Научная статья на тему 'MINIATURE IN THE UZBEK PAINTING'

MINIATURE IN THE UZBEK PAINTING Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
122
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ИСТОРИЧЕСКИЙ ЖАНР / МИНИАТЮРА

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Джалилова Р.

Важность миниатюры на узбекском изобразительном искусстве. Освещены этапы развития миниатюрных композиций с древнейших времен до наших дней.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МИНИАТЮРА В УЗБЕКСКОЙ ЖИВОПИСИ

The importance of the miniature in Uzbek fine art. The development of miniature compositions from ancient ages till contemporary time is illustrated.

Текст научной работы на тему «MINIATURE IN THE UZBEK PAINTING»

Филологические науки

УДК 76.73/76

УЗБЕК ТАСВИРИЙ САНЪАТИДА МИНИАТЮРА

Р. Джалилова1

Аннотация

Мазкур маколада узбек тасвирий санъатида миниатюрани ахамияти хусусида суз юритилган. Тарихий давирлардан хозирги кунда миниатюра композицияларини ривожланиш боскичлари хасида ёритилди.

Калит сузлар: Колорит (гамма), махобатли рангтасвир, тарихий жанр, миниатюра.

Узбек тасвирий санъатида миниатюра кулёзма китоблар яратиш мусилмон Шаркнинг энг катта ютукларидан биридир. Шарк кулёзмаси мазмунан узига хос, ранго-рангдир. Дилшунослик, математика ва табиий фанлар, шеърият ва фалсафа оид китоблар, хунармандлик кулланмалари ва укув рисолалари, тарихий солномалар ва адабий чисалари хукумдорлар ва хомийларнинг кутубхоналарини тулдириб турган, кулёзмани яратиш устида куплаб мутахассислар тер тукишган бир хил усталар когоз тайёрлашган.

Урта асрларда фил суягидан мулойим, нафис таёрланган Самарканд когози алохида кадрланган бошкалар эса китобни яратиш ва безатиш ишлари билан машгул булишган. Уста зархалловчилар сахифа атрофини майда сочмалар баъзан дарахтлару хайвонлар соя тасвири билан безатганлар. Нихоят китобга когозу елимдан ясалган ботик накишлар солинган жуздон "Кийинтирилган". Урта аср китобининг алохида узига хослиги шундаки, анчайин кимматбахо кадимги кулёзмалар муъжаз суратлар билан безатилган. Энг яхши миниатюрачи рассомлар сарой ичидаги кутубхонага жойлашган, улар асосан анъанавий композициялар шаклига солинган мумтоз шеърий ва тарихий салномалар кулёзмаларига сайкал беришган.

Урта Шарк миниатюра рангтасвирининг гуллаб-яшнаши XV-XVII асарларига тугри келади. Бу санъат куп жихатдан дунёвий йуналишлар кучайган мухит билан боглик булиб, мусаввирлар хаётий вокеалар, тарихий ва адабий кахрамонларни тасвирлаш имконига эга эдилар. Шарк миниатюраси узига хос бадиий ифода тилига эга, унда маконнинг олис якинлиги, кискарилши ва ёруглик конунлари йук барча буюмларнинг буялиши бир хил тусда ва бир текисда, шаклнинг нафислигини зохир этишда махрум этилган. Миниатюранинг асосий ифода этиш воситаси чизик ва ранг хисобланади. Сипсиллик ва нафис расм миниатюрага алохида шоирона кутаринкилик бахш этади. Миниатюрадаги жарангдор ва ранго-ранг буёклар жилваси худди ранглар тукилгандек таассурот колдиради, аслида улар асосли бир бирига зид холда берилишга асосланган.

Миниатюра рангтасвир марказлари тарихан таркиб топган йирик вилоятларининг бош шахарлари Эронда Шероз, кейинрок Исфахон, Казвин, Табриз, Хуросонда Х,ирот, Мовароуннахрда Самарканд ва Бухоро булган бу марказларда асосий техник усулларнинг ягоналиги, эстетик жабхаларда умумийлик жихатларидан узига хос бадиий мактаблар шаклланган. Мовароуннахр миниатюра рангтасвири шакилланиши хакида маълумотлар XIV аср охири, Амир Темурнинг буюк давлатига асос солинган даврга бориб такалади.Унинг маркази эса Самарканд булган. Жахонгир забт этилган мамлакатлардан нафакат моддий буюмлар, шунингдек олимлар, ажойиб усталар, хунармандлар рассомларни хам уз юртига келтиради. Сунгиларидан Богдодлик Абд-ал-Хайё булиб, у Амир темур томнидан Нигористонга бошлик

1Джалилова Рузихон - преподаватель, Ферганский государственный университет, Узбекистан.

