Научная статья на тему 'ХИТОЙ ТАСВИРИЙ САНЪАТИНИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАСВИРИЙ ВА АМАЛИЙ САНЪАТИГА ТАЪСИРИ'

ХИТОЙ ТАСВИРИЙ САНЪАТИНИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАСВИРИЙ ВА АМАЛИЙ САНЪАТИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

280
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Мин санъати / Темурийлар санъати / миниатюра / нафис санъат / ўзаро алмашинув / тасвирий образ / жанрлар / тасвирий услуб / анъанавий композиция / тасвирий элементлар / Min art / Timurid art / miniature / fine art / correlation / fine image / genres / fine style / traditional composition / fine art’s elements

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абдувоҳид Абдуваҳобович Исақов, Ваҳобжон Содиқович Буваев

Мазкур мақолада шу каби бетакрор тасвирий ва амалий санъат мактабларининг шаклланиши жараѐнларида ўзаро алмашинувларнинг таъсирини ўрганилди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPACT OF CHINESE FINE ARTS ON CENTRAL ASIAN FINE AND APPLICATION ARTS

This article explores the impact of interactions on the formation of these unique schools of visual and applied arts.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙ ТАСВИРИЙ САНЪАТИНИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАСВИРИЙ ВА АМАЛИЙ САНЪАТИГА ТАЪСИРИ»

ХИТОЙ ТАСВИРИЙ САНЪАТИНИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАСВИРИЙ ВА АМАЛИЙ САНЪАТИГА ТАЪСИРИ

Абдувохид Абдувахобович Исаков

Наманган давлат университети таянч докторанти isakov.abduvokhid@mail. ru

Вахобжон Содикович Буваев

Наманган давлат университети Амалий санъат ва рангтасвир кафедраси катта укитувчиси

AННОТАЦИЯ

Мазкур маколада шу каби бетакрор тасвирий ва амалий санъат мактабларининг шаклланиши жараёнларида узаро алмашинувларнинг таъсирини урганилди.

Калит сузлар: Мин санъати, Темурийлар санъати, миниатюра, нафис санъат, узаро алмашинув, тасвирий образ, жанрлар, тасвирий услуб, анъанавий композиция, тасвирий элементлар.

THE IMPACT OF CHINESE FINE ARTS ON CENTRAL ASIAN FINE AND

APPLICATION ARTS

Abduvohid Abduvahobovich Isakov Vahobjon Sodiqovich Buvayev

Doctoral student of Namangan State Senior Teacher, Department of Applied

University Arts and Painting, Namangan State

isakov.abduvokhid@mail.ru University

ABSTRACT

This article explores the impact of interactions on the formation of these unique schools of visual and applied arts.

Keywords: Min art, Timurid art, miniature, fine art, correlation, fine image, genres, fine style, traditional composition, fine art's elements.

ЕИРИШ

Марказий Осиёда Темурийлар даврида тасвирий ва амалий санъатнинг ривожланишига катта хисса кушилди, хусусан, китоб графикаси (иллюстрация, минатюра, каллиграфия) санъати етакчи уринда булганлиги, куплаб амалий ва тасвирий санъат мактаблари шаклланганлиги, нодир архитектуравий иншоотлар кад кутарганлигини эътироф этиш, хдмда санъатнинг ривожланиши, узига хос шакл ва мазмунга эга булишида нафакат Европа санъати, балки

Шаркий Осиё мамлакатлари санъати хам алохида ахамият касб этганлигини куришимиз мумкин. Айникса, Марказий Осиё тасвирий санъатида етакчи уринлардан бирини эгаллайдиган, 15 асрнинг биринчи ун йиллигида Амир Темурнинг угли Шохрух (1377-1447 йй) томонидан асос солинган ва унинг фарзанди Гиёсиддин Бойсунгур Мирзо (1397-1433 йй) томонидан ривожлантирилган Х,ирот миниатюра мактабига оид санъат асарларида фикримизга якккол далилларни кузатишимиз мумкин.

