Научная статья на тему 'ШАҲРИСАБЗ ШАҲРИДАГИ КЎҲНА МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРНИ ТАЪМИРЛАШ ВА ҚАЙТА ТИКЛАШНИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ'

ШАҲРИСАБЗ ШАҲРИДАГИ КЎҲНА МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРНИ ТАЪМИРЛАШ ВА ҚАЙТА ТИКЛАШНИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Самаров Ф.У.

Тарихдан маълумки, кўҳна Кеш яъни Шаҳрисабз кишилик жамиятининг энг қадимги ҳудудларидан бири ҳисобланади. Ушбу қадимий шаҳарда мозийда ота-боболаримиз томонидан кўплаб кўҳна меъморий ёдгорликлар барпо этилган бўлиб, бизнинг замонамизга қадар ушбу обидаларнинг маълум қисми сақланиб қолган. Жумладан, ҳозирги вақтда мазкур ҳудудда 200 тадан ортиқ маданий мерос объектлари сақланаётган бўлса, улардан 52 таси айнан тарихий-меъморий ёдгорликлар саналади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАҲРИСАБЗ ШАҲРИДАГИ КЎҲНА МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРНИ ТАЪМИРЛАШ ВА ҚАЙТА ТИКЛАШНИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ»

ШАХРИСАБЗ ША^РИДАГИ КУ^НА МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРНИ ТАЪМИРЛАШ ВА ЦАЙТА ТИКЛАШНИНГ

ТАРИХИЙ АХДМИЯТИ

Самаров Ф.У.

докторант, Царши давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11166968

Тарихдан маълумки, кухна Кеш яъни Шахрисабз кишилик жамиятининг энг кадимги худудларидан бири хисобланади. Ушбу кадимий шахарда мозийда ота-боболаримиз томонидан куплаб кухна меъморий ёдгорликлар барпо этилган булиб, бизнинг замонамизга кадар ушбу обидаларнинг маълум кисми сакланиб колган. Жумладан, хозирги вактда мазкур худудда 200 тадан ортик маданий мерос объектлари сакланаётган булса, улардан 52 таси айнан тарихий-меъморий ёдгорликлар саналади.

Кадимги Сугдиёнанинг жанубий худудлари Кдшкадарё вилояти хисобланган. Сунгги вактларда олиб борилган тадкикотларга кура, кухна Кешда шахарсозлик хамда давлатчиликнинг пайдо булиши 2700 йилдан узокрок даврга бориб такалиб, бугунги Китоб туманидаги Узункир ва Сангиртепа манзиллари урнида шакллана бошлаганлиги таъкидланади. Ёзма манбалардаги кайдларда бу ушбу кадимий шахарнинг номи Кеш, Кес хамда Кас номлари билан аталганлиги кайд этиб утилган. Марказий Осиёдаги "шахарсозлик маданиятининг кучиб юриши конунияти"га асосан кадимги Кеш хам палеоэкологик ва сиёсий вокеалар туфайли дастлабки урнини бир неча марта (Узункир хозирги Китоб шахри - Шахрисабз шахри) кучиб утган булиб, уларнинг тарихий вориси Шахрисабз шахридир[1, - 11 б.].

Бугунги кунда Шахрисабз шахри худудида Оксарой мажмуаси (XIV аср), Дорут-тиловат хамда Дорус-саодат ёдгорлиги (XIV аср), Амир Темур ер ости дахмаси (XIV-XV асрлар), Кукгумбаз масжиди (XV асрнинг биринчи ярми), Гумбази Саййидон макбараси (XV аср), Чубин мадрасаси (XVI аср), Кундузак масжиди (XVIII асрнинг биринчи ярми) каби бир катор тарихий-меъморий ёдгорликлар сакланиб колган булиб, мустакиллик йиллари давомида ушбу кухна обидаларда бир неча бор таъмирлаш ва мустахкамлаш ишлари олиб борилди.