килиб тайинланган. Миниатюрачилар Самаркандда тахтни бошкарган Амир Темур невараси, буюк олим Улугбек даврида хам фаолиятларини давом этиришади. XV асрнинг иккинчи яримида миниатюра рангтасвир маркази Темурийлар Хироти булиб, у ерда Камолиддин Бехзод, Мирак Наккош, Косим Али сингари буюк муссавирлар ишлашди. Дирот Шайбонийхон томонидан босиб олингандан сунг, бу ердаги усталар Сафовийлар хукмрон булган Эрон ва Мовароуннахрга жунаб кетишга мажбур бшлишди, айни пайтда улар узлари билан Диротга хос булган рангтасвир анъаналарини хам олиб боришда. XVI асрдан бошлаб, Урта Осиёда Самарканд, Тошкент, Шохрухия ва хусусан, пойтахт Бухоро маданият бунёдкорлик марказларига айланди. Бухорода энг ажойиб уста ижодкорлар жам булишган эди.

Тарихий манбалар ва миниатюрага чекилган имзолар оркали Бухоро ва самарканд рангтасвир мактабларининг етук вакиллари номлари бугунги кунга етиб келган. Улар орасида Шайхзода, Махмуд Музаххиб, Абдулла ва Мухаммад Мурод Самаркандий каби буюк усталар бор. Шайбонийхон зафарларини кайд этувчи "Фатхнома"(1510-1520 йиллар) га ишланиб, хозиргача сакланиб колган нисбатан аввалрок булган миниатюраларидаги узига хос услуб шундан гувохлик берадики, бу даврда Мовароуннахрдаги миниатюра ривожи йуналиши давом эттирилган. 1520-1520 йиллар бухоро миниатюра мактабининг гуллар яшнаган даври булди. Хирот услубининг йирик вакили Махмуд Мазаххиб эди. Низомий каламига мансуб "Сирлар хазинаси" асарига ишланган суратлар, Саъдийнинг "Гулистон" сайкал берган безаклари ва Алишер Навоий портрети ва санъаткор ижодининг энг аъло намуналари хисобланади. Мусаввир уларда расм ва компацизиянинг ажойиб устаси, рангни нозик илговчи рассом эканлигини намойиш этган. Аср урталарида Бухоро миниатюраси кучли, мустакил мактаб сифатида шакилланди. Дирот услубидан фаркли уларок миниатюрада безакларнинг йуклиги, расимнинг ихчамлиги, рангларнинг меъёрий жойлашиши, сахналарида одам шакилларининг камлиги махаллий киёфаларнинг мавжудлиги кузга ташланади. Деярли барча вокеалар табиат куйнида, чодир тикилган ёки айвон кушк урнатилган, холда акс эттириладики, бу оркали дашт узбеклари асилзодалари анъаналарига якинлик таъкидланади. Бухоро миниатюрасида манзара, меъморий обидалари инсон коматлари тарихларини беришда узига хос тизим ишлаб чикарилган. Бу эса у ёки бошка рангтасвир мактабининг етуклигининг белгиловчи омил хисобланади. Аср охирида келиб Бухоро миниатюраси янада соддалаштирилди, жадваллаштириш ва расм шартлиги, меъморий ва табиат тасвирларини рад этишга караб йуналтирилди ва аста секин бу даврда анча фаоллашган Самарканд мактабига уз урнини бушатиб берди. Самарканд миниатюраси мактабнинг гуллаб яшнаши XVII асрининг биринчи уч ун йилигига тугри келади. Бу ерда Мухаммад Шариф, Мухаммад Дарвиш, Самаркандий ва Мухаммад Мурод Самаркандий каби ажойиб усталар ижод килишди. Самарканд мактаби Бухоро мактабидан фаркли уларок ихчамликда харакат ривожига, шаклнинг "Дашамдор"лигига, икирчикирларининг бой тасвирлашга эътиборни каратди, унда кутаринки кайфият мулойим рангини услуб мужассам. Кейинги асрларда миниатюра рангтасвирнинг юксак санъати аста-секин суна бошлаши XVII-XIX асрларда бадиий безаклардан йирок булган, факат накш билан зийнатланган кулёзмалар устунлик килади.