Колаверса, узаро алмашинувларнинг мавжуд эканлигини Темурийлар даврида Шохрух Мирзонинг Мин саройидаги элчиси билан бирга саёхат килган Гиёсиддин Халил Наккош узининг Хитойдаги таассуротлари хакида мухим маълумотларни кайд этиб борганлиги ва бу маълумотлар "Зобдат ул Таворихи Бойсунгури" асарида уз аксини топганлиги, Темурийлар саройида эса 160 га якин Хитойлик элчихона вакиллари, жумладан тасвирий ва амалий санъат усталари хам борлигини тарихий маълумотлар оркали асослашимиз мумкин. Мазкур тарихий маълумотлар шуни англатидики, урта асрларда Марказий Осиё ва Хитой давлати уртасида кенг маданий алокалар мавжуд булиб, (Tibor, 2007) бу хамкорлик хар икки мамлакат тасвирий ва амалий санъатининг шаклланишида мухим ахамият касб этган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шаркий ва Марказий Осиёда Мугуллар империяси таназзулга учраганидан сунг, Хитойда Мин сулоласига, Урта Осиёда эса Темурийлар сулоласига асос солинди. Мазкур икки империялар гарчи маълум давр мобайнида узаро ухшаш маданиятларга эга булган булсаларда, кейинчалик узларига тегишли худудларда турли анъаналарга эга давлатларни яратдилар.

Улар нафакат сиёсий-ижтимоий жихатдан, балки маданият ва санъатни хам янги боскичга олиб чикдилар. Бунда мазкур турли йуналишда ривожланаётган икки мамлакат уртасидаги хамкорлик алокалари, маданий алмашинувлар жуда катта ахамиятга эга булди хамда хар икки мамлакатда тасвирий ва амалий санъатда узига хос из колдирди.

Мазкур маколада узаро маданият ва санъатдаги алмашинувларнинг натижаси сифатида узига хос куринишга хамда Марказий Осиё тасвирий санъатида алохида уринга эга булган Марказий Осиё миниатюра санъатига Мин сулоласи даври Хитой тасвирий санъатининг таъсири тугрисидаги фикрлар ёритилган.

Хусусан, Темурийлар даврида китоб графикасининг ажралмас кисми сифатида миниатюранинг ривожланиши ва тараккиётда халкаро муносабатлар,

жумладан, Минг сулоласи даврида Хитой билан хамкорликнинг роли ва ахамияти катта булган.

Амир Темур ва Темурийларнинг санъатга булган алохида эътиборлари Х,ирот, Самарканд ва Бухорода шарк миниатюра мактабларининг пайдо булишига олиб келди. Айникса, 15 асрда Темурийлар авлоди Шохрух даврида асос солинган ва Бойсунгур Мирзо томонидан кенг куллаб кувватланиб, шарк миниатюра мактаблари орасида алохида уринга эга булган Х,ирот миниатюра мактаби нафислиги ва ранги билан ажралиб туради. Ушбу миниатюра мактабининг услуби форс ва Хитой санъатининг ташки таъсирини узида аник намойиш этади. Бу даврларда Темурий шахзодалар Хитой билан узвий алокада булган. Шу сабабли, Х,ирот шахри 15 асрда Темурийларнинг асосий марказ шахарларидан бири сифатида намоён булади. Крлаверса, Х,ирот миниатюра мактабида, шубхасиз, юксак интеллектни акс эттирадиган ва бадиий истеъдод туфайли нафакат дунёнинг табиий гузаллигини, балки кимматбахо тарихий далилларини хам жуда эстетик жихатдан очиб берадиган санъат асарларини юзага келишига замин яратади.

