Научная статья на тему 'МАНЗАРА ЖАНРИНИ ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ ЎРНИ ВА ТАРБИЯВИЙ АҲАМИЯТИ'

МАНЗАРА ЖАНРИНИ ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ ЎРНИ ВА ТАРБИЯВИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

597
165
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / таълим олувчилар / ҳамкорлик / педагогикаси / устоз-шогирд анъанаси / манзара / жанр / education / students / collaboration / pedagogy / pedagogical traditions / landscape / genre

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ч. Ж. Бекмиров

Мазкур мақолада тасвирий санъатнинг манзара жанри орқали табиатга бўлган ҳис туйғу талқин этилган. Тасвирий санъат асарлари орқали борлиқни идрок этишга урғу берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE AND EDUCATIONAL SIGNIFICANCE OF THE LANDSCAPE GENRE IN THE FINE ARTS

In this article, the sense of nature is interpreted through the landscape genre of fine art. The emphasis is on the perception of being through works of fine art

Текст научной работы на тему «МАНЗАРА ЖАНРИНИ ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ ЎРНИ ВА ТАРБИЯВИЙ АҲАМИЯТИ»

МАНЗАРА ЖАНРИНИ ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ УРНИ ВА

ТАРБИЯВИЙ АХДМИЯТИ

Ч. Ж. Бекмиров

Тошкент шахри Камолиддин Бехзод номидаги Миллий расомлик ва дизайн

институти дотцент в.б.

АННОТАТЦИЯ

Мазкур маколада тасвирий санъатнинг манзара жанри оркали табиатга булган хис туйгу талкин этилган. Тасвирий санъат асарлари оркали борликни идрок этишга ургу берилган.

Калит сузлар: таълим, таълим олувчилар, хамкорлик, педагогикаси, устоз-шогирд анъанаси, манзара,жанр.

THE ROLE AND EDUCATIONAL SIGNIFICANCE OF THE LANDSCAPE

GENRE IN THE FINE ARTS

C. J. Bekmirov

Associate Professor, National Institute of Art and Design named after Kamoliddin

Bekhzod

ABSTRACT

In this article, the sense of nature is interpreted through the landscape genre of fine art. The emphasis is on the perception of being through works of fine art.

Keywords: education, students, collaboration, pedagogy, pedagogical traditions, landscape, genre

КИРИШ

Санъат-ижтимоий онг шаклларидан бири, борликни билишнинг алохида воситасидир. Узбекистонда олий таълим тизимини ислох килиш, ёшларнинг бадиий тафаккурини юксалтириш борасида бир катор карорлар кабул килинаётганлиги кувонарлидир. Юртимизда хам барча сохалар катори санъат ва маданият сохасига Президентимиз ва хукуматимизни алохида эътиборини айтиб утмасликни иложи йук , уз тараккиёт йулини янги юксак боскичга кутаришга харакат килаётган давлатимизни, дунёнинг кузга куринган халкаро ташкилотлари хам эътироф этишяпти ва бу албатта муносабатларда яккол

куриниб турибди. Республикамизнинг келажакда ривожланган мамлакат булиши, жахоннинг буюк давлатлари каторида тилга олинишида халкнинг маданияти, маърифати ва санъатининг урни бекиёсдир. Президент Ш.Мирзиёев асосий эътиборни ёшларга каратмокда, ёшларнинг олий укув юртларда тахсил олиб турли иктисосликларни жумладан,тасвирий санъат сохасини ислох килиш буйича куплаб амалий ишлар олиб борилмокда. Хрзирги кунда миллий маънавиятимиз ривожини тасвирий санъат намуналарисиз тасаввур этиб булмайди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маълумки, санъатнинг турлари нихоятда куп булиб, тасвирий санъат алохида урин эгаллайди. "Тасвирий" атамаси "тасвирилаш" сузидан олинган булиб, унда турли материал, хусусан, буёк, тош, гипс, ёгоч шунингдек, бошка бадиий ва ташландик материаллар ёрдамида хар хил образларни ва нарсаларнинг расми, хайкалини ифодалаш тушунилади. Тасвирий санъат илм-фан каби дунёни, хаётни, табиатни, халклар тарихини билишга хизмат килади. Тасвирий санъатнинг пайдо булиши ибтидоий жамоа даврига бориб такалади. Бу вактда кишилар вокеаларни, одам ва хайвонларни тошларга тасвирини чизиб, уларни кесиб турли куриниш ва мазмунда хайкаллар ясаганлар. Кадимдан кишилар санъат, табиат ходисалари ва кишиларнинг узаро муносабатлари, фаолиятларига, хулкига ижобий таъсир курсатади деб хисоблаганлар. Шу катори тасвирий санъат асарлари кишиларга катта куч билан таъсир курсатиш имкониятига хам эга. Кишилар тасвирий санъат асарларини томоша килиш оркали уларда ифодаланган гузалликни куриш оркали уз хаётига ана шундай гузалликни киритишга харакат киладилар, асарлардаги кахрамонона харакатларни куриб уларга ухшашга интиладилар. Санъат асарларидаги табиат неъматларидан рухий озука олиш, хаётдан завк олиш оркали улардан бахраманд буладилар, дам оладилар.

