Научная статья на тему 'БУХОРО ВОҲАСИНИНГ АРХЕОЛОГИК ЎРГАНИЛИШИ'

БУХОРО ВОҲАСИНИНГ АРХЕОЛОГИК ЎРГАНИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Очилов Алишер Тўлис Ўғли

Ўрта Осиёнинг йирик деҳқончилик маконларидан бири Бухоро воҳаси ўз географик жойлашувига кўра қадимдан шарқ билан ғарб мамлакатларини боғловчи савдо-иқтисодий ва маданий кўприк вазифасини бажариб келган. Бир томондан дунёга кўплаб йирик кашфиётлар туҳфа этган Хитой, иккинчи томондан юксак ривожланган Қадимги Шарқ худудларининг маданий-хўжалик таъсиридан баҳраманд бўлган. Шунинг учун ҳам воҳада тарихий тараққиёт давомида ўзига хос ўринга эга юксак деҳқончилик маданияти, ривожланган ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ муносабатлари тараққий этди. Бу тараққиёт воҳада илм-фан, маърифат ва маданиятнинг ривожланишига ҳам туртки бўлди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУХОРО ВОҲАСИНИНГ АРХЕОЛОГИК ЎРГАНИЛИШИ»

БУХОРО ВО^АСИНИНГ АРХЕОЛОГИК УРГАНИЛИШИ

Очилов Алишер Тулис уFли

БухДУ т.ф.ф.д. (PhD), доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.12621909

Урта Осиёнинг йирик дехдончилик маконларидан бири Бухоро вохаси уз географик жойлашувига кура дадимдан шард билан гарб мамлакатларини богловчи савдо-идтисодий ва маданий куприк вазифасини бажариб келган. Бир томондан дунёга куплаб йирик кашфиётлар тухфа этган Хитой, иккинчи томондан юксак ривожланган ^адимги Шард худудларининг маданий-хужалик таъсиридан бахраманд булган. Шунинг учун хам вохада тарихий тараддиёт давомида узига хос уринга эга юксак дехдончилик маданияти, ривожланган хунармандчилик ва савдо-сотид муносабатлари тараддий этди. Бу тараддиёт вохада илм-фан, маърифат ва маданиятнинг ривожланишига хам туртки булди.

Лекин, асрлар давомида Бухоронинг донги факат илму маърифат, маданият ёки савдо-сотик сохасидагина эмас, балки Туркистоннинг йирик маъмурий маркази сифатида хам таралиб келган. Бухоро утмиши гарчи тарихий ва тадрижий вокеаларга нихоятда бой ва дизидарли булсада, аммо унинг зарваракларининг купгина сахифалари бизгача тулик сакланмаган.

Воханинг узок; утмиши, дадимги давр тарихи, шахарнинг вужудга келиши хадида ёзма манбаларда анид маьлумотлар учрамаслиги сабали, Бухоронинг дадимги даврлардаги тарихини анид ва равша ёритишда археологик таддидот ишлари жуда мухум жихат хисобланади.

Бухоро вохасида олиб борилган археологик таддидотларнинг биринчи даври асосан XIX аср охири-ХХ аср бошларида (1895-1917 йилар) фаолият юритган Туркистон археология хаваскорлар тугараги томонидан амалга оширилган. Илк археологик изланишлар 1896 йилда харбий топограф Н.Ф.Ситняковскийнинг Бухоро вохасининг гарбий ва шардий дисмларида археологик дидирув ва ёдгорликларни суратга олиш ишларини бажариши билан бошланади. Ситняковскийнинг бу таддидотлари уни Бухоро вохасида бевосита археологик кузатувлар олиб борган биринчи таддидотчига айлантирди [В.А.Шишкин: 14].

Н.Ф.Ситняковский Зарафшон дарёсининг унг ва чап сохилларида жойлашган Кампир девор долдидлари, Шахри вайрон, Абу Муслим, Ганчхона, Хазора каби тепалар, Жумабозор худуди ядинидаги икки ахоли манзилгохи, Зиёвуддин далъаси ва Пойкент харобалари, Узулишкент, Кумушкент, Зандана, Ромитан каби жойларнинг умумий жойлашуви ва холати хусусида атрофлича маълумот берган. Бу таддидотлар орасида Пойкент археологик ёдгорлигида олиб борган ишлари алохида ажралиб туради. Пойкент худудида таддидотлар уташ жараёнида Н.Ф.Ситняковский дастлаб 6 та кумуш танга топади ва уз таддидотлари хадида 1896 йил 11 декабрда Туркистон археология хаваскорлар тугараги аъзоларига баён дилади [Н. Ф.Ситняковский: 130].

