Научная статья на тему 'ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИДАГИ ИЛК ЎРТА АСРЛАРГА ОИД ЯНГИФЕРМА АРХЕОЛОГИК ЁДГОРЛИГИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР'

ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИДАГИ ИЛК ЎРТА АСРЛАРГА ОИД ЯНГИФЕРМА АРХЕОЛОГИК ЁДГОРЛИГИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Нормуродов Дилмурод

Ўзбекистон Марказий Осиёдаги маданий мероси ёдгорликларига бой Республика ҳисобланади. Айни пайтда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 4 октябрдаги 846-сон қарорига кўра Ўзбекистондаги “Моддий маданий мероснинг кўчмас мулк обектлари миллий рўйхати”га жами 8210 та объект киритилган. Улардан 4748 таси археология ёдгорликлари ҳисобланади [Moddiy madaniy merosning ko‘chmas mulk obyektlari milliy ro‘yxati]. Аммо, ушбу рўйхатга кирмаган бир қанча археологик ёдгорликлар ҳам бор. шунингдек, кейинги йиллардаги тадқиқотлар давомида кўплаб янги археологик ёдгорликлар топилган. Яна аниқланмаган бир талай археологик ёдгорликлар ер қарида изсиз кўмилиб ётибди. Шулардан бир гуруҳи археологик ёдгорлик сифатида қайд этилган бўлса-да, “миллий рўйхат” қирмаганлиги боисдан уларнинг бузиб юборилиши ҳолатлари ҳам юз бермоқда. Ана шундай маданий мерос ёдгорликларидан бири Янгиферма археологик ёдгорлигидир. Бу ёдгорлик Тошкент вилояти, Ўрта Чирчиқ тумани, Юқориовул қишлоғидан шарқда, Нурафшон–Оҳангарон шаҳарларини боғловчи (А–373) автомобиль йўлидан 300 м шимолда жойлашган. Унинг “Google Earth” дастуридаги координатаси: 40°59'01.2"N, 69°27'47.8"E.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИДАГИ ИЛК ЎРТА АСРЛАРГА ОИД ЯНГИФЕРМА АРХЕОЛОГИК ЁДГОРЛИГИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР»

ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИДАГИ ИЛК УРТА АСРЛАРГА ОИД ЯНГИФЕРМА АРХЕОЛОГИК ЁДГОРЛИГИГА ДОИР

МУЛО^АЗАЛАР

Нормуродов Дилмурод

УзМУ "Археология" кафедраси, т.ф.ф.д. (PhD), катта илмий ходим https://doi.org/10.5281/zenodo.12606290

Узбекистон Марказий Осиёдаги маданий мероси ёдгорликларига бой Республика хисобланади. Айни пайтда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 4 октябрдаги 846-сон карорига кура Узбекистондаги "Моддий маданий мероснинг кучмас мулк обектлари миллий руйхати"га жами 8210 та объект киритилган. Улардан 4748 таси археология ёдгорликлари хисобланади [Moddiy madaniy merosning ko'chmas mulk obyektlari milliy ro'yxati]. Аммо, ушбу руйхатга кирмаган бир канча археологик ёдгорликлар хам бор. шунингдек, кейинги йиллардаги тадкикотлар давомида куплаб янги археологик ёдгорликлар топилган. Яна аникланмаган бир талай археологик ёдгорликлар ер карида изсиз кумилиб ётибди. Шулардан бир гурухи археологик ёдгорлик сифатида кайд этилган булса-да, "миллий руйхат" кирмаганлиги боисдан уларнинг бузиб юборилиши холатлари хам юз бермокда. Ана шундай маданий мерос ёдгорликларидан бири Янгиферма археологик ёдгорлигидир. Бу ёдгорлик Тошкент вилояти, Урта Чирчик тумани, Юкориовул кишлогидан шаркда, Нурафшон-Охангарон шахарларини богловчи (А-373) автомобиль йулидан 300 м шимолда жойлашган. Унинг "Google Earth" дастуридаги координатаси: 40°59'01.2"N, 69°27'47.8"E.