Хитойда Мин династияси даври ва Марказий Осиёда Темурийлар даврида тасвирий ва амалий санъатдаги узаро таъсир жарёнлари хозирги даврга кадар бир нечта тадкикотчилар томонидан урганилган ва куплаб илмий маколалар, докторлик диссертациялари ва китоблар чоп этилган. Мазкур манбааларни урганиш жараёнида бирламчи ва иккиламчи манбаалар сифатида тахлил килиш мумкин. Хусусан, бирламчи манбаалар сифатида Гиёсиддин Халил-Наккошнинг "Хотиралар", Хафиз Абрунинг "Зобдат ул Таворихи Бойсунгури", Абдул-Раззок Самаркандийнинг "Матлаъ ус-Саъдаин ва Мажмаъ ул-Бахрайн", Ченг Ченнинг "Ченг Ченнинг хотиралари" (His-yu hsing-cheng chi) асарларини олинса, иккиламчи манбаалар сифатида К.Маитри таржимаси остидаги "Форс елчилари Хитойга: Хафиз Абру Зобдат ут Таворих асаридан парча" китоби, (A Persian Embassy to China: Being an Extract from Zubdatu't Tawarikh of Hafiz Abru.) Япониялик То Шугимура (Toh, Sugimura) томонидан ёзилган "Топкапи саройи музейидаги форс миниатюрасига тегишли 15 асрга оид айрим расмларда Хитойнинг таъсирлари" ("The Chinese Impact on Certain Fifteenth Century Persian Miniature Paintings from the Albums (Hazine Library Nos. 2153, 2154, 2160) in the Topkapi Sarayi Museum, Istanbul.") мавзусидаги PhD диссертацияси ва шу мавзу асосида ёзилган илмий маколалари, Цомбор Ражкай (Zsombor Rajkai)нинг "Темурийлар империяси ва Хитойнинг Мин династияси: икки империянинг алокалари борасидаги назариялар ва ёндашувлар" мавзусидаги PhD диссертацияси (The Timurid empire and the Ming China: theories and approaches

concerning the relations of the two empires) хамда "Япония ва Хитой томонидан Темурийлар ва Мин династияси алокаларини урганиш буйича тадкикотлари" (Japanese and Chinese research on the Timurid-ming Chinese contacts) рисоласи, Юсен ;^Yusen Yu)нинг "Мин даврида хитой таассуротлари-Форсий рангтасвир" (Representing Ming China in Fifteenth-Century Persianate Painting) номли, Самина Шейхнинг Хитойнинг Форсий китоб графикаси иллюстрацияларига таъсири (Chinese Influence in Persian Manuscript Illustrations), Базиль Грайнинг "8-15 асрларда Форсларнинг Хитой санъатига таъсири" номли, Давид Роуксбургнинг 'Тиёсиддин Наккошнинг "Хотиралар"и, Хон Балихга Темурийларнинг карвони ва Хитой санъати ва архитектураси" (The "journal" of Ghiyath al-Din Naqqash, Timurid envoy to Khan В ali'gh, and Chinese art and architecture) хамда "Камолиддин Бехзод ва у форсий рангтасвир мактаби асосчиси" (Kamal al-Din Bihzad and authorship in persianate painting) номли, Моррис Россабининг "Осиё ичкарисига икки карвон" (Two envoys to inner Asia) номли, Уолтер Деннининг "Хитой мавзусига асосланган Хдворанг ва ок рангли Исломий кулолчилик" (Blue and white Islamic pottery in Chinese themes) маколаларини олиш мумкин.

Юкорида келтириб утилган манбаалар икки мамлакат уртасидаги узаро сиёсий ва маданий алокалар хакида тарихий асосланган маълумотлар беради. Айникса бирламчи манбаалар уша даврда яшаб, жараёнларни бевосита кузатган инсонлар томонидан ёзиб колдирилгани билан ахамиятлидир. Аммо, бирламчи асарларнинг айримлари бизгача тулик етиб келмаган, уларнинг факатгина маълум бир кисми уша даврга оид бошка китобларда ёзиб колдирилган ёки таржима сифатида сакланиб колган.

Шунингдек, мазкур келтириб утилган адабиётлар асосан мамлакатларнинг санъатлари уртасидаги узаро таъсирларга каратилган булиб, икки давлат тасвирий ва амалий санъатининг узига хос томонларини урганишда кушимча адабиётлар ва манбааларга мурожаат килинди. Бундай манбааларга Крег Клунас (Craig Qunas)нинг "Хитойда Мин сулоласининг хукумати ва алокалари" (Ming China courts and contacts), Е.Э.Бертельснинг "Эрон санъатида бадиий образ(9-15 асрлар)"(Художественный образ в искусстве Ирана(9-15 век)), Кристиан Грубернинг "Темурийларнинг "Меърожнома" китоби" (The Timurid "Book of Ascention" (Mi'rajnama)), М.С.Диманднинг "Мухаммадий безак санъати кулёзмалари" (A Handbook of Mohammedan Decorative Arts),

Бу эса, уз навбатида, Мамлакатимиз тасвирий санъати тарихи ва ривожланиши назариясини янада мукаммалрок урганиш учун Хитой тасвирий

санъати тарихини ва унинг Марказий Осиё тасвирий санъати билан узаро алокаларини урганишни такозо этади.

