Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ДАВЛАТ МУЗЕЙИ АРХЕОЛОГИЯ ФОНДИНИНГ БОЙИТИЛИШИГА ОИД БАЪЗИ МАСАЛАЛАР (1991-2021 йиллар кесимида)'

ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ДАВЛАТ МУЗЕЙИ АРХЕОЛОГИЯ ФОНДИНИНГ БОЙИТИЛИШИГА ОИД БАЪЗИ МАСАЛАЛАР (1991-2021 йиллар кесимида) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Боймирзаев Сарвар Бойназар Ўғли

Ўзбекистоннинг узоқ ўтмишидаги осори атиқалари, жумладан археологик топилмаларнинг бугунги кунгача етиб келишида ва келажак авлодга муносиб етказишда Ўзбекистон тарихи давлат музейининг ўрни беқиёс. Ўзбекистон тарихи давлат музейи ўз фондларида Ўрта Осиёнинг биринчи даражали илмий аҳамиятга эга, дунёга машҳур бўлган юз минглаб моддий ва маънавий ёдгорликларидан топилган археологик, нумизматик, этнографик топилмалар ҳамда архив ҳужжатларини сақлаб келди. Ушбу бой мероснинг таркибий қисми бугунги кунда 75 мингдан зиёд ашёни оʻз ичига олган Археология фондида сақланиб келаётган археологик топилмалардан иборатдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ДАВЛАТ МУЗЕЙИ АРХЕОЛОГИЯ ФОНДИНИНГ БОЙИТИЛИШИГА ОИД БАЪЗИ МАСАЛАЛАР (1991-2021 йиллар кесимида)»

УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ДАВЛАТ МУЗЕЙИ АРХЕОЛОГИЯ ФОНДИНИНГ БОЙИТИЛИШИГА ОИД БАЪЗИ МАСАЛАЛАР (1991-2021 йиллар кесимида)

Боймирзаев Сарвар Бойназар ^ли

Узбекистон тарихи давлат музейи илмий ходими, т.ф.ф.д. (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.12606620

Узбекистоннинг узок утмишидаги осори атикалари, жумладан археологик топилмаларнинг бугунги кунгача етиб келишида ва келажак авлодга муносиб етказишда Узбекистон тарихи давлат музейининг урни бекиёс. Узбекистон тарихи давлат музейи уз фондларида Урта Осиёнинг биринчи даражали илмий ахамиятга эга, дунёга машхур булган юз минглаб моддий ва маънавий ёдгорликларидан топилган археологик, нумизматик, этнографик топилмалар хамда архив хужжатларини саклаб келди. Ушбу бой мероснинг таркибий кисми бугунги кунда 75 мингдан зиёд ашёни о'з ичига олган Археология фондида сакланиб келаётган археологик топилмалардан иборатдир.

1991 йилда Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Археология институти Шош-Уструшона экспедициясининг ^анха отряди рахбари Г.И.Богомолов 1981-1990 йилларда ^анха шахрида олиб борилган археологик казишмалар натижасида топилган 120 га якин буюмни музейга топширди [Узбекистон тарихи давлат музейи археология фондининг 308 сонли коллекция китоби: 1]. Ушбу топилмаларнинг катта кисмини сопол идиш булаклари, симобкузачалар, кувур булаги, шиша идиш булаклари ва тошлардан ясалган такинчоклар ташкил этади.

Музейнинг Археология фондида археологик экспедиция натижаларида топилган ёзув намуналари хам топширилган. Инсон маданиятининг белгиларидан бири булган ёзувнинг пайдо булиши дастлаб Осиё ва Шимолий Африка (кадимги Миср)га бориб такалади. Одамлар томонидан яратилган билимлар, кашфиётлар аждодлардан авлодларга айнан ёзув оркали етиб келмокда. Юртимизда кадим замонларда турли хил ёзувлардан фойдаланилган. Булар оромий ёзувига асосланган хоразм, сугд, бактрия, кхарошти, юнон, парфия, яхудий, руний, куфий ёзувларидир. Ушбу ёзув намуналари Сурхон вохасида жойлашган Эски Термиз худудидан куплаб топилган. Бунга далил килиб Л.И.Альбаум томонидан музейга топширилган археологик топилмаларни олишимиз мумкин. 1995 йилда Л.И.Альбаум томонидан музейга I-II асрларга оид навбатдаги коллекция топширилди. Уларнинг орасида терракота хайкалчаларнинг колиплари, кхорошти ( 1-илова) ва бактрия ёзуви булган сопол идиш парчалари, тошга уйиб чизилган нилуфар гули барги ва ёзув, кхорошти ёзуви туширилган охактош парчасининг мавжудлиги Сурхон вохаси худудида антик даврда маданиятнинг ривожланганлигини исботлаб беради. Бундан ташкари, гипсдан ясалган думалок шаклдаги куёш худосининг юзи тасвирланган безак намунаси булиб, у пешонасида соч толалари, кошлари пешонасигача чузилган, соколлари усган холда муйлови билан кушилиб кетган, куз ковоклари шишган, бурни кичик ва текис, лабининг юкори кисмига муйлови тушиб турган холда, орка томонида эса матонинг излари курилади. Бу холдаги тасвирлаш уша давр одамларининг тасаввурида илохларнинг куриниши кандай деган саволга жавоб топиш имконини беради. Бошсиз будданинг утирган холатда, кизил ранг билан ишланган хайкали ва тошдан уйиб ишланган "ванна" умумий хисобда эса 140 дона Фаёзтепани навбатдаги урганиши натижасида топган археологик ашёлар мавжуд. Топилмалар орасида бир неча тилда

