Научная статья на тему 'САМАРҚАНД МИНИАТЮРА САНЪАТИ МАКТАБИНИНГ ЭСТЕТИК ВА РОМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

САМАРҚАНД МИНИАТЮРА САНЪАТИ МАКТАБИНИНГ ЭСТЕТИК ВА РОМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

363
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миниатюра санъати / деворий суратлар / китобат санъати / Самарқанд миниатюра мактаби / эстетик хусусиятлар / “Хамса”. / miniature art / wall painting / book art / Samarkand school of miniatures / aesthetic features / “Hamsa”.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Лайло Усмонова

Мазкур мақолада борлиқни эстетик жиҳатдан идрок этиш, ўрганиш ҳамда англашда миниатюра санъатининг ўрни, Шарқда тасвирий санъатнинг мўжаз турининг кенг ривож топиши ҳамда Самарқанд миниатюра мактабининг ўзига хос бадиий-эстетик хусусиятлари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AESTHETIC AND ROMANTIC FEATURES OF THE SAMARKAND SCHOOL OF MINIATURE ARTS

This article highlights the role of miniature art in aesthetic perception, cognition, as well as the study of reality, the wide distribution of this graceful type of fine art in the East, as well as the peculiar artistic and aesthetic features of the Samarkand school of miniature art.

Текст научной работы на тему «САМАРҚАНД МИНИАТЮРА САНЪАТИ МАКТАБИНИНГ ЭСТЕТИК ВА РОМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

САМАРКАНД МИНИАТЮРА САНЪАТИ МАКТАБИНИНГ ЭСТЕТИК

ВА РОМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Лайло Усмонова

Самарканд давлат тиббиёт институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада борликни эстетик жихатдан идрок этиш, урганиш хамда англашда миниатюра санъатининг урни, Шаркда тасвирий санъатнинг мужаз турининг кенг ривож топиши хамда Самарканд миниатюра мактабининг узига хос бадиий-эстетик хусусиятлари ёритиб берилган.

Калит сузлар: миниатюра санъати, деворий суратлар, китобат санъати, Самарканд миниатюра мактаби, эстетик хусусиятлар, "Хамса".

AESTHETIC AND ROMANTIC FEATURES OF THE SAMARKAND

SCHOOL OF MINIATURE ARTS

Laylo Usmonova

Teacher of Samarkand State Medical Institute

ABSTRACT

This article highlights the role of miniature art in aesthetic perception, cognition, as well as the study of reality, the wide distribution of this graceful type of fine art in the East, as well as the peculiar artistic and aesthetic features of the Samarkand school of miniature art.

Keywords: miniature art, wall painting, book art, Samarkand school of miniatures, aesthetic features, "Hamsa"

КИРИШ

Барча санъат турлари каби миниатюра санъати хам хар кандай вазиятда инсоннинг, миллатнинг, халкнинг маънавий оламини бойитишни, бинобарин, умуминсоний эзгуликка даъват этишни олий максад килиб куяди. Узининг эртакона-фантастик, романтик ва эстетик хусусиятлари оркали инсонлар олдида гузаллик оламини очиб беради, уларнинг эстетик дидларини ривожлантиради, билим олиш ва фалсафий мулохаза юритишга ундайди хамда атроф мухитдаги барча нарсани гузаллик асосига таяниб кабул килишга чорлайди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тасвирий санъатнинг мужаз бир тури "миниатюра" санъати узининг бетакрорлиги билан дунёга машхур булиб, дастлабки куринишларидан то бугунги кунларгача кишиларнинг маънавий оламини бойитишга, бадиий-эстетик дидининг шаклланишига, рухиятини тарбияланишга уз хиссасини кушиб келмокда.

Эстетик онг ва санъатнинг мураккаб тизим сифатидаги мохиятини ёритиб берган Ю.Б.Борев: "...санъат концептуаллик сари интилади, у глобал тафаккурга, умуминсоний муаммоларни ечишга, дунё холатини англашга монеъ. Санъаткор уз кахрамонининг такдирига хам, бутун одамзод такдирига хам бефарк эмас, у тарих микёсида фикрлайди", деб таъкидлайди" [3; 124].

