Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА ДАСТГОҲЛИ РАНГТАСВИРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА БУГУНГИ КУНДАГИ АҲАМИЯТИ'

ЎЗБЕКИСТОН ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА ДАСТГОҲЛИ РАНГТАСВИРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА БУГУНГИ КУНДАГИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
180
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
санъат / тасвирий санъат / ривожланиш / тарих / рангтасвир / асар / ғоя / рассом / дастгоҳли рангтасвир

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Мийрасхан Турсинбай Қизи Сержанова

Ушбу мақолада санъатнинг инсон ҳаётидаги тутган ўрни ва тасвирий санъатнинг ривожланиш босқичлари ҳақида сўз борган.Ўзбекистон тасвирий санъатида дастгоҳли рангтасвир йўналишида ижод қилиб келаётган рассомларнинг асарларидаги ғоялари ва мазмун моҳияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА ДАСТГОҲЛИ РАНГТАСВИРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА БУГУНГИ КУНДАГИ АҲАМИЯТИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

УЗБЕКИСТОН ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА ДАСТГОХЛИ РАНГТАСВИРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА БУГУНГИ КУНДАГИ

АХДМИЯТИ

Мийрасхан Турсинбай кизи Сержанова

Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти 2-боскич

магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада санъатнинг инсон хаётидаги тутган урни ва тасвирий санъатнинг ривожланиш боскичлари хакида суз борган.Узбекистон тасвирий санъатида дастгохли рангтасвир йуналишида ижод килиб келаётган рассомларнинг асарларидаги гоялари ва мазмун мохияти очиб берилган.

Калит сузлар: санъат, тасвирий санъат, ривожланиш, тарих, рангтасвир, асар, гоя, рассом, дастгохли рангтасвир

Санъат миллий маданият ва манъавиятимизнинг энг ёркин,энг таъсирчан жабхалардан бири хисобланиб,ёшларнинг маънавий оламини юксалтириш эса,бугунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир.Яъни,уларни миллий,умуминсоний кадриятлар рухида тарбиялаш,маданият,санъат хамда бадиий ижодни хар томонлама ривожлантириш,ёшларнинг маънавий-ахлокий жихатдан янада юксалтириш ва жахон маданиятининг энг яхши намуналаридан бахраманд этишдан иборат.

Тасвирий санъат - одатда, борликни маълум бир шакллар,ёки куринарли образлар оркали ифода этадиган санъатдир.Яъни,унга кура шакллар ёрдамида фазовий кенгликда,юзада ёки текисликда(когоз юзасида, девор юзасида, матода ва х.к)акс этади.

Тасвирий санъат тушунчаси кенг маънога эга булиб,графика, рангтасвир ва хайкалтарошлик санъати хам шулар жумласидандир.Хдмма турлари бир-бирига якин ва бир канча ухшашликлари мавжуд.Аммо,хар бири узига хос хусусиятларга эга булиб,тасвирлаш услублари ва техникаси бор.Шу билан бирга,бир катор тур ва жанрларга булиниб,уларнинг ишлатилиш урни,муайян мавзуси ва услубига караб ажратиб олишимиз мумкин.

Аждодларимиз томонидан яратилган тасвирий ва амалий безак санъати,меъморчилик намуналари - ёдгорлигимиз хисобланиб,бой тарихимизнинг жонли ва ишончли кузгуси десак,хеч адашмаган буламиз.Яъни,буларнинг барчаси серкирра ижодкорлар томонидан яратилган булиб,гузаллик конун-коидалари асосида бадиий ифодаланган.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Санъат асарлари хаётни ифодалашда,тасвирий санъатда - шакллар,мусикада - товушлар,бадиий адабиётда - сузлар,театр ва кинода - санъатлар синтези ёрдамида акс этиши мумкин.Санъат кайси куринишда ифодаланишидан катъий назар, буларнинг барчасида маълум бир гоя илгари сурилади.У дастлаб,хис-туйгу ва охангига таъсир этишда намоён булса,кейинчалик гузаллик тугрисидаги тасаввурларини шакллантиради.Инсонларда эстетик дид ривожланиб,хаётнинг барча гузалликларидан маълум даражада завкланади.

Санъат ижодкорлари томонидан яратилган ижод намуналари сархад танламайди.Ижодий асарлар кайси миллат ва худудда яшашидан катъий назар,хамма инсонлар бирдек санъат оламидан бахраманд була олишади.Унинг можизали сири эса,барча минтакаларда хамиша эзгулик тарката олишидадир.Шу боис,хар доим санъат сохасида ижод килувчилар ва бошка санъат намуналаридан завк оладиган инсонлардан ёмонлик чикмайди.Уларнинг калблари узгаларга яхшилик килиш,бошкаларга эстетик дид,кайфият берувчи асарлар яратишдан иборат.