ёзилган ёзувларни топилиши антик даврда юртимиз худудида яшаган инсонлар ушбу ёзувлардан фойдаланганлигидан далолатдир.

1998 й 22 июнда Э.Некрасова ва Д.Чунихиналар томонидан ^ашкадарё, Хоразм вилоятларидан 1985-1991 йилларда тупланган 52 та археологик топилма музейга топшилди [Узбекистон тарихи давлат музейи КП-2166: 1]. Ашёлар орасида симобкузачалар, сопол идишлар ва уларнинг парчалари, шиша идиш булаклари, терракота хайкалчаларнинг булаклари, бронза халка ва темир буюм булаклари мавжуд [Узбекистон тарихи давлат музейи археология фондининг 325 сонли коллекция китоби: 1]. Топилмалар орасида одамнинг тасвири ва унинг атрофида дурадгорлик белгилари булган остадоннинг бир кисмини борлиги ушбу остадон дурадгорлик билан шугулланган уста учун ясалган деган тахминга келишимиз учун асос булиб хизмат килади. Чунки, инсонлар остадонларга имкон кадар мархум хакида маълумот берувчи тасвирларни ифодалашга харакат килишган.

2002 йил январида Музейга академик Ю.Ф.Буряков томонидан Шохрухия шахарчасидан 2001 йилда топилган XV асрга оид харбий совут келтирилди. [S.Boymirzayev: 72] Бу Темурийлар даврига тегишли совут хисобланади (2-илова). Демак, ушбу совут Сохибкирон Амир Темур аскарларидан бирига тегишли эканлиги хакикатга якин. Тарихдан маълумки, 1220 йилда Чингизхон бу шахарни вайрон этиши натижасида хеч ким яшамайдиган худудга айланган. Уни Амир Темур кайта тиклаб 1392 йил бу шахдрни угли Шохрух шарафига Шохрухия деб атаб, бу шахар А.Темурнинг харбий юришларидан олдин факат харбий саркардалар иштирокида машварат утказадиган жойи булган. Барча уруш режалари шу ерда тузилган. Унгача уруш режаси хакида хеч ким билмаган. Демак харбий шахар булган. Табиийки совут хам бунга дадил. Сохибкирон вафотидан кейин хам темурийларнинг Олтин Урда билан курашида мухим стратегик маскан вазифасини утаган. Полимерлар кимёси ва ядро физикаси институтида олиб борилган текширувлар натижаси шуни курсатадики, ушбу совут темирдан ясалган, пайвандлаш учун углеродли пулатдан фойдаланилган. Мукаммаллиги жихатидан ноёб ушбу харбий ярог нафакат Узбекистонда, балки бутун Марказий Осиёда ягона саналади. У 100 га якин пулат плита (кобик) дан иборат булиб туртбурчак шаклда (11х8 см), бир бирига махкамланган. Дубулгасининг хам бир кисми сакланиб колган. Ушбу коллекцияда лойдан ясалган гишт, сирланган сопол идиш парчалари, кук рангли мойчирок, шиша идиш булаклари хам мавжуд.

2001 йилнинг октябрида музейга Жаркутон илк шахар ёдгорлигидан топилган, лойдан ясалган диний маросим утказувчи диний вакил (рохиб) хайкали академик А.Аскаров томонидан келтирилди (мил. авв. 1300-1350 йиллар). Бундай хайкал Жаркутон ёдгорлиги очилгандан бери биринчи марта топилиши булиб, ундан кейин хам бу каби кайкалча Жаркутон ёдгорлиги ибодатхонасидан топилмаган. ^изиги шундаги бу давр сунгги йилларда олиб борилган тадкикотлар натижасида оташпарастликдан зардуштийликка утиш даврини характерлаши асосланган. Х,айкалга эътибор берсак осмонга караб, куллари дуога очилган холатни куриш мумкин. Демак, уша даврдан бошлаб, яъни бундан 3,5 минг йил олдин осмонга караб илохий куч борлигига ишониб сажда килган, дейиш мумкин. Бу холат бугунги кунда хам инсонлар томонидан амалга оширилиб келинади.