Марказий Осиё миниатюра санъатида романтик рухиятнинг мужассам булиши борасида Г.А.Пугаченкова куйидагиларни айтганлар: "Ислом таълимотида, жонли образлар ва мавжудотларни тасвирлаш ман этилган булсада (Куръонда бу туFридан-туFри курсатилмаган), бундай таъкик диний мазмунга эга булган кулёзмаларга мувофик амал килинган. Адабий асарлар эса бундай чекловларга карамасдан, улардан мустасно булиб, турли суратлар билан безатилган. Шунга кура, Шарк адабиётининг романтик дунёсини очиб беришда (айникса, шеъриятда), кулёзма китобларнинг безатилиши бутун жараёни ичида, айнан, миниатюра рангтасвирининг рухий холати жавоб бера олар эди" [4; 4]. Дархакикат, адабий асарларнинг, хусусан, шеъриятнинг батафсил маъно-мазмуни, шарк халкларининг эстетик хазинаси булиб хисобланадиган ва адабий образларга романтиклик бахш этишда улкан имкониятларга эга булган -миниатюра асарларида яккол уз ифодасини топгандир.

НАТИЖАЛАР

Эстетик ва романтик хусусиятлари нуктаи назаридан Марказий Осиё миниатюра санъатини айнан бадиий мактаблар тизими ва уларнинг узига хос жихатлари асосида куриб чикиш максадга мувофикдир.

Амир Темур давридаги маданий ва ташки алокаларнинг йулга куйилиши ва санъат вакилларининг бир жойга тупланиши натижасида Самаркандда шаркона тасвирий санъат мактаби шаклланади. Турли анъаналарга, услубларга эга булган тасвирий санъат мактабларининг якинлашуви, уЙFунлашган илFор Самарканд мактабининг шаклланишига сабаб булади.

Юкорида таъкидланган Самарканд миниатюра мактабининг эстетик ва романтик хусусиятларига кискача тухталиб утсак. Дархакикат, кадим замонлардан мерос булиб келаётган санъат асарлари инсоният маънавий рухини

юксалтириб, Уотунлик, Гузаллик ва УлуFворлик сари етаклаган. Санъат нафакат хар бир кишининг ички дунёсини юксалиб бориши, балки бутун жамиятнинг ривожланиши учун хам имконият яратиб келган. Бу борада тасвирий санъат мухим ахамиятга эга.

Урта асрларда Шаркда барча сохаларда уЙFониш руй бериб, XIV асрлардан бошлаб тасвирий санъат сохаси хам юкори чуккиларга эриша бошлади ва асосан икки окимда ривожланди - монументал ва миниатюра рангтасвирида. Марказий Осиёда тараккий этган монументал рангтасвир ва умуман, тасвирий санъат Амир Темур даврида эстетик жихатдан янги шакл ва мазмунда ривожланди. Испаниянинг Амир Темур саройидаги элчиси Руи Гонсалес де Клавихонинг кундаликларида хам шу хакда баён этилган. У Амир Темур саройи мехмонхоналарини таърифлар экан, сарой деворлари монументал-рангтасвир фрескалар билан мохирона копланганини таъкидлаб утади [5; 25]. Тасвирий санъатнинг мужаз рангтасвири, яъни миниатюра тури эса, китоб графикаси ва шеърият билан боFлик холда кенг ривож топди.

Миниатюрачи рассомларнинг ишлаш услублари ва усуллари Марказий Осиёнинг барча худудларида деярли ухшаш булганлиги учун тасвир чизмаларининг нусха ва намуналар куринишида турли географик худудларга кенг таркалиши натижасида ва нихоят, мусаввирларнинг бир хукмдор саройидан бошка хукмдор саройига кучиб юриши сабабли миниатюра санъатининг муайян худудий ва бадиий мактабларининг алохида жихатларини курсатиш мушкулдир. Бундан ташкари, кадимги кулёзмалар миниатюраларида уларнинг каерда яратилганлиги курсатилмаган. Аммо бу мактаблар мавжуд эди. Уларни аниклаб олишга бир канча ташки белгилар ёрдам беради: миниатюраларда тасвирланган либослар, бош кийимларининг фаркли томонлари, меъморий иншоотлар ва муайян этник мухитга мувофиклиги.