Уйгониш даврининг буюк рассоми Леонардо да Винчи "Табиат яратган шаклларнинг барча сифатларига уз санъатинг билан таклид килишда устаси фаранг булмасанг,яхши мусаввир булмогинг даргумон",деб таъкидлаш баробарида тасвирий санъатни эгаллаш,табиатни урганиш,уни севиш билан накадар богликлигини курсатиб,бу соханинг ута мураккаб соха эканлигини уктирган эди.1

Узбекистон тасвирий санъати тарихи хам,жахон тасвирий санъати тарихининг ажралмас кисмларидан бири булиб,энг кадимий ва кенг таркалган санъат турларидан хисобланади.Бу инсоният тафаккурининг ноёб ижод намуналари хозирги кунга кадар узига жалб этиб келади.Узбекистон худудида хам кадимги рангтасвир асарларини учратишимиз

мумкин.Яъни,Болаликтепа,Варахша ва Афросиёбдаги деворий расмлар оркали,аждодларимизнинг тасвирий санъатга булган кизикишларини ва накадар гузал калб эгалари булишганини англашимиз мумкинДадимги рассомлар фаолиятида хам кузатувчанлик сезиларли даражада уз кучига эга булиб,вокеаларнинг характерини ва мазмунини аник тасвирлаб бера олган.Буларнинг хаммаси хилма хил булиб,хар бир белги,шакл ва кораламалар узига хос фикр ва хусусиятларни ифодалайди.Бу оркали эса,уларнинг хаётида тасвирий санъатнинг тутган мухим урни мавжудлигини куришимиз мумкин.

Тасвирий санъатда монументал ва дастгох куринишлари мавжуд булиб,хар бири узига яраша хусусиятларига эга.Монументал асосан,хажм жихатидан

1 Н.Ойдинов.Тасвирий санъат тарихи .Тошкент:Ижод нашриёт уйи. 2007. 5-Б

Uzbekistan www.scientificprogress.uz

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

катта,меъморчилик,хиёбон,бог ва маълум бир бадиий мухит учун мулжалланган тасвирий санъат намуналари хисобланади.У купинча узига девор юзасига ишлаш(фреска),махсус туртбурчак ва рамкалар ичида тасвирлаш(панно),турли рангли тошлар,шишалар,сирли сополларнинг деворда ишлатилиши(мозаика) ва шу каби йуналишларни камраб олади.Монументал асарлар вокеликнинг акс эттирилиши жихатидан,ифодаланилаётган тасвир узок масофадан яккол куриш учун хизмат килади.

Дастгох рангтасвир хозирги замон тасвирий санъатида энг куп таркалган санъат турларидан бири хисобланади.Одатда,бундай суратлар махсус ясалган рамкага тортилган матолар устига ишланади.Бундай расмлар мольберт деб аталадиган алохида дастгохда ишлангани учун хам дастгохли расмлар дейилади.2Дастгох асари булса,эркин ижод ва фаолият махсулидир.Унинг энг кулай томонларидан бири эса,уни биз хохлаган жойимизга койиб,намойиш этиш имкониятига эгамиз.Масалан,хиёбонлардаги хайкаллар монументал асар хисобланади.Агар хайкал ижодкорнинг уз хохиши ва ижодий изланиши микёсида ишланса,хамда шу ёсиндаги асарларга хос жихатлар амалга оширилса,бу дастгох асари булиб уни музейга ёки укув дарсхоналарига куйиш мумкин.Дастгохли рангтасвир монументал ва декоратив рангтасвирдан фаркли равишда,бошка санъат турларига бевосита богланмайди.Бундай рангтасвир асарлари мухим вокеа ва ходисаларни акс эттиришдан ташкари,шахснинг хис-туйгуларини,кечинмаларини,характер ва узига хослигини курсатиб бериш имкониятига хам эгадир.Шу каторда,табиатда руй бераётган нозик узгаришларни, табиат гузаллигини, ранг-баранглигини ва узининг нафис жихатлари томонидан ифода этилаётганини куришимиз мумкин.Буларнинг барчасини тезкорлик билан тасвирлаб ва ёркин ифодаси оркали, тезда омма орасига намойиш этиш имконияти купрокдир.

XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошларида Марказий Осиё,жумладан,Узбекистон тасвирий санъати даври шакллана бошлади.Бу даврга асосан,рус ва бошка халкларнинг вакиллари оркали уз таъсирини курсатди.Миниатюрага хос ишланиш услублари ва конуниятларидан фаркли равишда,Европа давлатларида анча илгорлаб кетган уч улчамлилик конуниятлари асосида ривожланган бу тасвирий санъат айнан уша даврларда бизнинг улкамизда деярли мавжуд булмаган.Бу вактда асосан,санъат вакиллари купрок халк амалий безак санъати билан шугулланишган.Орадан вакт утиб,аста-секинлик билан махаллий анъаналар билан ривожланган тасвирий санъатимиз бир катор ижодкорлар томонидан янада ривожлана

2 Н.Абдуллаев. Санъат тарихи. I-том. Тошкент: У^итувчи. 1987. 259-Б

Uzbekistan www.scientificprogress.uz

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

бошлади.М.Новиков,С.П.Юдин,Н.В.Рязанов,И.С.Казаков,Т.Н.Никитин ва

Н.И.Гречанинов каби катор рассомлар томонидан катта хисса кошилди.