2002 йил 15 ноябрда академик А.А. Аскаров Тошкент вилояти Туйтепа туманининг шаркий кисмида жойлашган Бешкапа манзилгохини урганиш натижасида топилган икки

дона оссуарийни музейга топширган. Ушбу овалсимон оссуарийларнинг юза кисмида мухрлар акс этган. ^адим давлатчилик анъанасига кура мухрлар бошкарув белгиси эканлигига эътибор каратадиган булсак ушбу остадонлар хукмдор ёки оксокол ёки уларнинг якин кариндошларига тегишли деб хисоблашимиз мумкин. Бугунги кунда ушбу икала остадон хам музей экспозициясидан жой олган.

Узбекистонда ахолининг палеолит давридан бошлаб яшаб келаётганлигини тасдикловчи топилма - одам суягини 1980 - 1988 йилларда узбек археологиясининг устунларидан бири булган Уткир Исломов бошчилигидаги УзР ФАга карашли Археология институтининг палеолит булими Фаргона водийси Сух туманида жойлашган Селунгур горидан топган. Ушбу топилмалар фанга "Селунгур одами" номи билан киритилган. 1988 йилда музейга олиб келинган бир дона узунлиги -16 см, кенглиги-3,5 см. булган инсон елка бугими суяги ва кадимги одамларнинг 6 дона узунлиги-2-3 см, кенглиги 0,7; 0,9; 1,3 см. ли хар хил улчамдаги, узун, бир илдизли кадимги палеолит даврининг энг кадимий туридаги инсон тишлари музей кирим китобига 2007 йилда киритилган. [Узбекистон тарихи давлат музейи КП 4735: 1] (3-илова).

2003 йилда Тошкент вилоятидан яна кадимги даврга тегишли одам суяги топилди. Ушбу одам суяги Тошкент худудида хам инсоният тош давридан яшаганлиги тугрисидаги карашларни исботлайди. Бу топилма урта палеолитдан сунги палеолитга утиш даврига оид. Топилма 2003 йилда Тошкент вилоятининг Бустонлик тумани Бурчмулла кишлогида жойлашган Обирахмат горидан 1998 йилда бошланган У.Исломов ва А.Деревянко (Россия) лар рахбарлигидаги кушма экспедиция давомида топилган [Л.Левтеева, В.Минасянц: 195]. Вена (Австрия) университетининг антропологлари суяк парчаларини юкори сифатли нусхасини яратади. 2007 йилда бош суягини чап томонини париентал кисми, темпорал суяк, одам тишлари биргаликда музейга топширилди. Мазкур топилмалар бугунги кунда музей экспозициянинг биринчи залида ташриф буюрувчилар учун намойиш этилмокда.

Тарих фанлар доктори Р.Сулаймонов 2003 йил ^ашкадарё вилояти Китоб туманида урта Палеолит даврига оид Ангилак манзилгохидан

(42 мингйиллик) топилган одам оёгининг 6.7 см ли 1 дона метаторсал суягини 2013 йилда музейга такдим этади. У урта палеолит даври (42 мингйиллик)га оид. [Узбекистон тарихи давлат музейи КП 5011: 1]

Юртимизнинг бир нечта худудларидан, жумладан Сурхондарё, Фаргона, Тошкент, ^ашкадарё вилоятларидан палеолит даври манзилгохларидан тош куроллари ва хайвон суякларининг колдиклари билан бир каторда одам суякларини топилиши тош давридан одамлар юртимиз худудида муким яшаганлигидан далолат беради. Бу эса тарихимиз жуда узок мингйилликларга бориб такалишини музейга ташриф буюрган хар кандай инсон тушуниши аник.

Камолиддин Бехзод номидаги дизайн ва милллий рассомлик институти доценти Г. Дресвянская томонидан 2004 йилда ХХ асрнинг 80-90 йилларида ^ашкадарё вилояти Чечактепа манзилгохини (^изилдарё ва Тирнасой сохилларида жойлашган) урганиш давомида топилган археологик топилмалар топширилди [Узбекистон тарихи давлат музейи КП 3881: 1]. Ашёлар орасида V-VI асрларга оид терракота хайкалчалари, ингичка ишланган паёла ва сопол идиш булаклари учрайди. Терракота хайкалчаларида нимани тасвирланишига кура жуда кизикарлидир. Бундан ташкари лойдан ясалган думалок шаклдаги мухр хам мавжуд. Мухр икки катор чизик, уларни бир бири билан боглаш учун

6 та безакдан фойдаланилган. Уртасида эса куёш тасвири чизилган. Бу куёшни илохийлаштирилганлигига яна бир далилдир.