НАТИЖАЛАР

Хитой ва Марказий Осиё уртасидаги маданий алмашинувларда узаро дипломатик алокаларнинг урни.

Хитой тасвирий санъатининг 14-15 асрларда Марказий Осиёда ривожланган миниатюра санъатига таъсирини урганишдан аввал Осиёда мугуллар хукмронлиги даври ва давлатлараро алокаларга тухталиб утилса максадга мувофик булади. Хусусан, бу даврда Марказий Осиёдан Эронгача булган худудни эгаллаган Салжук Турклари Хитой билан узаро алокалари натижасида унинг шимолий Ляо (907-1125) ва Чин (1115-1234)династиялари худудларига хос булган айрим маданият элементларини узлаштирганликларини куриш мумкин. Мисол учун, Ляо династиясининг учинчи авлодига тегишли Кинглинг (Qi^ling-^^^ жойлашган макбарадаги деворий суратлардан Хитой ва Осиё маданиятидаги бевосита алокаларни яккол намоён этади. (Shigimura, 1992). Хусусан, мазкур тасвирларда ишлатилган табиий ранг, услуб ва узига хосликларини Осиё миниатюра асрларида такрорланади. (Tamura Jitsuzo, Kobayashi Yukio, 1952-53)

Шунингдек, Мугулларнинг Марказий Осиё ва Урта Шаркдаги хукмронлиги хам Хитой билан узаро савдо, сиёсий алокаларни кенгайишига ва маданий алмашинувларни тезлашишига олиб келди. Бу даврда Хитой тасвирий санъатининг таъсири миниатюраларда яккол кузга ташлана бошлади. Хусусан, Табризда ривожланган санъат мактабларида Рашидиддиннинг "Жаъми ал-Таворих", Фирдавсийнинг "Шохнома" каби асарларига ишланган миниатюраларда Хитой мактабларининг таъсирини сезиш мумкин. Мазкур расмларда рассомларнинг асосан Хитой расмларидаги табиат манзаралари, жумладан, Линг-жи деб номланган гунчалаган дарахт шохлари, тоглар ва коялар, кузикорин шаклидаги булутлар ва мутадил ранглар уйгунлигидан илхомланганлар ва уларни миниатюраларда куллай бошлаганлар. Бу тасвирий элементлар эса Сун ва Юан даврига тегишли рамлардан олинган. (Sheikh, 2017)

14-15 асрларга келиб Шаркий ва Марказий Осиёда Мугуллар империяси (1206 - 1368 йй.) таназзулга учраганидан сунг, Хитойда Чжу Юаньчжан (император Хунву, тахминан 1368 - 1398 йй.) томонидан Мин сулоласига, Урта Осиёда эса Амир Темур (1336-1405 йй.) томонидан Темурийлар сулоласига (1370 - 1507) асос солинди. Мазкур икки империялар гарчи маълум

давр мобайнида Чингизхон (1162-1227 йй.) ва унинг авлодлари тасарруфида узаро ухшаш маданиятларга эга булган булсаларда, кейинчалик узларига тегишли худудларда турли анъаналарга эга давлатларни яратдилар. (Shea, 2018)

Улар нафакат сиёсий-ижтимоий жихатдан, балки маданият ва санъатни хам янги боскичга олиб чикдилар. Хитой кадимги анъаналарини тиклашга уринган булса, Темурийлар купрок гарбий Осиёнинг сиёсий-маданий йулини танлайди. Турли йуналишда ривожланаётган икки мамлакат уртасидаги хамкорлик алокалари эса маданий алмашинувларда жуда катта ахамиятга эга булди хамда хар икки мамлакатда тасвирий ва амалий санъатда узига хос из колдирди.

Бу даврда Марказий Осиёда Амир Темур ва Темурийлар томонидан хукмронликни кулга олиниши маданий марказни Табриздан Самаркандга ва Х,иротга кучиб утишига замин яратади. Бу жараён шаркий ва гарбий Осиёни узаро боглаб турувчи алокаларни янада мусткамлади хамда маданият ва санъатни яна бир даража юкори кутарилишида мухим рол уйнайди.

