср ислом дунёси, мусулмонликгача булган ривоятлар билан узвий тарзда боглик булиб, катор яримморфли образлар ислом даври образларига уйгунлашиб кетган. Мусулмонлик санъатида пайгамбарлар, улуг авлиёлар, пирлар самовий рамзларга уйгунлаштирилган (кабутар-Нух, чумоли-Сулаймон, туя-хазрат Хизр, Аль Бурок - Мухаммад ва хоказолар).

НАТИЖАЛАР

Урта асрлар бадиий меросининг узига хослигини тадкик этишда "Ислом санъати" катта урин тутади. Айникса, Мовароуннахр миниатюра санъати жахонда тенгсиз дурдоналар каторида тилга олинади. Урта асрлар ёзма достонларда тилга олинган афсоналар вокеалари, тасаввуф тарикати, махаллий культлар ва эпосга асосланган лавхалар ишланди. Бу даврда бир неча миниатюра (Хирот, Самарканд, Бухоро, кейинчалик Шохрухия) мактаблари фаолият юритган. Уз даврининг нодир ёзма достонлари - "Шохнома", "Хдмса" афсонавий вокеалари акс этган миниатюралар узига хослиги билан алохида илмий кийматга эга.

XVIII-XX асрлар-хонликлар даврида миниатюра санъати услубий узгаришларга учраб, бироз замонавийлашди. Натижада узининг асл киёфаси ва анъаналаридан бироз узоклашди. Бадиий маданиятимизнинг кисмати чигал ва турлича кечди. Санъат ривожига, ундаги янги шакл ва услубларнинг пайдо булишига тарихий эврилишлар, жамиятда руй берган ижтимоий-сиёсий муносабатлар улкан таъсир курсатди. Бу даврда мавзу асосан халк амалий санъати намуналарининг шакли ва ташки бадиий безагидан урин олди.

XX асрлардаги мустамлака ва собик иттифок даврида санъат ривожи янгиликларга бой булди. Гарчи, Чоризмнинг боскинчилик сиёсати тарихан кораланса-да, рус рассомлари ва хайкалтарошларининг миллий мавзулар ривожига кушган хиссасидан куз юмолмаймиз. Рассомлар В.Верешчагин, С.Дудин, Р.Зоммер, И.Казаков А.Тетевосян, П.Бенков, М.Курзин , Л.Буръе, хайкалтарош Н.П.Вишневский асарларида ислом эстетик карашларига

асосланувчи тасаввуфона гоялар уз ифодасини топди. Уларнинг ижодида махаллий мифлар, афсона ва ривоятларга хам мурожаат этилган.

Собик иттифок даврида аксарият холларда ягона совет халки санъатини яратиш максадида тухтовсиз гоявий ташвикот ишлари олиб борилди. Кизил империя мафкурасини мадх этувчи сиёсий мавзуларга катта ургу берилди. Аммо улар халкимиз калбига сингмади. Кадим тарихга, бой ижодий анъанага эга булган мифо-эпик меросимизга бахо беришда бир томонлама муносабатда булинди. Санъат асарларига синфийлик нуктаи-назардан караш ва бахо бериш тамойили устунлик килди. Айникса, динга карши курашувчи "атеизм" етакчи кучга айланди. Миллий мавзуларга кул урган рассомлар ижодига паст бахо берилди, уринсиз танкидларга, айрим холларда турли тазйик ва таъкикларга учради, хатто сургун килиш даражасига хам етиб борди. Шундай бир шароитда хам А.Дониш, С.Поччаев, В.Кайдалов, И.Икромов, Т.Арслонкулов, А.Николаев, К.Башаров, Ч.Ахмаров, М.Йулдошев каби юзлаб ижодкорлар махаллий мифо-эпик мавзуларга мурожаат килдилар.

Амалий санъат турлари намуналаридаги бадиий безакларда "кисм бутунликнинг асоси" тамойилига риоя килинган холда, жониворлар танасининг бирор кисми (боши, шохи, оёги, каноти, пати, тумшуги) нинг рамзий тасвирини тушириш оркали бадиий яхлитликка эришилган. Бундай безаклар баъзан якка, айрим холларда жуфт ёки доимий такрорланувчи накш элементи сифатида кенг кулланилган.

Бундай ноурин харакатларга ХХ асрнинг саксонинчи йилларидаги маънавий узгаришлар, кайта куриш ва ошкоралик сиёсати туфайли бироз бархам берилди. Айникса, Собик иттифокнинг парчаланиб, унинг урнида мустакил давлатларнинг вужудга келиши туфайли миллий санъатимизга булган салбий муносабатлар ва асоссиз аралашувлар батамом тугатилди. Мустакиллик даврида чинакамига миллий, аждодларимиз томонидан яратилган афсонавий ва мифо-эпик мавзулар акс этган, бадиий жихатдан мукаммал, мазмунан теран асарлар яратила бошланди.