Бухоро вохасида археологик изланишлар 1903 йилда Пайкент ёдгорлигининг харобаларига Корнеджи институтининг геологи Р.Пампелли томонидан давом эттирилади [А.Р.Мухаммаджонов, Ш.Т.Адилов, Дж.К.Мирзаахмедов, Г.Л.Семенов: 4]. Р.Помпели Пайкентдаги таддидотлари натижасида шахарнинг холати, мудофаа деворининг долдидлари ва у ердан топилган сопол дувурларнинг ишлатилиш мадсади хусусида узининг дастлабки фаразларини билдиради [R. Pumpelly' ].

Бухоро вохасидаги олиб борилган археологик тадкикотларнинг биринчи даврида Туркистон археология хаваскорлик тугараги аъзоси Л.А.Зимин хам уз тадкикот ишларини олиб боради [Л.А.Зимин, Л.А.Зимин, В.А.Шишкин: 15].

Л.А.Зимин вохадаги тадкикотларини Пойкент, Варахша, Ромитан кургони ва турли археологик ёдгорликларда кузатув ишларини олиб боришдан бошлайди. Шулар орасида Л.А.Зиминни Пойкент харбалари кизиктириб кояди ва асосий тадкикотларини шу археологик ёдгорликка каратади. Л.А.Зимин ишни Пойкент хакидаги хитой манбалари, араб сайёхларининг асарлари, махаллий ахолининг асарлари ва XIX асрларда ёзилган Н.Хаников, В.В.Бартольдларнинг шахар хусусидаги маьлумотларини укиб, тахлил килишдан бошлайди. Ёзма манбалардаги маълумотлар билан тулик танишиб чиккандан сунг, дастлабки археологик казув ишларини олиб бориш кераклигини таъкидлаган. У Пойкентга биринчи марта келганида худуд яхши сакланганлигини алохида таъкидлаб, дастлабки изланишларни топографик улчов ва хатто глозометрик усулида расм олиш ишидан бошлайди. Л.А.Зимин шахарнинг жанубий ва жанубий-шаркий кисмидаги девор колдикларини урганганиб бир канча сопол, шиша, темир буюмлар билан бирга бир канча кумуш танга намуналарини хам топиб урганган [Л.А.Зимин: 87]. Тангаларнинг тахлили асосида Л.А.Зимин Пойкент харобалари араблар боскинига кадар мавжуд булганлиги, Сомонийлар даврида (1Х-Х асрларда) ривожланиб, ^орахонийлар даврида (XII асрда) эса ташландик холга келиб колганлиги хусусидаги тахминини илгари сурган. Бу тахминни Пойкентда олиб борилган кейинги археологик тадкикотлар хакикат эканлигини исботлади [А.Т.Очилов: 129-134]. Л.А.Зиминнинг Пойкентдаги изланишлари 1914 йилда хам давом этган ва икки маротаба (бахор ва ёз фаслида) археологик тадкикот ишлари олиб борилди [А.Р.Мухаммаджонов, Ш.Т.Адилов, Дж.К.ирзаахмедов, Г.Л.Семенов: 4].

1917 йилда Россия империясида кечган кескин харакатлар, февраль инкилоби ва бошка сиёсий жараёнлар вохадаги археологик изланишлар олиб боришда тухталиш килишни такозо этди, шу билан Бухоро вохаси археологик тадкикотлар тарихининг биринчи боскичи якунига етди.

XX асрнинг 30 йилларида вохадаги археологик тадкикотлар яна жонланди. Бу воадаги археологик тадкикотларнинг иккинчи боскичи эди.