Янгиферма археологик ёдгорлигини 1985 йилда ва 1990 йилда тузилган харитада тепалик сифатида белгиланганлигини кузатиш мумкин (1-расм). Аслида археологик ёдгорликнинг урни булган бу жой айрим сабабларга кура 1973 йилда рус тилида ва 1975 йилда узбек тилида Ю. Ф. Буряков, М. Р. ^осимов, О. М. Ростовцевларнинг хаммуаллифлигида чоп этилган "Тошкент областининг археологик ёдгорликлари" китобида ва унга ишланган харитага кирмай колган [Ю.Ф.Буряков, М.Р.Касымов, О.М.Ростовцев: 114; Ю.Ф.Буряков, М.РДосимов, О.М.Ростовцев: 120]. 2016 йилда бу жой текширилди ва тепаликнинг сакланган урни археологик ёдгорлик сифатида кайд килинди [С.Р.Ильясова, Ф.А.Максудов, Э.Ф.Вульферт, Д.Нормурадов: 9]. Ушбу текширув ишлари пайтида ёдгорликнинг сакланган умумий майдони 0,60 га.лиги, унинг шимолдан жанубга 300 м.га чузилганлиги, шимолидаги баландлиги 6-10 м келадиган тепаликда майдони 25х25 м кисмида кушк-касри урнашганлиги аникланди. Рельефидан унинг атрофи мудофаа девори билан ураб олинганлиги сезилиб турарди. Ёдгорликнинг устида ва якин теварак-атрофида кулда ва кулолчилик чархи ёрдамида ясалган сирсиз сопол булакларига, кулолчилик ишларидан колган тошкол (шлак)ларга дуч келинди. Шунингдек, ёдгорликнинг сакланган кисмининг атрофларидаги тупроги техника ёрдамида текслаб юборилганлиги, унинг жануби-шаркидаги кесмасида диаметри 1,2 м келадиган кулолчилик хумдонининг бир кисми сакланиб колганлиги кузатилди (2-расм).

2024 йил март ойида "Гоогле Еартх (Google Earth)" дастури ёрдамида Урта Чирчик туманидаги археологик ёдгорликларни кузатиш пайтида Янгиферма ёдгорлигининг худуди кескин кискариб кетганлиги кузга ташланди (3-расм). Ёдгорликнинг сакланган хдкикий холатини куриш, тегишли ташкилотлардаги масъулларга уни саклиб колиш билан боглик курсатма ва маслахатлар бериш максадида ташриф буюрилди. Афсуски, ушбу ёдгорлик текислаб юборилганлиги, тупроги экин далаларининг паст-

чукарликларини тулдириш учун ташиб кетилганлигига гувох булинди (4-расм). Ёдгорликнинг текисланган тупроклари орасида пахса девор булаклари, ёргинчоктошлар ва уларнинг булаклари, кулда ва кулолчилик чархи ёрдамида ясалган турли сирсиз сопол буюмларининг майда булакларга булинган парчалари сочилиб ётганлигига гувох булинди (5-6-расмлар).