Айникса, манзара жанрдаги асарларда борлик, табиатдаги куринишлар хакконий акс эттирилади. Манзарада факатгина нарса ва вокеаларни эмас, балки мусаввирнинг ички кечинмалари хам ифодаланади. Айрим мусаввирлар водийларни, тогу-тошларни тасвирлашга ишкибоз булсалар, бошкалари денгиз манзарасини тасвирлашда мохирдирлар.

НАТИЖАЛАР

Рассомлар уз асарларида хаётни кандай курсалар ушандай эмас, балки ундаги характерли куринишларни танлаб оладилар, керакмас иккинчи даражали куринишларни тушуриб колдирадилар, мухимларини бурттириб курсатадилар. Танишиш ва бурттириш оркали рассомлар нарса ва ходисаларни кишиларнинг тафаккури ва хиссиётларига самарали таъсир курсатишга эришадилар. Рассом борликни шунчаки биладиган шахс эмас, балки у бой тасаввур ва тафаккур килиш кобилиятига эга булган кишидир. У уз ижодида борликни шунчаки акс эттирибгина колмай, балки унга асосланган холда нималарнидир уйлаб топади, тасаввур этади ва тукийди. Энг мухими санъат асарлари уз мазмунида борликни акс эттирибгина колмасдан, у рассомнинг гояларини ифодалайди, уни бойитади, шу билан бирга бундай асарлар томошабинга эмотсионал таъсир курсатиш кучига хам эгадир.

Тасвирий санъатда табиат, шахар, индустриал, интерйер куринишларини тасвирланиши манзара жанрга таалуклидир. Манзара жанридаги асарларнинг айримлари бевосита табиат манзарасини хакикий куринишини тасвирласа, бошкалари ижодий тарзда хаёлан ифодаланган булади. Баъзан бу икки хол бир асарда булишлиги хам мумкин. Манзара жанрини пайдо булиши жуда узокларга бориб такалади. Манзара тасвирларининг кенг таркалишини Кадимги Шарк ва Крит ороллари мисолида куриш мумкин.

МУХОКАМА

Масалан, эрамиздан аввалги аср Бени-Хасандаги кабр тасвирида ёввойи мушик ови тасвирланган. Бу жанр эса мустакил равишда Хитойда 6 асрда пайдо булган.

Жанр (французча генре -„ко'риниш") - шаклий ва таркибий хусусиятлар мажмуи билан тавсифланувчи асар тури.

Европа санъатида эса Уйгониш даврида илмий асосда яъни чизикли ва хаво (ранг) переспективаси асосида шаклланган.

Манзара жанрини икки хили мавжуд. Биринчиси мустакил тури булиб, унда факат манзара акс эттирилади. Иккинчи турида манзара бирон тасвир фонида тасвирланади. Масалан, портретни орка томонида табиат ёки шахар манзараси тасвирланиши мумкин.

Манзара жанрининг куринишларидан бири бу интерйер хисобланади. У биноларнинг ички кисм куринишларини ифодалайди. Бу жанр кадимги Миср, Хитой рассомчилигида учрайди. Улар уз ишларида акл бовар килмайдиган

даражада аниклик билан перспектива конунлари асосида интерйерни тасвирлай олганлар.