Бухоро вохасидаги жиддий археологик ишлар А.Ю.Якубовский рахбарлигида Россиянинг Эрмитаж музейи ва Узкомстарис ташкилотлари томонидан 1934 йилда амалга оширилди. А.Ю.Якубовский Бухорода археологик экспедиция уюштириб, воханинг шимолий-шаркий кисмларидаги мудофа истехкомларини урганишдан бошлайди. Экспедиция Бухородан Самаркандгача борадиган карвон йули буйлаб юришни мулжаллаган эди. Фаолият давомида Бухоро вохасининг шимоли-шаркий кисмидаги ^изилтепа, Шохшохидон, Абумуслим, Бурихона, Ганчхона, Х,азора ва Денгак сингари Кампирдевол буйлаб бунёд килинган ёдгорликлар урганилди. Уларнинг режаси, курилиш тартиби аникланиб тадкикот хисоботига киритилди.

А.Ю.Якубовский экспедистияси тугрисидаги хисоботида Кампирдевол билан боглик мухим тарихий муаммоларга хам тухталган. Жумладан, вохадаги утрок халк хамда, дашт ва чул минтакасида кучманчи чорвачилик билан шугулланувчи ахоли уртасидаги муносабатлар масаласига хам ойдинлик киритиб утган. Якубовский текшириш ишларини ёдгорликларни анча юзаки куздан кечириб чикиш тартибида, бирор археологик казишларсиз амалга оширилган. Экспедиция ишидаги ютукларидан бири разора якинидаги Деггарон (козон куювчи деган маьнони англатади) масжидини аникланиши

хисобланади. Масжиднинг курилиш даврий санаси кейинчалик Самоний макбарасидан ёш эмас, деган хулосалар берилади [В.А.Нильсен: 61]. А.Ю.Якубовский олиб борган тадкикотларнинг хисоботини 1940 йилда чоп этди [А.Ю.Якубовский].

Вохада А.Ю.Якубовский билан бир даврда В.А.Шишкин хам уз археологик тадкикотларини олиб борган. В.А.Шишкин Бухородаги тадкикотларини 1934-йилда Кампирак деворини археологик тадкик килишдан бошлайди. Бунда у бутун Бухоро вохасининг атрофини айланиб чикишга харакат килади. Воханинг жанубий ва шаркий кисмидаги девор колдикларини илмий урганилади. Йул-йулакай Оксоч, Хожа Ажуванди, ^уйитепа каби ёдгорликлар хам куздан кечирилган. Тадкикотлар давомида ^уйимозор кабристони, воханинг шимолий ва гарбий кисмларидаги Вардонзе, Зандана, Варахша сингари девор якинида юзага келган ёдгорликлар аникланди [В.А.Шишкин: 50]. Бу тадкикотлар Бухоро вохаси тарихи буйича жуда куплаб маьлумотларни берсада лекин, тадкикотларнинг барчаси Бухоронинг шахар атрофларидаги тадкикотлар булиб, хали Бухоронинг шахар кисмида археолгик тадкикотлар булмаган эди [В.А.Шишкин: 16].

Бухоронинг шахар кисмидаги илк археологик тадкикот 1934-йилда В.А.Шишкин рахбарлигида Магоки Атторий масжид худудида амалга оширилади. Ушбу тадкикот масжиднинг уч худудида олиб борилади. Тадкикотлар натижасида бир канча сопол буюмлари, кумуш ва куплаб мис тангалар топиб урганилади. Сопол буюмлари сиртига турли хил накшлар солинган булиб, накшларни чизишда асосан кора, ок ва яшил ранглардан фойдаланганликларини куришимиз мумкин. В.А.Шишкин бу тадкикотлари натижасига суяниб Бухоро шахрини милодий асирларнинг бошида пайдо булган деган тахминларни беради [В.А.Шишкин: 29-60].