Мазкур алокаларларнинг накадар мухим ахамиятга эга эканлигини Минг сулоласи давридаги давлат сиёсатини тахлил килиш оркали куриш мумкин. Хусусан, Минг хукумати Хитойнинг сиёсий анъаналарини кайта тузиб чикди ва у чегараларни ёпиб, ташки алокаларни хукумат томонидан монополлаштиришга киришди. Бу эса одамларни чегаралар оркали эркин харакатларини чекланишига олиб келди. Бу услуб Хитойда Юань даврига кадар булган анъаналарни давом эттириб, Хитойни цивилизация маркази сифатида куриш, ён атрофдаги мамлакатларни эса худди унга карамдай курсатиш назариясига асосланган эди (Tibor, 2007). Темурийлар давлати эса ана шу ислохотлар даври: Хитой барча чегараларни мустаккамлаётган, хорижий мамлакатлар билан тор доирадаги алокалар урнатаётган ва узнинг кудратини тан олинишини талаб килаётган бир вактда шаклланди. Хитойнинг бундай сиёсати бошка мамлакатларни унинг худудларида эркин фаолият олиб оришига тускинлик килар эди ва узаро тенгсизликка асосланган алокалар урнатилишига мажбур килар эди. Мамлакатдаги чекловлар ташки сиёсатнинг мухим кисми булиб, турли катерогияларга булинган. Темурийларда эса икки йул булган холос: буйсуниш ёки карши чикиш. Аммо, бу каби чекловлар икки мамлакат уртасида алокаларни умуман тухтаб колишига сабаб була олмаган, аксинча, улар доимий алокада булишни куллаб-кувватлаганлар. Балки бунга узаро манфаатли максадларнинг мавжудлиги сабаб булгандир, аммо шуни назарда тутиш лозимки, хар икки мамлакатни бир-бирларидан кутаётган манфаатлари фарк килган. Шунинг учун хам тадкикотчилар Хитой ва Темурийларнинг

алокаларини бир томонлама эмас, синологик жихатдан урганишни тавсия киладилар.

Икки мамлакат уртасидаги дипломатик алокаларни яхширок тахлил килиш учун Хитойнинг ташки алокалар учун куллаган муносабатларининг турт куринишини урганиб чикиш лозим. Биринчиси узига хос тайинлаш тизими(cefeng tizhi)га асосланган булиб, бунда мамлакат Хитой императорининг ёрлиFи(waichen)ни кабул килади ва унга тулик буйсунади. Иккинчиси иттифок тизими((huimeng tizhi) булиб, унда хар икки мамлакат уртасидаги алокаларни узаро никох оркали мустахкамлашга асосланган. Учинчиси эса Хитой хукуматига солик тулашга асосланган булиб (chaogong tizhi), бу маблаF дипломатик муносабатлар учунгина тшланган ва хорижий мамлакатни карамлигини билдирмаган. Туртинчиси эса савдо алокалари(tongshang guanxi)га асосланган булиб, доимий муносабатларни назарда тутмаган. Тумурийлар эса асосан учинчи ва туртинчи категорияга кирувчи алокаларни урнатганлар ва категорияларнинг урни даврлар давомида узгариб турган.

Айникса, Темурий шахзода Шохрух (¿J*1-"1 Sahrokh(1377-1447)) иимператор Ёнг Ле (Yong Le, асл исми Zhu Di-Ж^^ (1402 -1424)) билан икки давлат уртасидаги савдо ва маданий алокаларни тиклайди. Шунинг таъкидлаш лозимки, мазкур жараёнда Хитойнинг ташаббуси эътиборга молик. Фикримизни Ёнг Ле томонидан Шохрухга юборилган мактубда икки мамлакат уртасидаги йулларни савдо муносабатлари учун очик колдириш хакидаги таклифи исботлаб беради.

Савдо алокаларининг урнатилиши икки давлт уртасидаги муносабатларга бироз иликлик хам киритган. Хусусан, 1414 йилда император Ёнг Ле Хитой томонидан Ли Да бошчилигидаги элчилар гурухини Марказий Осиёга юборади, шунингдек, Шохрух томонидан хам Хитойга элчилар карвони юборилган.

Хитой элчилари каторида Ли Дадан сунг иккинчи даражали ахамиятга эга булган шахс Чен Ченг саёхат хакидаги тассуротларини узининг кундалигида кайд этиб боради. Кундаликда ёзилишича элчилар Марказий Осиёнинг 20 та худудида булиб кайтади. Булар каторига Бухоро, Шероз, KошFар ва Андижон шахарлари хам киради. (Tibor, 2007) Чен Ченг умумий жисобда жами 3 маротаба Марказий Осиёда булиб кайтади.