Бу жанрда ижод килган Жотто, А.Веррокко, Леонардо до Винчи, Рембрантлар шухрат козонганлар.

Манзара жанрининг иккинчи бир куриниши бу марина жанридир. Унда асосан денгиз куринишлари ва ундаги ходисалар тасвирланади. Марина жанрини шаклланишида И.Айвазовскийнинг хизматлари катта булган. У узининг умрини факат денгиз куринишларини тасвирлашга багишлади. Унинг "Туккизинчи вал", "Чесмен жанги", "Кора денгиз", "Тулкинлар орасида" каби асарлари жахон тасвирий санъатида муносиб уринни эгаллади.

Манзара жанри купрок рангтасвирда, кисман графика ва хайкалтарошликда кулланилади. Хдйкалтарошликда манзара асосан унинг релйеф турида ишлатилади. Хайкалтарошликда манзара куринишлари асосий эмас, тулдирувчи, кушимча ахамият касб этади. Уларни ёритиб беришда бизга композитциянинг урни жуда катта.

Композитция сузи лотинчадан "компоситио" - яни предметларини булакларини солиштириб, маълум тартибда яхлит жойлаштириш, гояга мувофик ижод килиш, баён килиш, композитсия тузиш демакдир.

Композитция, санъатнинг хамма турларини негизида мавжуд: адабиёт, театр-кино, мусика, тасвирий ва амалий санъат, архитектура ва хоказо.

Композитсия укув предмет сифатида, каламтасвир, рангтасвирдан кейин пайдо булди ва хозирда композитсия курси олий таълим касб-хунарлари укув режаларига киритилган.

Педагогика университетларининг тасвирий санъат факултетларида композитция фани укувчиларни ижодий кобилиятларини ривожлантириш билан бирга композитция конун, коидаларини, хакикатни тугри шаклда ифодалаш усулларини ургатади.

Тасвирий санъатда композитция каламтасвир, соя-ёруг, ранг, хаво ва чизик перспективаси каби тасвирий воситалар билан яратилади.

Композитция курси укувчиларни мустакил ижодий ва педагогик фаолиятида образли фикр юргазишида катта ахамиятга эгадир.

Композитсия конун - коидаларини чукур билиш, кобилиятли ижодкор онгига сайкал беради. Етук рассомларнинг ижодий тажрибасига ва композитсияни укитиш услубиятига асосланиб Бадиий Академия томонидан 1960-64 йиллари нашр этилган 8 жилдли «Школа изобразителного искуства» номли методик кулланма тасвирий санъат манбаини бойитди.

Санъат асарларини тахлил килганимизда, композитсия коида ва усуллари уз мохиятини аста - секин йукотиб, янги композитсия коидалари пайдо була бошлади. Бадиий асар яратишда рассомлар табиий ва онгли равишда композитсия конунларига риоя килишади. Х,ар бир ижтимоий - жамият санъат олдида янги замонавий вазифаларни кундаланг куяди.

Х,озирги вактда биз композитсияни назарий асосларини икки гурухга ажратиб урганамиз.

1. Композитсия конунлари.

2. Композитсия коида ва усуллари.

Композитсия усул (йуллари). Композитсияни асосий усулларидан бири ритмни ифодалаш, композитсия мавзуси марказини аниклаш, симметрик ёки ассиметрик холати, массани иккинчи пландаги кенгликдаги асосий курилмасини жойлаштириш.

Ритм хаётда ва санъатда мавжудлиги рассом учун яхши белги, воситадир у бир элементни ораликда галма -гал кайтарилишидир. Асар гоясини композитсия тузилишини идрок этишда ритм эстетик образли тасаввур ролини уйнайди ва контраст ранг, тон конунларига суянади. Х,ар кандай ижодкор утмишдаги рангтасвир санъати усталарини меросини ва тажрибаларини урганиш билан бирга, томошабинга чукур таъсир этувчи тасвир, композитсия конун услубиятини хам урганади.