Бу белгилар мактабларнинг эстетик категорияларини белгилаб бермаса-да, миниатюралар яратилган жойни аник курсатиб беришга хизмат килади. Негаки, миниатюра асарларида тарихий хроникаларни (йилнома), классик бадиий асарларнинг эпизодларини акс эттирган шарк мусаввири, асосан, кахрамонларини уз даври ва мухити шарт-шароитида ва либосида тасвирлаб берар эди [4; 5].

МУХОКАМА

XIV-XVII асрларда миниатюра санъати юксак даражада камол топиб, айнан шу даврларда Марказий Осиёда "Самарканд миниатюра мактаби", "Х,ирот миниатюра мактаби", "Бухоро миниатюра мактаби", "Тошкент (Шохрухия)

миниатюра мактаби" сингари ушбу йуналишдаги катор ижодий мактаблар вужудга келган.

Марказий Осиё халкларининг мифологик, эпик, панд-насихатли, эртакона-фантастик, фолклёр ижодиётининг илк куринишлари археологик казилмаларда топилган деворий суратларда намоён булади. Уларнинг бирида олимлар афсонавий саркарда Рустамнинг кахрамона харакатлари, гунохсиз улдирилган Сиёвушга аъза тутиб йиFлаш маросими, Шох Феридуннинг Серв шохи кизларига учта уFли учун совчиликга бориши маросими тасвирларини аниклаганлар. Самарканддаги сарой мехмонхонасида хашаматли карвон ва куплаб мехмонлар намойиш этилган; суFд ёзувлари Самарканд шохи хузурига ЧаFаниён хукмдори элчилари оркали хизматкорлар, энага ва таникли совчилар кузатуви остида малика туй карвонининг келиши, хамда совFа ва хадялар хакида маълумот беради. Аксарият деворий ёзувларнинг мазмуни хозирча сир булиб колмокда. Уларнинг турли-туманлиги ва бойлиги эса хайратда колдира олиш даражасида ажойибдир. Жумладан: жанг ва базмлар, кабул маросимлари ва сухбатлар, мусикий асбоблардаги ижро ва нарда уйинлари, калъаларни забт этилиши ва назокатли учрашув сахналари, курбонлик келтириш маросимлари хамда шеър ёки филсимон махлукка утирган туртта кули бор маъбуда тасвири ва хк. Такрорланишлар булмасада, аммо нимадир бу деворий накшларни бирлаштириб туради. Маълум турли усулларга эга булган умумий услублар Марказий Осиёда бир нечта махаллий бадиий мактаблар фаолият курсатганлигидан далолат беради

[4; 2].

Жахон тасвирий санъати хазинасидан муносиб урин олган миниатюралар Шарк халкларининг бадиий меросидир. У анъанавий китобат санъатининг таркибий кисми булиб, кадимги нодир кулёзмаларни зийнатлаш билан бирга, мазкур асарлардаги илFор инсонпарварлик FOяларни, олийжанобликка булган интилиш, гузаллик туFрисидаги тасаввурни ифодалашга хам хизмат килган.

Миниатюра санъати Эрон, Хуросон, Мовароуннахр ва Хиндистонгача булган худудда бир даврга хос бадиий-эстетик ходиса эди. Эстетик ва романтик хусусиятлари нуктаи назаридан Марказий Осиё миниатюра санъатини айнан бадиий мактаблар тизими ва уларнинг узига хос жихатлари асосида куриб чикиш максадга мувофикдир. Чунки, бу мактаблар услубий жихатдан бир - бирига жуда якин булсада, айнан ухшаш эмасдир. "Шарк миниатюра ранг тасвири халкнинг оламни идрок этиши ва хис этишини образларда мужассамлаштиради ва бу билан хаётий вокеъликни, халкнинг тарихий ва диний узига хослигини жонли образларда тасвирлайди, бинобарин, "хаёт кузгуси" хисобланади" [6; 8].

Марказий Осиёдаги дастлабки миниатюралар XIII - XIV асрларда Самаркандда пайдо булганлигини ёзган Ш.Аскаров куйидагиларни таъкидлайди: "миниатюраларнинг муаллифлари муFуллар билан бирга МароF, Табриз, ва Султонияда утроклашган ва узига хос услубни яратишган. XIV асрда Табризда (Эрон) туртбурчак, туFри чизикли тасвирга эга, ранглари вазмин кучли туркий миниатюра мактаби фаолият юритган. Ундаги ранг ва услуб -месопотамча, булут ва дарахтлар - хитойи, меъморчилик намуналари ва персонажлар - туркистонча тамойилга эга. Кучманчи кабилалар билан бирга келган уЙFур рассомлари бу мактабга Марказий Осиё Fорларидаги туFри чизикли махобатли тасвирларни эслатувчи ифода услубини олиб киришган" [1 ;10].