Марказий Осиёдан юборилган элчилар каторида эса Гиёсиддин Халил Наккош хам булиб, у хам сафар таассуротларини кундаликда кайд этиб борган. Гиёсиддин Халил Наккош саёхатнинг асосий вакти-беш ойни Хитойнинг Пекин

шахрида утказади, шунингдек у сафари давомида икки ой Гуанжу хамда бир ой Сиджу шахарларида хам булади.

Элчилар алмашинувининг ахамиятли томони шундаки, хар икки мамлакатнинг элчилик вакиллар узларининг хукмдорлари томонидан такдим этилган совгаларни хамкор мамлакат рахбарига етказиб бериш вазифасини хам бажарганлар. Ана шу тортиклар ичида эса, шубхасиз, тасвирий ва амалий санъат намуналари хам булган. Айникса, савдо алокаларида ахамиятли булган амалий санъат намуналари купрок учрайди. Чунки, бу даврларда Хитойда хам, Темурийлар худудида хам узига хос чиннисозлик ва кулолчилик мактаблари шаклланган булиб, уларни экспорт килиш хам икки мамлакат учун манфаатли булган. Тасвирий санъат асарлари эса купрок кулёзмалар оркали кириб келган.

Хар икки мамлакат рахбарлари томонидан тинчлик ва дустона мухитда олиб борган сиёсати узаро хамкорлик алокаларини жуда мустахкам ва бир маромда булишини таъминлайди. Мазкур даврда икки давлат уртасида элчилик ва савдо карвонлари мунтазам алмашиниб туради ва бу жараён санъат атрибутлари ва рассомларни хам янги ижоий гоялар, шакллар, техникалар ва услубларини узлаштиришларини тезлашишига омил булди.

Хитой тасвирий санъати воситаларининг миниатюрага таъсири намуналари.

Хитойнинг миниатюрага таъсири натижасида ишланган куплаб тасвирий санъат асарлари намуналари бугунги кунда Топкапи саройи Музейи, Истанбул, Европа ва Америка Кушма Штатларидаги музейларда сакланиб келмокда. Хусусан, Топкапи сарой Музейида сакланаётган ва Хитой услубини яккол такрорлайдиган асарларнинг аксарияти китобларга ишланган миниатюралар эмас, балки алохида ишланган портретлардир, шунга карамай улар шаркона бадиий безаклар билан хошияланган. (Ghiasian, 2018) 14-15 асрларда Хитойда портрет, манзара ва "гуллар ва кушлар" жанри энг кенг таркалган булсада, шарк миниатюрасига улардан факатгина портрет ва манзара жанрига хос хусусиятлар узлаштирилган ва Марказий Осиё услубларига мослаштирилган. 1-расм Жумладан, Х,иротда Темурийлар даврига оид айрим асарларни Хитой услубига кура чизилган деб тахмин килинади. Чунки, бу каби расмларнинг муаллифи сифатида хитойлик рассом кайд этилмаган, хатто хитойлик рассомнинг индивидуал услубини хам аниклаб булмайди, аммо тасвирларда кулланилган образлар ва чизиш техникаси хитойликларнинг тасвирий санъат мактабларига тегишлилиги яккол сезилади. "Гуллар ва кушлар" жанрига хос бадиий безаклар хам учраб турсада, улар кам сонни ташкил этади. 2-расм.

1-pacM. MyyaMMaö W^aüöonuüxon nopmpemu. KaMonuööun Ee^3oö. 16 acp. (Kopa TuMKeH Eapnemnum xycycuü Konne^uncu. A^^J.

2-pacM. TeMypuünap öaepu Kynonnun^u. CaMap^anö 15 acp.

HHrH yc^yÖHHHr y3^amTHpH^HmH.

Ocne paccoMnapu Ba xyHapMaHgnapn TOMOHugaH Xhtoh TacBupufi Ba aMannö caHtaTnra Ternmnn ycnyönapHH y3namTHpnm ^apaeHHHH hkkh KucMra öynnm

MyMKHH:

-W3aKH KyHHpnm

^neMeHraapHH Maxannufi aHtaHanap önnaH öupranHKga Ky^naö aHrn компознцнaпap aparnm.