Кейинчалик В.А.Шишкинни Бухоронинг гарбий кисмларида уз тадкикотларини давом эттиради. У асосан бу худудда жойлашган антик давр ва урта асрларга оид ёдгорликларни урганди. Бухоро вохасининг гарбий худудидаги ерлар кадимги даврларда тулик узлаштирилган кукаламзор ерлар булган. Кейинчалик Зарафшоннинг суви дарёнинг юкори окимида ишлатилилиши натижасида дарёнинг куйи окимлари кум барханларнинг остида колиб кетди. Бу худудларда археологик изланишлар олиб борган В.А.Шишкин худудни учта кисмга-жанубий, урта ва шимолий кисмларга булиб урганади [В.А.Шишкин: 5]. Худуддаги тарихий нуктаи назардан мухум стратегик вазифани бажарган Варахша археологик ёдгорлиги алохида урин эгаллаган. Варахша Сугдиёнадаги жуда куркам ва хашаматли бино, мухум археологик ёдгорлик хисобланиб археологик нукта-и назардан чукур тадкикотларга мухтож эди.

В.А.Шишкин 1937 йилдан Варахша ёдгорлигини археологик урганишни бошлайди. У дастлаб Варахшадаги хоналарнинг шаклига ва улар канча баландликка жойлашганлигига эътибор каратади. Бу казишлар истикболли эканлигини Шишкин тушунади ва бу худудни комплект жой деб эътиборга олади. Варахшадаги хоналарнинг бирини казиш давомида аникланишича, безак парчаларидан ва турли хилдаги шаклли чирой багишлайдиган безаклар билан хона деворлари сувалган эди. Бу хусусият Сосонийлар даври услубига мансуб деб эьтироф этилган [В.А.Шишкин: 9-27].

Айни шу даврларда, яьни 1939-1940 йилларда воханинг гарбий минтакасидаги Пойкент шахрида хам археологик тадкикотлар кенг куламда амалга оширилди. Пойкент шахарчасини Эрмитаж музейининг илмий ходими А.Ю. Якубовский [А.Ю.Якубовский' 113-164], 1940 йилларда В.Н.Кесаев ва В.А.Шишкинлар [В.А.Шишкин: 16-17] каби тадкикотчилар археологик тадкик этилар ва Пойкент шахрининг топографик харитасини

яратдилар. Бу харитада шахар уч кисмдан иборат еканлиги курсатилган. Булар: Арк кисми-майдони 1 га, Шахристон I кисми-майдони 13 га, Шахристон II кисми-майдони 7 га.

Аммо, утган асрнинг 40 йилларига келиб иккинчи жахон уруши туфайли вохада казишма ишлари вактинча тухтади. Урушдан кейинги йилларда Бухоро вохасидаги археологик изланишлари воханинг Варахша массивига кучади. В.А.Шишкиннинг Варахшада 1947 йилда бошланган археологик тадкикотлари [В.АШишкин, 1948: 62-70] узлуксиз 6 йил давом этади [В.А.Шишкин: 10]. Варахшадаги тадкикот ишлари Урта Осиёдаги замонасининг бошка ёдгорликларидан ажралиб турган эди. Шунинг учун хам В.А. Шишкин Варахшадаги казишма ишларига Урта Осиёдаги машхур археолог олим Лазар Албаум, Наталиа Диканова, архитектор В.А.Нилсон ва санъатшунос, тарихчи олим В.А. Мешкерис каби олимларни хам таклиф килади [В.А.Шишкин: 17].

Юкорида куриб чиккан тадкикотларнинг барчаси Бухоро вохасининг антик ва урта асрлар даврига таалукли тадкикотлар булганлиги сабабли, уша олимлар орасида Бухорода ибтидоий давр кечмаган деган карашлар кенг таркайди. Лекин, бу карашларни 1950 йилдан бошланган Я.Е.Еуломовнинг археологик тадкикотлари хато эканлигини исботлайди.

Яхё Гуломов Зарафшон дарёсидан ажралиб чикиб Амударёга оккан, унинг Мохандарё, Гурдуш ва Гужайли каби куриб колган кадимги узанлари ёкалаб илмий тадкикотлар олиб бориш давомида юлгун, саксовул хамда кум барханлари билан копланган такир жойларда сочилиб ётган майдай тош куроллар, сопол идиш булакчаларини териш давомида Бухоро вохасида бошланган уз изланишлари дебочасидан мамнун ва узида йук хурсанд булган эди. Чунки, унга Бухоронинг ибтидоий давр маданиятини урганиш йулида дастлабки калит топилгандек куринган эди [А.Р.Мухаммаджоно: 33-34].