Марказий Осиёда санъат тарихининг энг катта ва узига хос тараккий этган даври - бу, асосан, темурийлар даври хисобланади. Бу давр санъатининг серкирралиги шундаки, купгина халклар уртасида шаклланган тасвирий санъат мактаблари марказлашган бир киёфасини, айнан, темурийлар даврида топади. Амир Темур давридаги маданий ва ташки алокаларнинг йулга куйилиши ва санъат вакилларининг бир жойга тупланиши натижасида Самаркандда шаркона тасвирий санъат мактаби шаклланади. Турли анъаналарга, услубларга эга булган тасвирий санъат мактабларининг якинлашуви, уЙFунлашган илFор Самарканд мактабининг шаклланишига сабаб булади.

Афсуски, XV аср миниатюраларидан бизгача кам етиб келган. Самарканд миниатюра мактаби намояндаларининг асарлари атрофлича санъатшунос олималар Г.Пугаченкова ва О.Галеркина томонидан тахлил этилган булиб, улар асосан мазкур мактаб миниатюраларнинг тарихий жихатларига эътибор каратганлар.

Мавжуд булган асарларни тахлили натижасида, куришимиз мумкинки, Самарканд мактабига тааллукли миниатюраларда асосан иккита йуналиш намоён булади: севги-мухаббат, табиат гузаллигини акс эттирадиган асарлар (романтик йуналиш), ва турмуш манзараларини акс эттирадиган асарлар (жанрли йуналиш). Бу йуналишлар сюжетлар танлови билан эмас, балки бадиий талкини оркали аникланади.

Г.Пугаченкова тахлили буйича, Самарканд миниатюра мактабига тегишли, Истамбулдаги "Илдыз" кутубхонасида сакланаётган "Самарканд истехкомидаги жанг" миниатюраси мазмунан кахрамонона рухда тасвирланган булиб, мазкур асарда Темурийларнинг авлодидан булган Халил Султон бошчилигидаги Самарканд калъасини мудофаа килиш сахнаси акс эттирилган. Миноранинг марказида Халил Султоннинг (миниатюранинг тепа кисмида исми ёзилган) укдан отаётганлиги, атрофида эса жангчиларнинг чузик, турFун холатда

турганлиги тасвирланган. Расмда жанг сахнаси хаётий акс эттирилган булиб, уруш эмас, балки кУзF0Л0н куринишида намоён этилган. Миниатюра ута нозик тарзда тасвирланган булишига карамай, композиция соддалиги ва оддийлиги билан ажралиб туради. Ранглар уЙFунлиги юкори даражада ишланган булмаса хам, тасвир аник ва равшандир. Мазкур миниатюра тарихий ахамиятга эга булиб, томошабинда Самарканд халкининг ва жангчиларининг киёфалари, ташки куриниши, уларнинг либослари ва бош кийимлари туFрисида тасаввурларни шакллантиради. Миниатюра Темурийлар даври эстетик хусусиятлари борасида ахамиятли маълумотлар такдим этади, муайян белгилар эса, муаллифи курсатилмаган булса хам, миниатюранинг каерда яратилганлигини аниклашга ёрдам беради.

1549 йилда Жомийнинг "Олтин занжир" асарига иллюстрацияланган миниатюралар каторига фронтиспис куринишида кушиб куйилган "ТоFдаги ов" миниатюраси эса, романтик рухда яратилган булиб, гузал табиатнинг ранг -баранг мадхини акс эттиради (Салтыков-Щедрин кутубхонаси. Санкт-Петербург, рук.№434). Баъзи тадкикотчилар (Ф.Мартин, Л.Иванов) бу миниатюрани XV а. 60-70 й. Х,ирот миниатюра мактабига алокадор деб хисоблаганлар. Г.Пугаченкова ва Л.Ремпел эса, мазкур миниатюрада кулланилган бадиий усуллар ва умумий услуб XV а. бошларига тааллуклигини айтиб утганлар. Бундан ташкари, асарда тасвирланган тоFли ландшафт ва жониворларнинг тасвири шартли равишда акс эттирилмаган булиб, айнан Шахрисабз атрофидаги тоFлар ва муайян табиий мухитга мувофик эканлиги аникланган.