Амалиётда композитсиянинг зарур унсурлари мавжуд. Яхлитлик конуни, ухшатиш, контраст конун воситаларини мазмуни ва гояга буйсиниш композитсияни асосий конунлари деб хисобланади.

Бу конуннинг белгилари Е. Кибрикнинг китобида тула ва чукур анализ килиб берилган композитсияда биринчи яхлитлик белгиси конунига риоя килинганлиги сабабли, санъат асари булинмас бир бутун булиб куринади.

Композитсия яхлитлигида композитсия элементлари шакл, хажм, «палатно», оралик характер нусха, имо - ишора билан ифодаланади. Мисол тарикасида И.Репиннинг «Крестнуй ход в Курской губурнии» картинаси бир карашда яхлит «пятно» шаклида куринади.

Композитсиядаги омма - халойик тасвири диоганал жойлашган булиб, картинани турт бурчагини боглаб туради. Нихоятда куп сонли халойик жамоа тасвирланган булсада, хар бир киши характери, нусхаси салбий, ижобий образлар, синфий карама - каршиликлар, хулласи рус жамияти уз ифодасини топган.

Хакикат конуни - асосан учта белги билан ифодаланади. Биринчи белги бу бадиий асарда содир булаётган вокеани вазиятнинг узига хослиги. А. Саврасовнинг «Кора кагалар учиб келдилар», И. Левитанинг «Олтин куз», А. Куинджининг «Кайинзорда», А.Руловнинг «Х,аво ранг кенгликда» манзараларида мазмун, нафосат, билан бирга рус табиатини узига хос образи тасвирланган. Типизатсия конунининг иккинчи белгиси - бу содир булаётган вокеа мавзуини, харакат холатини вактини тасвирлайди.

Ю. Пименев «Янги Москва», «Эртанги кучаларда туй» асарида куз олдимизда узгараётган харакатдаги замонавий шахар хаётини курсатган. Туй маросимини йуналишида келажак хаётга шахдам кадам ташлаётган халкларнинг холатидир. Типизатсия конунинг учинчи белгиси бу - янгиликдир.

Реалистик санъат хакикатни тугри ифода этиб колмай, рассом хис туйгуларини, эстетик гузалликни, тасаввурни жозибали тараннум этади.

Бадиий образдаги эстетик сифатлар, композитсия ечимидаги янгиликлар рассом томонидан кашф этилади.

Эстетик кашфиётларни Микеланжело, Титсиан, Рембранатнинг улмас асарларида, А. Дейнека, А. Пластов, К.Юон Асарларида композитсия тузилишини бадиий воситаларидан мавзуда янгилик тушунчасини курамиз. «Новизна» - янгилик окимини биз А. Куинджининг «Кайинзорлар», В.Поленловнинг «Москвадаги ховли», манзарасида курамиз.

Манзара санъати ташки дунёнинг гузаллигини акс эттириш билан инсонга ижобий таъсир этувчи кучга эга. Шунинг учун рассом табиат оламини энг нозик, типик холатларини, ранг гармонияларини англаб, табиатга нисбатан булган эстетик муносабатини билдиради.

Манзара асарида инсон шахси, акл заковатини, ички туйгуларини тасвир оркали кушик килиб куйлайди ва табиат образини яратади. Мисол тарикасида И.Левитаннинг «Владимрка», «Абадий сокунлик узра»,И.Шишкиннинг , «Урмон йирокликлари», В.Мешковнинг «Урал хакида уйлар» асарларини келтириш мумкин.

Тасвирий санъатдаги манзара жанрига оид асарлари инсонда табиатга ва гузаллик фазилатларини шакллантиради. Рассомлар тарихий ва маиший мавзудаги асарларда бевосита манзарага хам мурожат киладилар этюд, эскизлар ёзадилар. Бу холда манзара картинада кушимча фон вазифасини утайди.

В. Васнетсовнинг «Алёнушка» асари бунга мисол була олади. Табиий гузалигини, замонасига хос янгилик узгаришларни К. Юон, Г. Нисский каби рассомлар хам уз асарларида тасвирлаб намоиш этдилар.