Я.Е.Еуломов дала кидирув ишлари давомида кул ёкалари ва дарё узанлари буйлаб кад кутарган аждодларимизнинг кулбаларини топиб, у кулбалар майдонидан неолит даврига оид сопол парчалари ва тош куроллари, бронза даврига тегишли сопол синиклари ва куплаб артефактларни териб олади. Бундан илхомланиб олим "Бухоро вохасининг шимоли-гарбий худудлари археологик жихатдан ибтидоий жамоа даврига оид ёдгорликларга бой, истикболли археологик курикхона экан"-деган хулосага келади [Я.Гулямов: 149-161]. Яхё Гуломов рахбарлигидаги экспедициянинг махсус отряди томонидан Зарафшоннинг куйи окимидан неолит ва бронза даврига оид 60 дан ортик манзилгохлар топиб тадкик килинади. Булар орасида Моханкул, Замонбобо, Кичик Тузкон, Катта Тузкон, Чукур кул, Парсанг кул ва Лукликул ёдгорликларнинг очилиши ва ёдгорликлардан топилган археологик топилмаларни алохида такидлашимиз жоиз.

Яхё Гуломовдан сунг воханинг кадимги давр тарихини урганиш ишларини У. Исломов ва А. Аскаровлар давом эттирди [Я.Гулямов, У.Исламов, А.Аскаров: 266].

XX асрнинг 50 йилларида Бухоро шахрининг Калон масжиди, Мири-Араб мадрасаси, Абдуллохон мадрасаси, Сайфиддин Бохарзи макбараси, Кукалдаш мадрасаси каби куплаб худудларида С.Н.Юренев бошчилигида чукур археологик тадкикотлар амалга оширилди. Бу археологик тадкикотлар шахар тарихи хакида бир канча аник маьлумотларни такдим этди [Б.Я.Ставиский: 30].

1960 йиллардан бошлаб археолог А.Мухаммаджонов томонидан Воханинг сугорилиш тизимини урганиш Бухоро вохасида сугориш тизимини урганиш ишлари

бошланди. У Бухоро вохаси ирригациясини урганиш учун юзлаб ёзма манбаларни, археологик ва этнографик материалларини урганган холда хулосалар чикаришга харакат килди. А.Мухаммаджонов ирригация тизимларини урганишга археологик ёндашуви натижасида Бухоро вохасининг сугориш тизимларини пайдо булишидан бошлаб, то ХХ аср бошларигача булган даврдаги ирригация иншоотларининг тараккиётини курсата олди [А.Р.Мухаммаджонов: 376].

XX аср 70 йилларга келиб вохадаги археологик тадкикот ишларини А.Р.Мухаммаджонов, РД.Сулаймонов ва Б. Ураковлар иштирокидаги археологик экспедициялар давом эттирди. Натижада, Бухоро вохасининг III-VI асрларга таалукли ^изилкир, Сеталок, Ромуштепа, Нортепа каби бир канча археологик ёдгорликлари тулик тадкик этилди [А.Р.Мухаммеджанов, Р.Х.Сулейманов, Б.Ураков: 126]. Шу даврда Бухоро вохасидаги кадимги шахар ва кишлокларининг мудофаа иншоотларини урганиш буйича Х.Мухаммедов рахбарлигида бошланган ишлар [Х.Мухамедов] М.Туребеков томонидан олиб борилган илмий изланишлар хам узининг якунига етди [М.Турабеков].

XX аср 70 йилларидан А.Р.Мухаммаджонов, Ж.К.Мирзаахмедов ва Ш.Т.Одиловларнинг Бухоро вохасидаги экспедициялари бошланди. Олимлар томонидан Бухоро вохасининг кадимги ва урта асрларидаги маданияти анча мукаммал урганилди. Ж.К.Мирзаахмедов Бухоро вохасининг сунгги урта асрлардаги кулолчилик буюмларининг типологияси ва унинг хронологияси каби масалаларни аник белгилаган булса [Мирзаахмедов, 1987], Ш.Т.Одилов томонидан 1980 йилларда Бухоро вохасининг кадимги ва илк урта асрлардаги шахарсозлик маданиятини чукур археологик тадкик килди [Ш.Т.Адилов, Д.К.Мирзаахмедов: 150-157].