Шаркшунос олим, археолог М.Массон мазкур миниатюрада шер ва куёш акс эттирилган шохона байрокнинг тасвирланиши миниатюрада Самарканд хукмдорларидан бири тасвирланганлигидан далолат беради, деб айтган. Чунки, бу рамз Амир Темурдан мерос булиб, факатгина УлуFбек ва Халил Султон даврида зарб килинган тангаларда акс эттирилган. "...миниатюраларда хамиша яширин маъно бор, уни хар бир кузатувчи узича шархлашга мулжалланган. Бугунги томошабин уни чиройли бир картина сифатида кабул килади, муаллиф учун эса энг мухими - композиция, ранг, турли хил имкониятлар воситасида ишнинг F0ясини беришдир. Миниатюра рангтасвирида ташбех ва рамзлар конун - коидаларга буйсунади. Айникса, куп киёфали композицияда бирорта хам унсур йукки, унга бирор маъно юклатилмаган булсин" [7; 35]. Дархакикат, бадиий кулёзмалардаги миниатюра рангтасвири, узининг бадиийлиги билан замонасининг халк орасида шаклланган илFор F0яларини, дунёвий хаётини, муайян давр эстетик карашларини тасвирлаб, гузалликни акс эттирган.

Миниатюрада олтин рангда осмон, мовий булутлар, учта коя (хаворанг, жигарранг ва бинафша рангда), ноёб усимликлар, арчалар, бургутлар, tof хайвонот олами - айиклар, кийик, буFу, коплон тасвирланган. Буларнинг хаммаси Урта Осиё тоFли худуддаги табиати, хайвонот олами туFрисида маълумотлар бериб, купрок табиий эмас, балки романтик ландшафтни эсга солади. К,ояларнинг талкини жонсиз табиатга жон бахшида этаётгандек туюлади. Тасвирланган чавандозлар, мусикачилар, овчилар фигуралари эркин намоён булиб, композициянинг динамикасини узига хос акс эттиради. Олимларнинг тахмин килишича бу миниатюра Самарканд миниатюра мактабининг ёркин вакили Пир Ахмад БоFишамолий каламига мансубдир [4; 4]. Мазкур миниатюра асарларни тахлили натижасида, куришимиз мумкинки, Самарканд мактабига тааллукли миниатюраларда, асосан, иккита йуналиш намоён булади: биринчиси, севги-мухаббат, табиат гузаллигини акс эттирадиган асарлар. Буларни романтик йуналишга киритишимиз мумкин ва иккинчиси, турмуш манзараларини акс эттирадиган асарлар, яъни жанрли йуналиш. Бу йуналишлар бадиий талкини билан бир-биридан фаркланади.

Шеллинг фикрига кура, "Санъат асарларида ижтимоий ва англанмаган фаолиятнинг айнанлиги куринади... Санъат асарларига хос булган асосий хусусият англанмаганликнинг абадийлигидир (табиат ва эркинлик синтези). Ижодкор уз асарига абадийликка ухшаш, майлларига буйсунган, унинг уйларида мавжуд булган фикрлардан ташкари бор вужуди билан очилганда хам, хеч кандай сунгги акл хам эришиб булмайдиган нарсани жо килади " [8; 383]. Шу уринда, Шарк романтизми хам бутун жахонга, бутун илмий тафаккур оламига, бадиият дунёсига узининг мужизали, кудратли поэтикаси хамда пинхона теранликларга бой сир-асрорлари билан машхур булиб, узининг бой тажрибаси билан асрлар мобайнида хайратга солиб келмокда.

УлуFбек даври Самарканд миниатюра санъатини таърифлашда хозир Истанбулдаги Тупкопи Саройи Музейининг кутубхонасида сакланаётган, Низомийнинг "Хамса"сига ишланган 18 та миниатюра алохида ахамият касб этади. Кулёзманинг бошида ва охирида нашрий маълумотлар берилган. Биринчи варакда кулёзма УлуFбек хукмдорлиги даврида, яъни 1446-1447 йилларда кучирилганлиги, 318-варак остидаги кисмида эса кулёзма эгаси мархум Амир Мирон ат-Табризийнинг уFли Хожа Юсуфшох эканлиги, кулёзмани хаттот Али ибн Искандар ал-Кухистоний кучирганлиги, мусаввир Султон Али ал-Бовардий безаганлиги курсатиб утилган.