Жумладан, Сохибкирон Амир Темур бобомиз томонидан 1380-1404 йилларда барпо эттирилган Оксарой ёдгорлиги узининг махобати билан уз даврининг тенгсиз иншооти хисобланган. Минг афсуски, мазкур обиданинг тулик холати бизнинг замонамизга кадар сакланиб колмасдан, факатгина унинг кириш кисмининг икки ён кисмлари сакланиб колган. Таникли

адабиётшунос ва тарихшунос олим П. Равшанов узининг "Шахрисаб тарихи" асарида ушбу кухна ёдгорликнинг уз даврида мухташам булганлигини, унинг баландлигини эса 70 метрдан ошганлигини таъкидлаган[2, - 313 б.].

Марзкур тарихий-меъморий ёдгорликнинг хозирги вактда сакланиб колган кисми 38 метр булиб, иншоотни барпо этилишида /25-26 х 25-26, 5 см калинликдаги гиштлардан махсус ганч коришмасидан кенг фойдаланилган[3]. Ушбу кухна мозийда бир-бирига уйгун булган уч кисмдан иборат булган, обида энига 120-125 м, узунлиги эса тахминан 240-250 метр булганлиги айтилади. 1995-1998 йиллар давомида олиб борилган тадкикотлар натижасида тарихий иншоотнинг бузилган кисмларининг харитаси яратилиб, унга кура обида дастлаб шаркий кисмидан бошланганлиги маълум булади[4, - 3-4 б.].

Мустакиллик йиллари давомида юртимиз худудидаги куплаб тарихий-меъморий ёдгорликлар билан бир каторда Оксарой иншоотида хам таъмирлаш ва мустахкамлаш амалиётлари олиб борилди. Жумладан, Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги муносабати билан мазкур саркарда номи билан боглик булган тарихий-меъморий ёдгорликларда тузатиш ва таъмирлаш ишлари амалга оширилди. Шахрисабз шахрида жойлашган Оксарой, шахар дарвозалари ва калъа деворлари, Дорус-саодат мажмуаси шулар жумласидан хисобланади[5].

Мазкур тарихий ёдгорликни тадкик этишда халкаро лойихаларнинг хам урни катта ахамиятга эга. Ана шундай лойихалардан бири Франциянинг Бордо III университети Археология маркази (maison de Tarkheologie) рахбари, профессор Макс Швоерер ташаббуси билан 2002 йили "Амир Темур ва Темурийлар даври археоматериаллари" мавзусида халкаро лойиха хисобланади[6, - 341-342 б.]. Европа Иттифоки томонидан маъкулланди хамда 2002-2004 йиллар давомида фаолият юритган ушбу лойихага Франциядан Бордо III университети Археология маркази, УзМУ Тарих факультети "Археология" кафедраси, шунингдек, Италия ва Россиялик олимлари иштирок этганлар[7].

Шунингдек, Франция республикаси Дордон департаменти хамда Узбекистон республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлигининг Маданий мерос обьектларини мухофаза килиш ва фойдаланиш бош бош бошкармаси уртасида тузилган конфенцияга мувофик Шахрисабз шахридаги ЮНЕСКОнинг "Умуминсоний кадриятлари" китоби руйхатига киритилган Оксарой ёдгорлигининг мозайикали полларини таьмирлаш, консервациялар ва музейлаштириш буйича хар иккала томон тасидиклаган режага асосан 2013 йилнинг июль ойида Франциянинг СОКРА (Саньат асарларини таьмирлаш ва

консервациялаш миллий компанияси) 182кв. метр майдонли 3 ховузда таьмирлаш ва консервациялаш ишлари амалга оширилди[8].

Мазкур худуддаги яна бир тарихий-меъморий объект Дорут-тиловат хамда Дорус-саодат ёдгорлиги хисобланиб, ушбу иншоотларнинг барпо этилиш тарихи XIV асрга бориб такалади. 2001 йилда ЮНЕСКОнинг "Умуминсоният мероси" китобига киритилган кухна мажмуа Амир Темурнинг фарзандлари Жахонгир мирзо ва Умаршайх мирзо хамда барлос уругига мансуб булган куплаб амирларнинг кабрлари, сохибкирон Амир Темурнинг узи учун барпо этилган ер ости дахмаси хамда Х,азрати Имом жоме масжиди жойлашган.