Истиклол туфайли анъанавий санъатнинг куп асрлик йилномасида янги сахифа очилди. Халкимизнинг бебахо бадиий маданиятига холисона бахо берила бошланди, Миллий узига хосликни очиб бериш, бунинг учун халкимиз асл кадриятларини узида жамлаган тасаввуф фалсафасига мурожаат этилди. Бу эса санъатшунослар олдига янги вазифаларни куйлди. Натижада мазкур мавзуларга хам эътибор кучайиб, уларнинг асл мохиятини урганиш ишлари бошлаб юборилди.

Узбекистан тасвирий ва амалий санъатида культлар, мифо-эпик ва фольклор мавзулари талкинини назарий жихатдан урганишда асосан учта фан хулосаларига таянилди. Кадимшунослар томонидан олиб борилган археологик казишмалар жараёнида кулга киритилган мавзуга оид санъат намуналари юзасидан билдирилган илмий мулохазалар, фольклоршунос олимларнинг мавзуга доир айрим масалаларни турли аспектларда урганишга багишланган тадкикотлари ва улардан келиб чикадиган назарий хулосалар тахлил килинди. Улардан фаркли равишда Узбекистон тасвирий ва амалий санъати тарихи ва назариясини тадкик этилган санъатшуносликка доир тадкикотлар натижаларидан келиб чикадиган илмий хулосалар асос килиб олинди.

Узбекистон тасвирий ва амалий санъатида мазкур мавзуларнинг назарий асосларини яратишда уларни мазмунан хар томонлама тур ва туркумларга ажратиб таснифлаш масалаларига тизимли асосда хронологик тарзда ёндошилди. Бу уз навбатида урганилаётган хар бир давр санъатидаги тасвирий услубининг узига хослигини тадкик этишни енгиллаштиради.

ХУЛОСА

Узбекистон тасвирий ва амалий санъатида мавзуга оид тасвирлар турли рамз ва тимсолларга асосланган. Уларни хар томонлама илмий урганиш, тахлил килиш оркали тасвирлар мохиятини англаш мумкин. Негаки, улардаги мотив ва образлар шунчаки бадиий тукима булмасдан, этнографик-археологик асосга эгалиги билан мухим назарий ва амалий ахамият касб этади. Санъатнинг тарихий тараккиёт эволюцияси жараёнларини тадкик этишда мазкур мавзулар алохида илмий кийматга эга.

Юкоридаги хулосалар ва мавзунинг узига хослигидан келиб чикиб, истикболда куйидаги таклиф ва тавсияларни амалга ошириш лозим деб биламиз.

Маълумки, кадимги даврларда ватанимиз худудларида эллинлар ва эллинлаштирилган санъат хамда махаллий мифларга оид куплаб тасвирлар яратилган. Бу анъана хозирда хам давом этиб келади. Бир катор рассомларимиз "Европанинг угирланилиши", "Музалар", "Кентавр", "Анахита", "Зардушт" ва бошка катор мавзуларда турли ракурс ва бадиий ечимларда талкин килинган рангтасвир асарларини яратишмокда. Эндиликда уларга гамхурлик килиш, ижодкорларни муносиб такдирлаш максадида алохида кургазмалар ташкил этишга зарурат борлигини замоннинг узи такозо этмокда.

Узбекистон Бадиий Академияси тизимидаги кургазма залларида ислом фалсафасини узида мужассамлаштирган ва тасаввуф тарикатининг асосий масалалари ифодаланган рангтасвир асарлари кургазмаси илк бор 2019 йил май ойида "Тасаввуф ва тасвир" номи остида ташкил этилган эди. Эндиликда унинг савияси ва куламини ошириш максадида тегишли ташкилотлар, Ислом цивилизацияси маркази, Тошкент Ислом Университети билан узаро хамкорликда хар икки йилда бир маротаба ташкил этиш яхши самара бериши мумкин. Бундай гояни амалга ошириш учун алохида лойиха концепцияси, низоми ва асосий талабларини ишлаб чикиш зарур. Шундагина уларни саралаш, илмий асослаш, бу борада эришилган ютуклар ва бартараф этиш лозим булган камчиликларни мухокама килиш имконияти пайдо булади

Халкимизнинг эпик мероси нихоятда кадимий ва бетакрор. Шундай экан, рассомлар ва хайкалтарошлар учун хар бахорда бир маротаба утказилаётган "Тасвирий санъат фестивали" доирасида узбек халкининг кахрамонлик эпоси-огзаки достонларимиз вокеалари акс эттирилган асарлар кургазмасини Узбекистон фанлар академияси А.Навоий номидаги Адабиёт институти билан хамкорликда утказишни уйлаб куриш вакти келди. Бу жараёнда ёш олимларнинг "Тасвир ва эпос" мавзусидаги Республика конференцияси ташкил этилса, тадбирнинг илмий ахамияти янада ошган буларди.