Мазкур кулёзма 1967 йилда француз тадкикотчиси И.С.Шчукин томонидан эълон килинди. Асар муаллифи кулёзмадаги 18 та суратнинг хар

бирига изох беради, уларнинг услубини кискача таърифлайди ва китобни иккита уста безаган, деган хулосага келади. Унинг фикрича, 14 та миниатюра Султон Али ал-Бовардийнинг муйкаламига мансуб булиб, колган 4 та сурат номаълум муаллиф томонидан ишланган. И.С.Шчукин биринчи муаллифни мохир, бакувват, табиатни манзарадор килиб чизишга мойил деб хисоблайди ва унинг миниатюраларида OFир, вазмин киёфалар бир-бирини такрорламаслигини кайд этади. Иккинчи уста эса, И.С.Шчукиннинг фикрича, кескинликдан йирок, муйкалами енгил, ранглари нафис, умумий услубга кура у Х,ирот рангтасвир мактабига якин туради.

Санъатшунос олима Мукаддима Ашрафий узларининг тадкикот ишларида Самарканд миниатюра мактабининг узига хос жихатларини курсатиб утиб, айнан Амир Темур ва У^бек даврига оид, Самарканд мактабига тааллукли миниатюралар бошка миниатюра мактаблари вакиллари томонидан яратилган тасвирий санъат асарларидан персонажлар талкини ва либослари билан фарк килишини айтиб утганлар. Улардаги кишилар гавдасининг тасвири узига хос булиб, беллар бир оз пастга тушган ва шунинг учун хам оёклар анча киска туюлади. Х,амма жойда бош кийими бир хил — салладан иборат булиб, унинг узун солинчоFи олдинга ташланган.

Самарканд мактабининг узига хос хусусиятлари ва тутган йули хакида 1446-1447 йилларда Низомийнинг "Хамса"сига турли мавзуларга ишланган миниатюралар хам кенг тасаввур беради. Асардаги 5 та миниатюра "Хусрав ва Ширин" достонини, 3 та миниатюра "Лайли ва Мажнун", 7 та миниатюра "Х,афт пайкар", 3 та миниатюра "Искандарнома" достонларини безаган. Мисол учун, Самарканд мактабида биноларнинг тасвирлари хакида Низомийнинг "Хамса"си кулёзмасига ишланган "Бахром Гур малика билан ок касрда"деб аталадиган сурат яхши таассурот беради.

Асарда полга Fишт йулаксимон килиб терилган, деворлар ранг-баранг килиб безатилган. Баланд-баланд устунлар марказий равокни кутариб турибди. Ён томонларда симметрик равишда иккинчи каватнинг хоналари жойлаштирилган булиб, уларнинг очик деразаларидан аёлларнинг бошлари кузга ташланади. Композиция ён ва тик текисликларга катъий булиб чикилган. Бунда бирорта хам чизик нигохни теранликка тортиб кетмайди. Бино ичини бундай симметрик текисликлар оркали тасвирлаш на Х,ирот, на Бухоро мактабларига хос. Гарчи бу миниатюраларда бинонинг ичи йулаксимон килиб, текисликлар оркали тасвирлансада, бирок уларда симметрия етишмайди. Бу композицияларда бинонинг ичи хамиша унинг олд кисми билан кушиб акс эттирилади, бу эса композициянинг катъий симметриясини бузиб куяди.

Самарканд миниатюрасидаги ушбу суратда аёллар жуфт-жуфт булиб утирган холда бир-бирлари билан кизFин сухбатлашмокдалар. Учи белигача тушиб турган узун ок румоллари улар коматини янада расо килиб турибди. Ушбу румоллар Темур давридаёк урф булган булиб, бу кадимий бош кийимлардан фойдаланиш Самаркандда хамон давом этаётганлигини курсатади [2; 32-34].