Янгиферма археологик ёдгорлигидан аникланган материаллар унинг араблар халифалиги кушинларининг Чоч вохасига боскинчилик юришларига кадар фаолият юритганлигини курсатмокда. Тошкент вохаси шахарсозлиги масалалари буйича чукур изланишлар олиб борган археолог Юрий Буряков узининг вохада олиб борган тадкикотларида илк урта асрлар (6-8-асрлар) да шахар ва кишлокларнинг сони кескин купайганлигини айникса, ахоли сонининг купайиши натижасида янги ерларнинг узлаштирилиб, бундай худудларда ер эгаларининг каср кургонларини бунёд эттирганлиги кайд килган [Ю.Ф.Буряков: 133]. Уларнинг аксарияти шахарларнинг кичик куринишида булиб, каср атрофини кишлок ахолисининг турар жойлари эгаллаган. Чочнинг бундай кишлоклари 0,2 дан-4 га.гача катталикдаги майдони эгаллаган [Ю.Ф.Буряков: 133]. Янгиферма ёдгорлигининг тузилиши хам ана шундай кичик касрларга ухшаш. Бундан ташкари, Чочдаги илк урта асрларга оид куплаб иморатлар пахсадан курилганлиги билан характерланади [Ю.Ф.Буряков: 133; D.R.Normurodov: 108]. Жумладан, Имлок-Тункат, ёдгорлигидаги илк урта асрларга оид иморатларнинг катта кисми пахсадан курилган [D.R.Normurodov: 109]. Х,атто, кабр иншоотларини хам пахсадан куриш урфга кирган эди [D.R.Normurodov: 122]. Бу хусусият Янгиферма ёдгорлигина хам хосдир.

Янгиферма ёдгорлик сиртидан ёргинчоктошларининг топилиши шу ерлик ахолининг уз даврида дон-дунларни янчишда ана шундай буюмлардан фойдаланганлигини курсатади (5:2, 6:34-расмлар). Бу оркали Янгиферма ахолисининг бир гурухи дехкончилик, хусусан, донли экинларни етиштириш билан машгул булганликларини хам тахмин килиш мумкин.

Янгиферма ёдгорлигидан кулда ва кулолчилик чархи ёрдамида ясалган сирсиз сопол буюмларининг парчалари, кулолчилик хумдони ва сопол тошколларининг аникланиши кизикарлидир. Бу идишлар лойига майдаланган тошчалар, кум кушиб, тайёрланган. Уларнинг сирти оч жигарранг (6:1-6:19-расмлар), кора (6:18-6:19-расмлар), ва саргиш-каймокрангда (6:20-6:33-расмлар) ангобланган хиллари бор. Айрим идиш синикларининг сиртида оловдан корайган дуд излари колган (6:1, 6:3-6:7, 6:9-6:17, 6:20-расмлар) булса, саргиш-каймокранг ангобланганларидан иккитасида кора рангдаги буёк билан безалган окма безак излари (6:23, 6:32-расмлар) сакланган. Янгифермадан аникланган сорпол идишлар ясалиш техникаси ва тузилишига кура Чочнинг илк урта асрларга оид Мингурик археологик боскичининг кулолчилик махсулотларига ухшаш [Ю.Ф.Буряков: 82]. Бу артефактларнинг топилиши улардан хужаликда ва таомларни (сут пишириш, кайнатишда таомлар. Д.Н.) тайёрлашда фойдаланганликларини, ахолининг бир гурухи кулолчилик махсулотларини ишлаб чикариш билан машгул булганликларидан дарак беради. Бу соха уз навбатида ёдгорликнинг уз даврида аникланган майдонидан кура анчагина катта булганлигига хам ишора беради. Одатда, товар ишлаб чикариш алохида касрларда яшовчи ахоли усун эмас, балки касрнинг атрофини эгаллаган кишлокда яшовчи ахоли вакилларининг кундалик турмушида мухим урин тутган. Бундан куринадики, Янгиферма уз даврида кишлок бошлигининг кушк-касрига эга кишлокнинг урни булган. Афсуски, унинг бузиб юборилганлиги бу масалага тулик ечим топишга имкон бермайди. Шунингдек, ахолиси хужалигининг бошка тармокларини аниклаб булмайди. Факатгина,

Чочнинг илк урта асрлардаги тог олдида яшовчи ахолиси каби чорвачиликнинг йилкичилик, йирик ва майда молларни урчитиш билан хам машгул булганликларини тахмин килиш мумкин [Ю.Ф.Буряков: 134].