Биринчи услубга мисолларни Истанбулнинг Топкапи саройи музейида сакданаётган расмларида куришимиз мумкин. Уларда дарахтт шохига куниб турган кшлар тасввирланган булиб, ранг ва композицион хусусиятлари Хитой расмларини яккол такрорлайди. Жумладан, "Бир расмда (3 расм) кушнинг шохда куниб турган вазияти хитойлик рассомга тегишли "^иш окшомидаги кахратон совук" асаридан юзаки кучирмага ухшайди"-дейди Шимолий Сун худуди рассоми Суй Бай(Cui В ai-ШЙ). (Shigimura, 1992)

Узлаштиришнинг иккинчи усули-алохида мотивлар, услублардан композициялар яратишдир. Бу усулнинг узига хослиги шундаги унда икки хил композициядан бир мукаммал композиция яратилади, ёки икки композицияни биргаликда, ёнма-ён ишлатилади. Бунга мисолни Марказий Осиё рассомларига тегишли 15 асрга оид "Богда дам олаётган Шахзода"( A Prince Seated in a Garden, 1425-1450) асарида кузатиш мумкин. 3-расм

3-расм. "Богда дам олаётган Шаузода "(A Prince Seated in a Garden, Марказий

Осиё, Темурийлар даври 1425-1450.)

Баъзида бу каби манзара жанрини гуллар жанри билан бирга кулланилиши натижасида турли хил элементларни бирлашиши эклектик характерга эга булиб боради, ёки бошкача айтганда стилизацияга олиб келганлиги куринади.

Мазкур услубда ишланган расмларнинг аксариятида усимликларнинг факат юкори кисми, хусуан, гуллар, куртаклар, барглар, буталар ва дарахт таналари таасвирланади, баъзи холларда эса тепаликларда тасвирланган бутун

дарахт танасининг расмларини хам куришимиз мумкин. Топкапи саройидаги расмлар устида тадкикот утказган То Шигимуранинг таъкидлашича, бу асарларнинг ижодкорлари шубхасиз Хитой тасвирий санъати воситаларига таянган.

Шунингдек, Темурийлар даврида ёзилган "Меърожнома"га яратилган минатюралар-бу уша даврнинг тасвирий санъатини намоёт килади ва шубхасиз уша йиллар мохир рассомлар даври эди деб айтилса муболага булмайди. Баъзи манбааларга кура Ислом динини Темурийлар империяси чегараларидан ташкарида ёйишга интилган ва Хитойнинг Мин сулоласи билан мустахкам алокаларни урнатган Шохрух Мирзо Темурийлар даврида «Меърожнома»нинг нусхасини яратилишини тавсия килади ва тасвирий санъат усталарининг катта хиссаси билан "Меърожнома"га куплаб иллюстрациялар ишланади. Бу Шох Рухнинг пайгамбар Мухаммад (с.а.в) нинг суннатларини кайта тиклашга булган доимий уриниши ва рассомларнинг шаркий Осиё санъатига булган кизикишининг табиий натижаси эди. (Sheikh, 2017) Жумладан, 1436 йилда Х,иротда Шохрух учун нусха кучирилган ва тасвирланган ажойиб кулёзмадаги Пайгамбарнинг шаршаралар ва жаннат ва дузахгача булган саёхатлари миниатюрасида Хитой тасвирий санъатининг таъсири сезилиб туради. 4-расм 4-расм. Мир Гайдар. Пайгамбар Мууаммад(с.а.в) Буроц отига минган уолда

фаришта Жаброил билан учрашуви. Хирот, 1436

Мазкур расмдаги жаханнамга ташриф буюрган Пайгамбар Мухаммад (с.а.в.) тасвирланган сахналар хайратланарли. Расмларда хар доим Мухаммад (с.а.в.) унинг Бурок оти ва олтин булутлар орасида хамда унг томонида Жаброил тасвирланган.