2004 йилда Музей археология фонди Киндиктепа, Тункет (Тошкент вилояти) ва Мингурик (Тошкент) дан топилган сопол идиш булаклари билан бойиди. Мингурик ёдгорлиги бир неча марта археологлар томонидан урганилган объектлардан бири хисобланади.

Н.И. Крашенинникова 1964-1982 йилларда ^ашкадарё вилояти Китоб туманининг турли худудларидан антик даврга оид 500 га якин туплаган топилмаларни 1996 йилда музей илмий ходимларидан А.Мусакаева ва

В.Миносянц томонидан топширилган. Ушбу топилмалар суяклар, тош, ойна, лой, бронза ва темирдан ясалган буюмларнинг парчаларидан иборат [Узбекистон тарихи давлат музейи КП 2155: 1]. Уларнинг орасида бугдой доналарини хам куришимиз мумкин [Узбекистон тарихи давлат музейи КП 2154: 1]. Бу даврда яна Оёкогитма манзилгохидан топилган неолит даврига оид сопол идиш [Узбекистон тарихи давлат музейи КП 4731: 1] хам мавжуд. Ушбу топилма бугунги кунга кадар музейга олиб келинган лойдан ишланган буюмлар орасида энг кадимийларидан биридир. Унинг бизгача бутун холда етиб келиши неолит даври маданияти, ахолининг турмуш шароитлари ва машгулотлари хакида янги хулосалар чикаришга далил була олади.

2007 йилда музей Кирим китобига яна бир ноёб топилма - горелеф (текис сатхга ишланган буртма накш) киритилди^. Boymirzayev: 75 ]. У 1979 йилда Б. Тургунов бошчилигидаги Узбекистон санъатшунослик экспидециясининг Айритом булими томонидан Айритом ёдгорлигида амалга оширилган казишма натижасида топилган. Ок мармардан ишланган. Олд томонида туртбурчак шаклдаги пойдевор устида турган эркак ва аёл тасвири бор. Аёлнинг факат пастки кисми сакланган булиб, оёгида билакузук ва узун куйлакда тасвирланган. Эркакнинг эса факат оёк кисми сакланиб колган. Х,айкалнинг пастки кисмида 350-360 харфдан иборат олти катордан иборат матн бор. Ёзувлар милоддан аввалги II асрга тегишли булиб вакт утиши билан эрозия окибатида анча кисми едирилиб кетган. В. А. Лившиц ва Э.В.Ртвеладзе каби олимлар ушбу ёзувларни укиган. Ёзув Кушон империяси даврида кушон тилида, ёки кушон-бактрия тилида герк алифбосида ёзилган деган хулосага келинган. Бу Урта Осиёда топилган биринчи кадимги бактрия тилидаги монумент хисобланади. (4-илова) Ушбу экспонат 2023-2024 йилларда Берлин шахридаги Жеймс Симон галериясида ташкил этилган "Узбекистоннинг археологик хазиналари. Македониялик Искандардан Кушонлар салтанатигача" кургазмасида иштирок этган.

Хулоса урнида шуни айтиш уринлики, мустакилликнинг дастлабки даврларида мавжуд кийин вазиятларга карамасдан, фидойи археологларнинг мехнати самараси уларок музейга бир катор ноёб ашёлар такдим этилди. Бунинг натижасида бугунги кунда юртимиз тарихини кадимийлаштира оладиган, экспозиция залларини безаб турган экспонатларга эга булдик. Музейга топилмаларни кабул килиш буйича бугунги кунда хам бир катор ижобий ишлар давом эттирилмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон тарихи давлат музейи КП - 2166, 1998 йил.

2. Узбекистон тарихи давлат музейи археология фондининг 325 сонли коллекция китобидан.

3. S.Boymirzayev O'zbekiston tarixi davlat muzeyi arxeologiya fondining shakllanishi va

4.

5.

6. 7.

9.

rivojlanishi: Tar. fan. nom. diss - T., 2023. - 72 b.

Узбекистон тарихи давлат музейи КП 4735. 2007 йил. Левтеева Л., Минасянц В. Эхо ушедших эпох. -Т., 2017. -С. 195. Узбекистон тарихи давлат музейи КП 5011. 2013 йил. Узбекистон тарихи давлат музейи КП 3881. 2004 йил. Узбекистон тарихи давлат музейи КП 2155. 2006 йил. Узбекистон тарихи давлат музейи КП 2154. 2006 йил.

10. Узбекистон тарихи давлат музейи КП 4731. 2007 йил.

11. S.Boymirzayev O'zbekiston tarixi davlat muzeyi arxeologiya fondining shakllanishi va rivojlanishi: Tar. fan. nom. diss - T., 2023. -75 b.

Иловалар

1-илова

2-илова

3- илова

4-илова

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.