Умуман олганда, Тошкент вилоятининг Урта Чирчик туманидаги Янгиферма археологик ёдгорлиги илк урта асрлардаги кушк-касрли кишлок булиб, унинг ахолиси дехкончилик, хунармандчилик билан кенг шугулланган. Ушбу ёдгорликнинг бузилиб кетиши эса фожиали булиб, у хакида ушбу маколада келтирилган маълумотлар оркали тасаввурларга эга булиш мумкин, халос. Унинг йук килинишини эса утмишга, моддий меросга булган ачинарли муносабат, деб караш мумкин. Келгусида бу каби холатлар булмаслиги учун халкимиз, ёшлар онгига тарихнинг жонли гувохи булган маданий меросни асрашни сингдириш, масъулларнинг маъсулиятини янада ошириш лозимдир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Moddiy madaniy merosning ko'chmas mulk obyektlari milliy ro'yxatini tasdiqlash to'g'risida // https://lex.uz/docs/-4543266.

2. Normurodov D. R. Toshkent vohasining qadimgi va o'rta asrlar davri moddiy madaniyati tarixi (miloddan oldingi ХШ-milodiy XIII asr boshlari). ^shkent: Renessans press, 2023.

3. Буряков Ю. Ф., Касымов М. Р., Ростовцев О. М. Археологические памятники Ташкентской области.-Ташкент: Фан, 1973. 114 стр.

4. Буряков Ю. Ф., ^осимов М. Р., Ростовцев О. М. Тошкент областининг археологик ёдгорликлари.-Тошкент: Фан, 1975. 120 бет.

5. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы города и городской культуры Ташкентского оазиса.-Ташкент: Фан, 1982.

6. Ильясова С. Р., Максудов Ф. А., Вульферт Э. Ф., Нормурадов. Д. Отчет за 2016 год. О рекогносцировочных работах по составлению свода археологических памятников на территории Ахангаранского, Урта-Чирчикского, Паркентского, Бостанлыкского районов Ташкентского вилоята.-Самарканд, 2016.-С. 9. (хисобот Самарканд Археология институти архивида сакланмокда).

Илова

1-расм. 1985 йилда тузилган харитадан кесиб олинган расм. Харитадаги цизил рангдаги доирага олинган нуцтада Янгиферма археологик ёдгорлиги тепалик шаклида киритилган (ушбу харитани цуйидаги интернет манзилида куриш мумкин: https://retromap.ru/1619851_z16_40.980798,69.462711)

2-расм. Янгиферма ёдгорлиги. Жануби-шарцдан куриниши (ушбу расм 2016 йилги дала тадцщотлари %исоботидан олинди. Каранг: Ильясова С.Р., Максудов Ф.А., Вульферт Э.Ф., Нормуродов Д. Отчет за 2016 год. О рекогносцировочных работах по составлению свода археологических памятников на территории Ахангаранского, Урта-Чирчикского, Паркентского, Бостанлыкского районов Ташкентского вилоята.-Самарканд, 2016.-С. 9. (%исобот Самарканд Археология институти архивида сацланмоцда).

3-расм. Янгиферма археологик ёдгорлиги. "Google Еагдастуридан олинган расмлар. 2010, 2022 ва 2023 йилдаги %олат.

1 2

4-расм. Янгиферма ёдгорлигининг 2024 йилдаги йилда бузиб, йуц цилинган %олати. 1-шарц томондан куриниши; 2-жануб томондан куриниши.

2

5-расм. 2024 йил Янгиферма ёдгорлигининг бузиб юборилган тупроцлари орасидан аницланган артефактлар. 1-пахса деворининг цолдицлари; 2-ёргинчоцтошининг турли томондан куриниши; 3-сирсиз сопол парчалари.

б-расм. 2024 йил Урта Чирчиц тyманидаги Янгиферма археологик ёдгорлигининг 6y3иб юборилган тyпроцлари орасидан топилган ашёлар. 1 -33-кyлолчилик буюмларининг парчалари; 34-ёргинчоцтош булаги.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.