Тасвирлардаги эътиборли жихатлар шундаки, миниатюралардаги мукаддас кишилар энди думалок хало билан ажралиб турмайдилар, унинг урнига орка томондан кутарилган оловли халкалар ишлатилган. Бу услуб Хитой ва Марказий Осиё услубларининг узаро таъсири натижасидир. Форсларда "шон-шараф нури" сифатида танилган "Х,ало" Сосонийлар даврида келиб чиккан деб хисобланган. Кейинчалик думалок диск шаклидаги хало хукмдорларни тасвирлашда одатий воситага айланган булиб, 15 асрда Хитой тасвирий санъати таъсири натижасида узгартирилган шакл-мукаддас фигуралар атрофида учкунли алангаларнинг шакли куринишида намоён булди. Бу каби мисоллар Шохномага ишланган миниатюраларда учрайди. 5-расм

5 расм. Мууаммад(с.а.в.), Али, Хасан ва Хусан. Шохномага ишланган

миниатюра. 1436 йил. Хирот

МУ^ОКАМА

Тадкикот ишини тулаконли ёритиш жараёни илмий манбааларга булган эхтиёж катта эканлигини англатди. Хусусан, бирламчи адабиётларнинг асл нусхалари бизгача етиб келмаган булиб, хулосаларни унинг бошка адабиётларда келтирилган маълумотларига таянишни такозо килди.

Шунингдек, иккиламчи адабиётларни урганиш жараёнида Хитой тасвирий санъатининг Марказий Осиё нафис санъатига таъсирини аксарият холларда бир томонлама урганилган манбааларга асосланилди. Чунки, мазкур узаро таъсирлар хакида купрок Шаркий Осиё, хусусан, Хитой ва Япония олимларининг илмий изланишларида, шунингдек, айрим холларда Европа тадкикотчиларининг карашлари келтирилган маколаларида ёритиб берилган холос. Бу эса, мазкур жараённи холисона ёритишда иккинчи томон-Марказий

Осиёдаги мавжуд манбааларни кидириб топиш ва тахлил килишни талаб этмокда.

ХУЛОСА

Хитой тасвирий санъатига тегишли услуб ва воситаларнинг Марказий Осиё рассомлари ижодида учратишимиз, бу рассомлар Хитой тасвирий санъатига узок йиллар давомилда кизикиш билдирганлари, уз асарларида тажрибаларни амалда куллаб келганларини англатади. Улар Хитойнинг турли хил декоратив мотивлари ва манзара жанрига хос элементларини узлаштирган булиб, бундай услуб хаттоки асрлар давомида сакланиб колган.

Хусусан, рассомлар хитой рассомсхилигидан баъзи элементларни олишга ва уларни кайта ишлаш оркали узларининг анъанавий эстетик карашларига мос тарзда куллашга харакат килганлар. Масалан, Хитой тасвирий санъатидан олинган гоя-баъзан тусик ёки панжара ортида жойлашган ва гуллаган новдалар купинча махаллий-анъанавий композиция билан бирлаштирилган.

Аммо, шуни таъкидлаш керакки, Марказий Осиё рассомларининг хитой услубларидан илхом олганликлари ва купгина Хитой тасвирий санъат анъаналарига хос булган услуб ва воситаларни узлаштирганларига карамай, Марказий Осиё миниатюра мактабларидаги мавзу, услуб, восита ва техникаларни тубдан узгартирмади, балки уни янада ёркинрок ва таъсирчанрок куринишга эга булиши учун хизмат килди.

REFERENCES

1. Ghiasian, M. R. (2018). The Topkapi Manuscript of the Jami' al-Tawarikh (Hazine 1674) from Rashididiya to the Ottoman Court: A preliminary Analysis. Iranian studies, 399-425.

2. Shea, E. L. (2018). The Mongol Cultural Legacy in East and Central Asia: The early Ming and Timurid courts. Ming studies, 32-56.

3. Sheikh, S. Z. (2017). Chinese Influence in Persian Manuscript Illustrations. International Journal of Multidisciplinary and Current Research, 856-864.

4. Shigimura, T. (1992). Chinese influence on persian paintings of the fourteenth and fifteenth centuries. Senri Ethnological Studies, 32, 135-146.

5. Tamura Jitsuzo, Kobayashi Yukio. (1952-53). Tombs and mural paintings of Ch'ing-ling, Liao Imperial Mausoleums of Eleventh century a.d. in Eatern Mongolia. Kyoto: Kyoto University Press.

6. Tibor, R. Z. (2007). 59-170. From Doktory.btk.elite.hu: http://doktori.btk.elte.hu/hist/rajkai/diss.pdf

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.