Шахрисабзнинг жануби-шаркий кисмидаги ушбу тарихий мажмуанинг бунёд этилиш тарихи хижрий 777 йилда (1376 й) вафот этган шахзода Жахонгир мирзонинг ушбу худудда дафн этилиши билан унга атаб бу ерда дастлаб кичик макбара тайёрланган. Кейинчалик Амир Темур томонидан Хоразм забт этилгандан сунг куплаб Хоразмлик уста ва меъморлар Кешга келтирилган хамда Жахонгир мирзонинг дахмаси устига махобатли макбара барпо этилган[9]. Кадимий макбара 6,30 х 6,35 см катталигида булиб, мурабба шаклига эга[10]. Ёдгорликнинг юкори кисмидаги гумбаз тепага караб кичрабий борган. Бу эса обиданинг Бухоро меъморий услубини эслатиб туришига сабаб булади.

Дорус-саодат мажмуаси тугрисида Шарафуддин Али Йаздий, Мухаммад Гайдар, Кастилия (Испания)дан келган элчи Руи Гонсалес де Клавихо тарихий кайдларида кимматли маълумотларни учратиш мумкин. Хусусан, Кастилия элчисининг бу тугрисида куйидагиларни кайд этиб утган: "Подшох Темурбек авлоди шу шахардан. Унинг отаси хам шу ерлик. Шахарда катта уйлар, масжидлар куп. Темурбек томонидан курилган бир масжид алохида ажралиб туради. Иншоотнинг курилиши хали тугамаган. Унда подшохнинг отаси дафн этилган макбара бор. Бундан ташкари, Темурбекнинг тунгич угли Янгир (Жахонгир мирзо) хам шу масжидда дафн этилган"[11, - 146-147 б.]. Шунингдек, муаллиф ушбу макбаранинг нихоятда улугвор ва салобатли эканлигини кайд этиб утган.

Ушбу ёдгорлик худудида олиб борилган изланишлар натижасида обиданинг шимолидан жанубга караб йуналган очик айвонли бинолар булганлиги аникланган. Х,овли туртбурчак шаклда булиб, 31х31 метрни ташкил килган[12, - 58 б.]. 2002 йилда олиб борилган археологик тадкикотлардан сунг ёдгорликнинг жунубий кисмида сакланиб колган курилиш колдикларига асосланиб мазкур тарихий иншоот Хужа Ахмад Яссавий ёдгорлигига ухшаш эканлиги аникланган. Мазкур тарихий макбарада

арабий ёзувда битилган ёзувлар хам сакланиб колган булиб, 2010-2012 йилларда олиб борилган изланишлар натижасида бу ёзувларни укиб таржима килинди"[13, - 56 б.].

Шахрисабздаги яна бир тарихий-меъморий иншоот Кукгумбаз масжиди булиб, ёдгорликнинг бунёд этилиш тарихини шахзода хам уз даврининг етук алломаси Улугбек мирзо номи билан богланади. Улугбек уз давлатини бошкарган вактида, отаси Шохрух мирзо номидан барпо этилган мазкур обиданинг кириш пештогининг равогининг ичкарисида уларнинг номлари ва курилиш вакти битилган арабий ёзувлар сакланиб колган[14, - 38 б.]. Бугунги кунда ушбу ёзувлардан факат: "Шохрух (курагон) Султоннинг угли Улугбек султон (курогон) хижрий 839 йил (1434-1435 йиллар)" деган жумлаларнинг охири сакланиб колган булиб, яна унда ушбу бино - жоме масжиди эканлиги кайд этиб утилган[15, - 38 б.].

Одатда жоме масжидлари мажмуа курилишларидан иборат, иншоотнинг атрофи девор билан уралган булиб, обиданинг марказида бунёд этилган гумбазли бинолар ва атрофи равоклардан ташкил топган булади. Мазкур тарихий-меъморий ёдгорликнинг ховли сахнининг кенглиги макбаралар билан чегараланган, асосий бинога эса, ён томондан айвонлар ёндошиб келади, олиб борилган тадкикотларга кура, улар турт равок кенглигида булганлиги таъкидланади[16, - 38-39 б.]. Мазкур кадимий иншоотнинг якинида барпо этилган, Шамсиддин Кулол ва Гумбази саййидон макбаралари Дорут-тиловат мажмуаси (Куръон тиловат килинадиган жой) барчачи бир мажмуани ташкил этиб туради.