Узбекистан тасвирий санъати янада ривожланиш боскичлари XX асрнинг 20-30-йилларига тугри келади. Бунда асосан, Н.Г.Карахан, А.Волков, В.И.Уфимцев, П.В.Кузнецов, М.Н.Курзин, Уста Мумин (А.Н.Николаев), О.К.Татевосян, Н.Кашина, С.М.Ковалевская, П.П.Бенков, И.Икромов, Ч.Ахмаров, У.Тансикбоев ва шу каби бир катор рассомларнинг ижодларини таъкидлаб утиш уринлидир.Улар ижодида янги давр рухи,миллий кадриятлар, мехнатсевар халк инсонлари,она юрт манзараси ва узбекона анъаналар акс этган эди. Айникса,Рахим Ахмедов,Маннон Саидов,Зокир Иногомов сингари рассомларнинг ижодий асарларини айтиб утиш уринлидир.Р.Ахмедовнинг натюрморт,портрет ва тематик композициялари эса,бир канча томошабин калбларидан чукур жой олган.Рассомнинг ижодидаги узига хослик булса, узбек тасвирий санъатида алохида бир мактаб булиб шаклланганлиги барчамизга маълумдир.

Замонавий рангтасвир санъатининг илгор вакилларидан бири,Узбекистон халк рассоми,рангтасвир устаси Алишер Мирзаев 1948 йилда Тошкент шахрида таваллуд топган.Она табиатнинг рангин оламини,сержило ранглар оркали тасвирлаган истеъдод эгаси хисобланади.Халкнинг бой анъана ва тасвирий санъат меросига хурмат билан караб,уз бадиий ижоди билан уйгунлашиб кетган.Жумладан,"Интизорлик","Тошкент - тинчлик ва дустлик шахри","Ёш оила хакида кушик" ва шу каби асарлари мавжуд.Рассом купгина асарларида бегубор болаларни,гузал кизларни,оналар образи,анъналар ва узбекона туйларни акс эттирган.

Хулоса килиб шуни таъкидлаш жоизки,Узбекистон тавирий санъати узбекона рухий карашлар негизида ривожланиб бормокда.Мавзунинг мазмун-мохияти,асарни мукаммал ёритиб беришда рассомнинг мехнати,унинг ижодий карашлари ва асар гоясидан иборат.Шу уринда,рассомларнинг она юртига,миллий кадриятларига булган мехр-мухаббатини,улар яратган асарларида уз ифодасини топмокда.

Узбекистон тасвирий санъатининг янада ривож топишида ва бутун жахон тасвирий санъатида уз урнини эгаллашида рассомлар томонидан катор самарали ишлар олиб борилмокда.Рассомлар томонидан яратилган хар хил жанрга мансуб асарларнинг вужудга келиши ва бир катор халкаро кургазмаларда уларнинг иштироки бунинг яккол далилидир.Шу

каторда,З.Фахритдинов,Б.Жалолов,М.Нуритдинов,Р.^удайберганов,Ж.Умарбеков ,А.Нуриддинов,М.Тошмуродов,А.Икромжонов,С.Рахметов каби бир канча рассомлар ижодини таъкидлаб утиш уринлидир.Уларнинг асарларида хам,она заминнинг гузаллиги ва кадриятларининг ифодаланишини куришимиз

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

мумкин.Хрзирги кунда хам,ушбу рассомлар бир катор ёшларга уз билим ва тажрибаларини алмашиб келмокда.Халкимиз орасида анъанага айланиб кетган,устоз-шогирд муносабатларининг яккол мисоли десак,хеч адашмаган буламиз.Узбекистон тасвирий санъатининг келажакда янада юксалишида эса,булажак рассомларнинг ижодий мехнати ва бадиий асарлар яратилиши мухим ахамиятга эгадир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1.Н.Ойдинов.Тасвирий санъат тарихи. Тошкент: Ижод нашриёт уйи. 2007

2.Н.Абдуллаев. Санъат тарихи. I-том. Тошкент: Укитувчи. 1987

3.С.Рахметов.Дастгохли рангтасвирда композиция асослари. Тошкент: Шарк.

2007

4 .С.Абдирасилов,Н.Толипов. Дастгохли рангтасвир .Тошкент: IQTISOD-MOLIYA.

2008

5.Е.Залегина.Живопись. Москва: 2010

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.