Бухоро вохасини археологик урганилиши тарихида Г.Л.Семенов хам мухум ахамият касб этади [Г.Л.Семенов]. 1981 йилда Давлат Эрмитажи, УзФА Археология институти, Москвадаги Шарк халклари санъати институтининг ходимлари билан биргаликда Пайкенд ва Бухоро вохасининг турли археологик ёдгорлигида казишма ишларини бошлаб юбордилар. Кейинчалик Пойкентда олиб борилган археологик изланишлар буйича йиллик хисоботлар хар йили алохида китоб тарзида эълон килинадиган булди.

Узбекистон мустакилликни кулга киритгач Бухоро вохасидаги археологик тадкикотлар тарихининг улкан иккинчи даври тугаб, узига хос хусусиятга эга учинчи давр бошланди.

Мустакиллик йилларида Узбекистоннинг археология фани юксак даражада ривож топди, айникса Бухоро археологиясида. Археологлар томонидан Бухоро шахрининг 2500 йиллик юбилейи илмий асосланди. Вохада махаллий археологлардан ташкари, жахоннинг ривожланган мамлакатларининг археолог мутахасислари билан хамкорликда кушма археологик экспедициялар амалга оширилмокда. Шундай хамкорлик шартномалари асосида Италия, Франция, А^Ш, Россия археолог олимлари махаллий археологлар билан биргаликда Бухоро вохасининг турли археологик ёдгорликларини тадкик килдилар. Ж.Мирзаахмедов рахбарлигида 2019-2023 йилда Бухоро шахристони, Вардонзе, Пойкент худудларида, А.Раимкулов рахбарлигида Бухоро Арки, Шахристон, Варахша ва Ромитан кургонларида бир канча археологик ишлар амалга оширилди ва Бухоро тарихи буйича янги илмий далиллар кулга киритилди.

Бухоро вохасида олиб боилган археологик тадкикотлар тарихини урганиб куйидаги хулосаларга келинди:

• Бухоро вохасидаги археологик изланишлар бошланганига 120 йил булганига карамай воха тарихи буйича улкан илмий асосга эга маьлумотларни археологик тадкикотлар такдим кила олди.

• Археологик тадкикотлар вохада тош даврларидан бошлаб, сунгги урта асрларгача булган даврдаги тарихий-маданий тараккиётнинг узлуксиз давом этганлигини исботлади.

• Вохадаги тараккиёт доимий равишда кушни худудларда яшаган, дехкончилик ва чорвачилик килиб кун курадиган ахоли билан алокалари натижасида вужудга келган юксак маданият сохиблари булганликлари тугрисидаги маълумотларни, айнан археологик тадкикот натижалари беради.

• Бухоро шахрида муттасил олиб борилган археологик тадкикотлар туфайли Зарафшон водийсининг адогига жойлашган бу кухна масканнинг кад сутарган урни ва унинг узок утмишдаги палеоэкологик шарт-шароитлари, хамда бу диёрда истикомат килган кадимги ахолининг ижтимоий- иктисодий ва маданий хаётида содир булган тадрижий узгаришларнинг умумтарихий манзараси намоён булди.

• Бухоро шахри шарк дунёсида шахар цивилизациясининг юзага келиш конуниятлари асосида дарё буйида барпо булган.

• Юкорида куриб чикилган тадкикотлар натижасида Бухоро вохаси тарихининг айрим жихатлари аник ва равшан ёритилди. Шундай булсада воха археологияси муаммолардан тулик холи деб айтиб булмайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Explorations in Turkestan. Expedition of 1903, under the Direction of R. Pumpelly.-Washington, 1905.

2. Адылов Ш.Т. Западные окраины Бухарского оазиса на ранних стадиях обживания (VII в. до н.э.-III в.н.э.) // ИМКУ-2002-Вып. 33.

3. Адылов Ш.Т. К вопросу происхождения названия «Варахша» и некоторых топонимов и гидронимов Западного Согда // ИМКУ-2001-Вып. 32.

4. Адылов Ш.Т. О коропластике Бухарского Согда // ИМКУ-1983 -Вып. 18.

5. Адылов Ш.Т. Оросительно-дренажная система г.Бухары в древности и средневековье. ИМКУ-30, Ташкент,1999.