Айтишимиз мумкинки, Самарканд миниатюраларида бошка мактабларга хос булган табиат манзаралари ва меъморий бинолар талкинини майдалаштириб юбориш, майда нарсаларни тасвирлашлар деярли учрамайди. Миниатюралардаги барча тасвирлар - табиат унсурлари, безаклар, накшлар, меъморий бинолар, хаттоки кишиларнинг кад-коматлари хам анча йирик килиб тасвирланади. Йирик-йирик рангин соялар уЙFунлиги эса тасвирларнинг таъсирчанлигини ошириб туради.

Шарк халклари маданияти тарихида Самарканд миниатюра мактаби алохида уринга эгадир. Мазкур мактаб мусаввирлари кулёзма китобнинг хар жихатдан мазмунга бой булиши учун санъаткорона мехнат килишган. Шунинг учун хам, улар яратган хар бир безак ва тасвир гузалликни, эзгуликни узида мужассамлаштиради.Кулёзма китоблардаги миниатюраларда тарихий сахналар, табиат манзаралари, гул, дарахтлар, меъморий иншоотлар ва бошка тасвирларнинг шакли уз аксини намоён этганлигини куришимиз мумкин.

ХУЛОСА

Юкоридагилардан айтиш мумкинки, Марказий Осиёда кулёзма китоблар йиллар ва асрлар давомида, аждодларимиз томонидан яратилган маънавий бойлик дурдоналарининг нафакат маданий учоFи, балки ягона билим бериш ва тарбия куроли хам хисобланар эди. Миниатюра мактабларининг инсон эстетик тарбиясидаги урни нихоятда катта булиб, бу буюк мусаввирларнинг асарларида уз аксини топгандир.

Утган асрларда миниатюраларнинг эстетик ва романтик жихатларини рассомлар, асосан, ранглар ва чизгилар куланкаси салмоFи, вазминлик ва ёруFлик оркали ифодалашган. Жумладан, Самарканд мактаби миниатюралари ёркин ифодаланган бадиий-эстетик узига хосликлари билан ажралиб, образлар мусикий тугалланганлигини тасвирнинг вокеаларга бойлиги, рангларнинг маромига етказилганлиги туфайли таъсир кучига эга булган. Самаркандда шаклланган миниатюра санъати мактабининг анъаналари ва узига хос эстетик ва романтик хусусиятлари жахон халклари маданиятига алохида хисса кушиб келмокда.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Аскаров Ш. (2018) "Миниатюраларнинг идеал олами". // "Санъат". №3.

2. Ашрафий М. (1996) "Темур ва УлуFбек даври Самарканд миниатюраси" -Тошкент. Гафур Гулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.

3. Борев Ю. (1988) Эстетика.- Москва: Политиздат.

4. Пугаченкова Г.А., Галеркина О.И. (1979) "Миниатюры Средней Азии. В избранных образцах". - Москва: Изобразительное искусство.

5. Руи Гонсалес де Клавихо. (1990) Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). - Москва: Наука.

6. Шоёкубов Ш. (2006) "Замонавий Узбекистон миниатюраси"- Тошкент. Узбекистон.

7. Ш.Мухаммаджонов билан сухбат. (2000) "Китоб кулёзмаларининг кайта туFилиши" // "Санъат" 1.

8. Шеллинг Ф.В.Й. (1936) Система трансцендентального идеализма. -Ленинград: Огиз-Соцэкгиз.

REFERENCES

1. Askarov Sh.(2018) "Miniatyuralarning ideal olami" // "San'at". №3.

2.Ashrafi M. (1996) "Temur va Ulug'bek davri Samarqand miniatyurasi" - Toshkent. G'afur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti.

3. Borev Yu. (1988) Estetika.- Moskva: Politizdat.

4. Pugachenkova G.A., Galerkina O.I. (1979) "Miniatyuri Sredney Azii. V izbrannix obrazsax". - Moskva: Izobrazitelnoye iskusstvo.

5. Rui Gonsales de Klavixo. (1990) Dnevnik puteshestviya v Samarkand ko dvoru Timura (1403-1406). - Moskva: Nauka.

6. Shoyoqubov Sh. (2006) "Zamonaviy O'zbekiston miniatyurasi" - Toshkent. O'zbekiston.

7. Sh. Muhammadjonov bilan suhbat. (2000) "Kitob qo'lyozmalarining qayta tug'ilishi" // "San'at" 1.

8. Shelling F.V.Y. (1936) Sistema transtsendental'nogo idealizma. - Leningrad: Ogiz-Sotsekgiz.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.