XIX асрда Туркистонда монография чоп этилган китоб пайдо булди, бу эса китоб санъатининг янги боскичга ривожланишини белгилаб берди. Урта Осиё миниатюраларининг таъсири бор. Миниатюралардаги кишиларнинг киёфаси, кийимлари ва уй-рузгор буюмлари Урта Осиёга хос миниатюра бутун сахифани коплайди. Уларда турли иморатлар, кошинли айвон, айвончали миниатюралар авсонавий табиат манзаралари фанида татасвирланади. Тасвирлар купинча баланд тепалик билан тугалланади. Осмон мовий ёки олтин рангида, Гул ва майсалар бодам ва шафтолизорлар ранг-баранг тошлар орасида уткан ариклардаги сув кумуш рангли миниатюралардан асосий кахрамонлардан ташкари, сарой амалдорлари, хизматкорлари хам жой олиб улар булаётган вокеага гуё томошабин каби караб турадилар. Дозир Узбекистан давлатининг турли кутубхоналарида Бухоро миниатюрасига оид купкина расмли ва бидиий

безакли кул ёзмалар сакланмокда. Чунончи: Амир Хисраб Дехлавий, Шамсуддин Дофиз, Ака Дехлавий, Махрамий каби шоирларнинг лирик шеърлар туплами Али Хусайн кучирган, Бухоро миниатюраларига тегишли: Абдурахмон Жомининг "Тухфа ул-ахрор" Мир Хусайин кучирган. 16 аср иккинчи ярим Хожи Камолиддин Дусайн буюртмаси билан кучирилган, 1566, Амир Хисрав Дехлавийнинг "Хизрхон тарихи" Мир солих ибн Тохир ал-Бухорий кучирган.

XV аср таникли минатюрачи рассомлардан: Камолидин Бехзод улуг миниатюрачи мусаввир уз замондошлари: Султон Хусайн Бойкаро, Шайбонийхон, шоирлар Жомий, Хатефи, кабиларни ажойиб портрет композицияларни яратдилар.

У Алишер Навоий портретини XV асрда тасвирлаган. У Алишер Навоий Хусайин Бойкаро кароргохида миниатюра санъатида бошка рассомлар хам ижод килган. Тарихчи Хондамир 1498 й узиниг "Хулосот Аалъ-Акбар" рисоласида рассом Косим-Алини асримизнинг каймоклари, нозик асар муаллаифларининг сардори деб бахолашган. XV асрда Камолидин Бехзоднинг шогирдларидан: Махмуд Музаххиб (Музаххиб олтин билан безовчини англатади.) У Алишер Навоий портретини XV асрда тасвирлаган Муйсафид ёшлардаги шоир, хассага таяниб турган холда тасвирланган. Кувгинликда, амирлик, давлатни бошкариш ишларида сочлари окариб иродаси сайкал топди. Мен кексайсам хам танам тетик, менинг сузларим хануз килич каби уткир» деган эди Алишер Навоий. Махмуд Музаххибни миниатюра асарида улуг Алишер киёфасида, соч, соколлари окарган, бироз гавдаси энгашган, тугалмас хаётий куч, уткир нигох, лабдаги енгил табассум, шоирнинг халкпарвар, «гуманист», мутафаккир инсон эканидан далолат беради. Композиция жихатидан бу портрет миниатюра санъатида узига хос хусусиятга эга, унинг нозик киёфаси хаётийлиги, куз-кошлари харакатларида ифода этилган. XVII асрда бир хил Урта Осиё рассомлари уз ватанидан узокда миниатюра санъатида анъаналарни давом этирдилар.

Рассом Давлат Мухаммад Хиндистонда Бобурийлар саройида султон ва уларни оилаларини, сарой амирларини, шоирларининг портретларини яратди. Шу даврда Хиндистонда Мухаммад Мурод Самаркандий Бобур саройида ижод килиб, портрет устаси номини олди. Миниатюрачи рассом таш ки дунёдаги хакикатни-кузатиб хаётни тасаввурлари асосида композициянинг маълум конун коидаларига амал килган холда асар яратди.

XVII асрда бир хил Урта Осиё рассомлари уз ватанидан узокда миниатюра санъатида ананаларни давом этирдилар. Рассом Давлат Мухаммад Хиндистонда Бобурийлар саройида султон ва уларни оилаларини, сарой амирларини, шоирларининг портретларини яратди. Шу даврда Хиндистонда Мухаммад Мурод Самаркандий Бобур саройида ижод килиб, портрет устаси номини олди. Миниатюрачи рассом ташки дунёдаги хакикатни-кузатиб хаётни тасаввурлари асосида композициянинг маълум конун коидаларига амал килган холда асар яратди.