Истиклол йиллари давомида куплаб тарихий шахарлардаги каби Шахрисабз (Кеш) шахрида жойлашган маданий мерос объектларида бир неча бор таъмирлаш, кайта таъмирланиб, ушбу обидаларни тузатиш ва асл холатини саклаб колиш борасида бир катор амалий ишлари бажарилди. Хусусан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 29 декабрдаги "Амир Темур таваллудининг 660 йиллигини нишонлаш тугрисида"ги 630-сон карори билан Оксарой аркини таъмирлаш-консервациялаш ва музейлаштириш, шахар дарвозалари ва деворларини, Дорус-саодат ва Дорус-тиловат тарихий-меъморий мажмуаларида кенг куламдаги тузатиш ва таъмирлаш ишлари амалга оширилди[17].

ЮНЕСКО Бош конференциясининг 31-сессияси томонидан кухна Шахрисабз шахрига асос солинганлигининг 2700 йиллигини кенг микёсда нишонлаш хакидаги карорига асосан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 29 мартдаги "Шахрисабз шахрининг 2700 йиллигини нишонлашга тайёргарлик куриш тугрисида"ги 102-сон карори

кабул килиниб, ушбу хужжатга асосан, Оксарой мажмуаси (XIV аср), Дорус-саодат ва Дорут-тиловат ёдгорликлари (XIV аср), Чорсу савдо гумбази (XVI аср), Чубин мадрасасини (XVI аср) жами 980 миллион сум пул маблаглари хисобига таъмирлаш ва кайта тиклаш, ушбу тарихий обидаларнинг худудларини ободонлаштириилди[18].

Хулоса урнида шуни айтишимиз мумкинки, мозийда юртимиз худудларида аждодларимиз томонидан бунёд этилган кухна меъморий ёдгорликларни мухофаза килиш, саклаш, таъмирлаш ва кайта тишлаш оркали келгуси авлодларга асл холича етказиш бугунги кунимизнинг энг устувор вазифаларидан бири хисобланади. Шунингдек, мамлакатимиздаги бу каби ноёб тарихий-меъморий ёдгорликлар зиёрат туризмини сохасини ривожлантиришда катта хисса кушади десак, бу айни хакикат булади.

Адабиётлар:

1. Равшанов П, Хушвацов Н. Цашцадарё тарихига саёуат. - Т.: Илм-зиё-заковат, 2020. - 272 б.

2. Равшанов П. Шахрисабз тарихи (Энг цадим даврлардан ХХ асрнинг I чорагигача) -Т.: Yangi asr avlodi, 2011. - 548 б.

3. Маданий мерос агентлининг жорий архиви. 2024 йил февраль

4. Маданий мерос агентлиги архиви. Ш-7162 фонд, Е-руйхат, 25-иш 3-4 вараклар.

5. https://lex.uz/docs/2329020#undefined

6. Аминов Б, ва бошц. Узбекистон музейларининг долзарб муаммолари. Халцаро анжуман материаллари. Насаф, 2024. - 532 б.

7. Курсатилган манба.

8. Шахрисабз Давлат музей-цурицхонасининг жорий архиви. 2024 йил март.

9. https://www.youtube.com/watch ?v=rCvH0vP-ti8

10. Равшанов П. Шахрисабз тарихи. - Т.: Янги аср авлоди, 2011. - 547 б.

11. Руи Гонсалес де Клавихо. "Самарцандга Амир Темур саройига саёхат кундалиги (1403-1406 йиллар)". - Т.: O'zbekiston, 2010. - 146 б.

12. Султанов Х.Т, Гилъманова Н.В. Историко-архитектурные и художественное наследие Кашкадаръи. Монография. - Т.: Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi, 2022, - С. 326.

13. Мамадиев Б. Узбекистон музейларининг долзарб муаммолари. -Халцаро анжуман материаллари. Насаф, 2024. - 532 б.

14. Манъковская Л. Ю. Цашцадарё воуасининг архитектура ёдгорликлари -Т:. Узбекистон, 1979. - 99 б.

15. Курсатилган манба.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.