Маълумки, халк огзаки ижоди туганмас хазина. Унинг ёркин намунаси-азалдан донишмандлик ва хозиржавоблик тимсоли булмиш Насриддин Афанди латифаларида уз аксини топган. Х,алкдмизда самимий ва бегараз кулги нихоятда кадрланади. Шундай экан хар йили апрел ойида "Тасвирларда Хужа Насриддин латифалари" мавзусидаги хажвий асарлар кургазмасини "Муштум" журнали тахририяти билан биргаликда утказиш лойихаси соха ривожи учун яхши самара бериши шубхасиз.

Сохани ривожлантиришда бевосита укув - услубий жараённинг алохида урни бор. Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти бакалавриат боскичи санъатшунослик ва рангтасвир таълим йуналишлари укув режасига "Тасвирий санъатда афсона ва ривоятлар" фани киритилган. Аммо тадкикотимиз натижалари мавкур мавзунинг узига хослигидан келиб чикиб, амалий санъат сохаларида тахсил олувчи талабалар учун хам зарурлигига амин булдик. Эндиликда фаннинг номини "Тасвирий ва амалий санъатда мифологик мавзулар талкини" деб кайта номлашни максадга мувофик деб хисоблаймиз. Шундагина талабаларга сохага оид масалаларни хар томонлама тулик етказиш имконияти пайдо булади.

Мавзуга оид манбалар, маъумотлар кулами нихоятда кенг. Халкимизни ушбу меросдан бахраманд килиш килиш учун хар бир даврга оид санъат ёдгорликларининг энг мухимлари асосида "Узбекистон тарихи" телеканалида махсус курсатувлар тайёрлашни йулга куйишга зарурат бор. Агар ушбу лойиха узбек ва рус тилларида амалга оширилса, курсатувнинг савияси ва халкаро нуфузи янада ошган буларди. Бунинг учун барча шарт-шароитлар ва имкониятлар мавжуд.

REFERENCES

1. Ibragim Abdurahmonov. (2018). Reflection of Written Dastans in Maveraunnahr Miniature (Xiv - Xvii Centuries). International Journal of Research, 5 (23), 425-432.

2. Ibrohim Abdurakhmonov. (2018) Painter of Folk Poems. Sanat, №2, 31-35.

3. Ibrohim Rahimovich Abdurahmonov. (2020). Concept of mythology represented in fine arts of Uzbekistan. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 9 (10), 143-147.

4. Ibrokhim Abdurakhmanov.(2019). Specific peculiarities and value of legendary themes in the practical apply art. Culture and Arts of Central Asia, 10 (1), 59-63.

5. Иброхим АБДУРАХМОНОВ. (2019). Амалий безак санъатида афсонавий мавзуларнинг ахамияти ва узига хослиги (кисм бутунликнинг ифодаси сифатида).УзДСМИ хабарлари. № 2, 59-63.

6. Абдурахмонов И.Р. (2019). Узбекистон санъатида диний-мифологик мавзуларнинг урганилиши (Академик А.Хдкимов илмий мероси мисолида).-УзДСМИ хабарлари, № 4, 39-42.

7. Иброхим АБДУРАХМОНОВ. (2020) Истиклол даври хайкалтарошлигида афсона ва ривоятлар талкини. Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти Ахборотномаси. №2. 41-46.

8. Ibrokhim Rakhimovich Abdurakhmonov. (2021). Reflection Of Folklore In Applied Art Of Uzbekistan (From The Beginning Of The XX Century To The 90s). The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(2), 166-171.

9. Kukiev, B., O'g'li, N. N. & Shaydulloyevich, B. Q. (2019). Technology for creating images in autocad. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 7 (12), 49-54.

10. Achilov Nurbek Norboy o'g'li (2020). Pedagogical and psychological fundamentals of formation of space imagination and creative ability in students. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (4), Part II, 38-40.

11. Achilov Nurbek Norboy o'g'li (2020). The use and importance of the three-dimensional features of the auto cad program in drawing projects in public schools. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (3) Part II, 189-192.

12. Achilov N.N. Develop students' spatial imagination by making simple cuts in drawing. Мугаллим хэм Yзлуксиз билимлендириу илимийметодикалык журнали №2 2020 ISSN 2181-7138

13. Xalimov Moxir Karimovich, Achilov Nurbek Norboy o'g'li, Bekqulov Qudrat Shaydulloyevich, Xo'jaqulov Elbek Ermatovich, Ko'kiyev Boburmirzo Baxodir o'g'li. (2020). Chizmachilik va chizma geometriya fanlarida burchak topishning bazi usullari. ФИЗИКА-МАТЕМАТИКА ФАНЛАРИ журнали. 4(1), 47-52.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.