Асримизнинг етмишинчи йиллари охиррогида Узбекистан маданий хаётида мухим узгаришлар юуз берди. Хусусан, бу давирда тасвирий санъатнинг тошкогозга чизиладигон локли рангтасвир тури -миниатюра санъати пайдо булди. Айнан уша давирда халк санъатининг барча турларини саклаб колиш, ривожлантириш ва кайта тиклаш максадида нафис накшу нигор тажриба -илмий ишлаб чикариш устахонаси ташкил этилди. Узбекистан рассомлар уюшмасининг бадиий фонди тасарруфидаги "Уста" халк санъати бирлашмаси асос солди. Унга таникли рассом Чингиз Ахмаров мутасадди этиб тайинланилди. Мазкур устахона даргохида истеъдодли ёш рассомларнинг илк миниатюра асарлари бунёдга келди. "Уста" халк санъати бирлашмасида уз ижодий фаолятда турли минятюра композицияларни миллий гояда ижод этаётган мусаввирлардан Ниёзали Холматов, Fайрат Камолов, Расул Пулатов,Абдулла Назаров Илхом Шоёкубовлар ёшларни замонавий долзаб мавзулар рухида ижодий кайта ишлаб чикиши хаётий зарурятдир [1].

Мустакиллик йилларида миниатюра санъатига эътибор янада кучайди. Узбек тасвирий санъатида куплаб миниатюра асарларидаги турли куринишга эга булган ижодий гоядаги композицияларни куриш мумкин. Узбекистан Республикаси Президентининг Фармонига биноан 1997 йилда Камолиддин

Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти ташкил топди. Институтга улуг миниатюрачи Камолиддин Бехзод номи берилди. Бу рамзий маънода эди. Негаки урта осрдаёк бутун дунёга машхур булган, Шарк миниатюра мактабига асос солган эди. Институтни нафакат жахоннинг европача йуналишидаги, шу билан бирга тула маънода Шаркнинг бой меросини узлаштириш асосида ташкил этилишини даврнинг узи такозо этган эди. Санъатда миниатюра, китоблар безаги наккошлик ривожланди.Узбекистон Бадиий Академиясининг академиклари устозларнинг анъаналарини хозирги кунда санъатнинг машхур усталари А.Нуридинов, Ж.Умарбеков, А.Мирзаев, Л.Ибрагимов ижодида замонавий гоялар символик рамизларни ранг баранг композиция уйгунлиги дастгохли академик рангтасвирда узгача усул ва воситаларни куллаб давом эттирмокдалар.

Тасвирий санъатида миниатюрани кадимги рассомлар, халк усталари яратган ижод намуналари, хозирги замонавий рассомлар ва халк амалий санъатида, Китоб графикаси, Дастгохли академик рангтасвир ва композицияда ва санъатни турли йуналишларида замонавийлаштирилиб амалий машгулотлар жараёнида ижодкорликка йуналтириш ва мустакил тасвирий санъат намунасини яратиш устида ишлашни шакллантиришга йуналтирилгандир. Санъатда мазмун ва гоянинг энг яхши ечимини топиш, ижодий махоратни ошириш нафосат тарбиясининг зарурий кисми, мухим омиллардан биридир. Миниатюра санъати жанрларни таълим жараёнида чукур урганилиши ёшларни педагог хамда ижодкор сифатида шакиллантиради. Миниатюрани санъатида тур ва жанрлари баркамол авлодни педагогик ижодий кобилятни шакиллантриш, гояга асосан асар яратиш, талабани гузалликни хис этиш, тасаввурни шакиллантириш таълим-тарбияси билан ишлашнинг максад ва вазифалари, принциплари, усул ва шакллари, методологияси, муаммолари ва уларни бартараф этиш чора тадбирларини уз ичига камраб олган.

Адабиётлар руйхати:

1. Ш.Шоёкубов. Узбекистон бугунги миниатюра рангтасвири Мусаввир "Шарк" нашрёт -матбаа концернининг Бош тахририяти Тошкент-1994

2. Камолидин Бехзод 545 йиллиги Тошкент -2000 йил

3. Г.А.Пугаченкова.Л.И.Ремпелъ История искуства Узбекистана М.1965

4. Композиция асослари. А.Абдурасулов Шарк" нашрёт -матбаа концернининг Бош тахририяти Тошкент 2004.

5. Р.Джалилова "Кампозиция" Фаргона 2012 йил.

© Р. Джалилова, 2016

УДК 76.73/76

МИНИАТЮРА В УЗБЕКСКОЙ ЖИВОПИСИ

Р. Джалилова

Аннотация. Важность миниатюры на узбекском изобразительном искусстве. Освещены этапы развития миниатюрных композиций с древнейших времен до наших дней.

Ключевые слова: Колорит (гамма), величественная картина, исторический жанр, миниатюра.

© Р. Джалилова, 2016

UDC 76.73/76

MINIATURE IN THE UZBEK PAINTING

R. Djalilova

Abstract. The importance of the miniature in Uzbek fine art. The development of miniature compositions from ancient ages till contemporary time is illustrated.

Keywords: colorant, enormous portrayal, historical genre, miniature.

© R. Djalilova, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.