6. Адылов Ш.Т., Мирзаахмедов Д.К. Из истории древнего города Вардана и владения Обавия // ИМКУ-2001-Вып. 32.

7. Адылов Ш.Т., Мирзаахмедов Дж.К. Новые материалы к изучению рустака Файй // ИМКУ-1996-Вып. 27.

8. Гулямов Я.Г. Археологические работы к северу от Бухарского Оазиса // ТИИА Уз ССР-1956-Вып. 8.

9. Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура в низовьях Зарафшана.-Ташкент, 1966.

10. Зимин Л.А. Отчет о весенних раскопках в развалинах старого Пайкенда // ПТКЛА. Год 19. Вып. 2.-Ташкент, 1915.

11. Зимин Л.А. Развалины старого Пайкенда в их современном состоянии // ПТКЛА. Год 18. Вып. 2.-Ташкент, 1914.

12. Зимин Л.А. Развалины Старого Пайкента // Протокол заседания и сообщения членов Туркестанского кружка любителей археологии, год восемнадцатый (11 декабр 1912г.-11 декабр 1913 г.). Протокол №4, 30 апрел 1913 г.-Ташкент, 1913 г.

13. Мирзаахмедов Дж.К. Глазурованная керамика Бухары второй половины ХУ11-начала XX вв. как исторический источник / Авт. дисс. канд. ист. наук.-Самарканд,1987.

14. Мухамедов Х. Узбекистоннинг кадимги мудофаа иншоотлари тарихидан.-Тошкент, 1961.

15. Мухаммеджанов А.Р., Сулейманов Р.Х., Ураков Б. Культура древнебухарского оазиса Ш-У I вв. н.э.-Ташкент, 1983.

16. Мухаммаджонов А. Яхё Гуломовни хотирлаб.-Тошкент, 2008.

17. Мухдммаджонов А.Р. ^уйи Зарафшон водийсининг сугориш тарихи.-Тошкент, 1972.

18. Мухаммаджонов А.Р., Адилов Ш.Т., Мирзаахмедов Дж.К, Семенов Г.Л. Городище Пайкенд. К проблеме изучения средневекового города Средней Азии.-Ташкент, 1988.

19. Нильсен В.А. Мечеть Деггаран в селении Хазара (Архитектурно-археологический очерк) // Труды ИИА АН УзССР-1955-Вып.7.

20. Очилов А.Т. Пойкантда олиб борилган археологик тадкикодлар тарихидан // Бухоро тарихи масалалари (энг кадимги замонлардан хозиргача).-Бухоро, 2019.

21. Семенов Г.Л. Согдийский город У-Х1 вв. Формирование плана (по материалам Пайкенда в Бухарском оазисе и Ак-Бешима в Семиречье). Диссертация в виде научного доклада на соискание ученой степени доктора исторических наук.-Санкт-Петербург, 2002.

22. Ситняковский Н.Ф. Заметки о Бухарской части долины Зерафшана // Известия Туркестанского отдела русского географического общества. Т. I, вып. 2.-Ташкент, 1900.

23. Ставиский Б.Я. Сергей Николаевич Юренев.-Бухара, 1996.

24. Туребеков М. Оборонительные сооружения древних поселений и городов Согда.-Нукус, 1990.

25. Фан ва турмуш. №3-4. 1992.

26. Шишкин В.А. Археологические работы 1937 года в западной части Бухарского оазиса.-Ташкент, 1940.

27. Шишкин В.А. Археологические работы 1947 г. на городище Варахша // ИАН УзССР-№5-1948.

28. Шишкин В.А. Варахша.-М., 1963.

29. Шишкин В.А. Некоторые итого археологических работ на городище Варахша (19471953 гг.) // Труды Института истороии и археологии Ташкент, Изд-во АН УзССР, 1956.

30. Шишкин. В.А. Раскопки в мачети Магаки-аттари в Бухаре // Труды ИИА АН УзССР 1995. Выпуск 7.

31. Якубовский А.Ю. Краткий полевой отчёт о работах Зерафшанской археологической экспедиции Эрмитажа / ИИМК в 1939 г-ТОВЭ. Т.П.Л.: 1940.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.