50-70 йилларда Узбекистонда манзара жанрида ижод этган рассомлар У. Тансикбоев «Иссик кул», «Она улка», "Кайроккум сув омбори", Н. Корахон «Нанай йули», "Сижжакда бахор", Р. Темуров Самарканд архитектура манзаралари туркимини яратдилар.

70-80 йилларда Г.Абдурахмонов, Ф.Тохиров. Р.Чориев, К.Богадухов, М.Есин, Пудовкин каби рассомлар манзара жанрида самарали ижод килдилар. Хрзирги вактда куплаб изланувчи иктидорли рассомлар, А. Нуритдинов, О.Козоков, З. Исломшиков, А. Муминов, А. Мирсоатов кабилар мустакил Узбекистон гузал табиатини мадх этувчи мафтункор манзараларни яратиб келмокдалар.

Манзараниниг бир неча турлари мавжуд. Шахар (Архитектура), кишлок (тог) манзара, саноат (завод, фабрика, иншоат курилиш), тарихий, романтик, лирик, панорама (куринишида) манзаралари шулар жумласидандир.

Бу жанрда композитсия яратиш учун, каламтасвир рангтасвир сохаларида мукаммал билимга эга булиш керак. Натурадан дастлабки чизилган чизги рангли этюдлар манзара композитсиясини тузишда асосий мавзу булиши мумкин. Кишлок манзарасини композитсиясини тасвирламокчи булсак аввал табиатда куёшли, булутли кунлар,, пешин, окшом холатини характерли жойларини синчиклаб кузатиш керак.

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни такидлаш лозимки. Булажак рассом учун хаётни кузатиш, мавзу юзасидан кундалик каламчизги ва этюдларни бажариш машкларни килишга киришса максадга мувофик иш булади.Манзара жанридаги асарлар инсон учун маънавий озика беради, уни рухлантиради, хаётга шодлик ва кувонч багишлайди.Композитсия - бу муаллифнинг ижодий, бадиий иродаси, махсули хисобланади.Тасвирий санъат миллийликка асосланади, айни пайтда эзгулик, олижаноблик, дустлик, хамжихатлик, маънавий етуклик каби умуминсоний гояларни таргиб этади. Юртимизга четдан кириб келаётган барча асарни хам санъат деб кабул килиш нотугри. Бугунги глобаллашув жараёнида, тезкор ахборотлашув даврида ёшларни окни корадан, яхшини ёмондан фарклай олишга ургатиш зиммамиздаги асосий вазифалардандир.

Шу боис булажак тсвирий санъат укитувчилари олий укув юртида таълим олаётган вактданок камровли фаолиятга узларини тайёрлаб боришлари лозим.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикаси Президентининг "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чоратадбирлари тугрисида" 2017 йил 20 апрелдаги ПФ-2909 сонли карори // Халк сузи, 2017 йил 20 апрель

2. Узбекистон Республикаси Президентинин "Узбекистон Бадиий академияси фаолиятини ривожлантириш ва янада такомиллаштиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида" г Карори. 16.08.2017 й. н пк-3219

3. Жахон санъати тарихи Н.Абдуллаев тошкент "давр пресс" 2007 бет 4-22.

4. Дастгохли ранг тасвирда композитсия асослари (Санъат олий таълитн укув юртлари ва коллежлари укитувчилари учун методик

кулланма) С. Раметов «Шарк» Нашриёт манба акциядорлик бош тахририяти тошкент 2007

5. Узбекистон санъат тарихи Н.Абдуллаев Узбекистон файласуфлари миллий жамият нашриёти Тошкент-2007 бет 179

6. Ирбутаева, М. Т., Махмудов, М. Ж., & Махмудов, М. Э. (2020). Живопись и гармония музыки. Ученый Х Х И века, 6-1(65), 31-34.

7. Ma'mura Irbutayeva The importance of the teacher-student system in teaching the fine arts. Academic Research In Educational Sciences Vol.1 No. 2. 2020 ISSN 21811385 Page 399-404

8. Махмудова, М. Т. (2020). Мусиканинг тасвирий санъат асарларидаги урни ва ахамияти. Academic Research In Educational Sciences, 1 (4), 80-84.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.