Научная статья на тему 'СИЙПАНТОШ ЁДГОРЛИГИДАГИ ҚОЯТОШ РАСМЛАРИ ТАҲЛИЛИ, ЁДГОРЛИКНИ МУЗЕЙЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИ 3D ШАКЛГА АЙЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

СИЙПАНТОШ ЁДГОРЛИГИДАГИ ҚОЯТОШ РАСМЛАРИ ТАҲЛИЛИ, ЁДГОРЛИКНИ МУЗЕЙЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИ 3D ШАКЛГА АЙЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Хушвақов Н.О., Ойназаров Х.Ғ., Мамадиев Б.Б., Олимов У.Н.

Қоятош расмлари археологик ёдгорликлар сифатида инсоният тарихининг ёзма тарихгача бўлган даврини ўрганишда муҳим манбалардан бири ҳисобланади. Қоятош расмларини ЮНЕСКО нинг Бутунжаҳон маданий мерос ёдгорликларини сақлаш дастури асосида инсониятнинг тарихий-маданий мероси сифатида рўйхатга олиш, ўрганиш, муҳофаза қилиш ва тарғиб этиш масалаларида катта эътибор берилмоқда. Дунёнинг илғлор мамлакатларидаги нуфузли илмий муассасалар қоятош расмларини сақлаш, даврини аниқлаш, тасниф қилиш ҳамда жаҳон цивилизацияси ривожида тутган ўрнини белгилашда замонавий тадқиқот услублари кенг қўллашмоқда. Қоятош расмларини ўрганиш орқали инсоният қадимги аждодларининг нафақат эстетик диди, балки диний дунёқараши, хўжалик машғулотлари ва кундалик турмуш тарзи ҳақида ҳам маълум тасаввурга эга бўлиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СИЙПАНТОШ ЁДГОРЛИГИДАГИ ҚОЯТОШ РАСМЛАРИ ТАҲЛИЛИ, ЁДГОРЛИКНИ МУЗЕЙЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИ 3D ШАКЛГА АЙЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

СИЙПАНТОШ ЁДГОРЛИГИДАГИ ЦОЯТОШ РАСМЛАРИ ТА^ЛИЛИ, ЁДГОРЛИКНИ МУЗЕЙЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИ 3D ШАКЛГА АЙЛАНТИРИШ

ИСТЩБОЛЛАРИ

1Хушваков Н.О., 2Ойназаров X.F., 3Мамадиев Б.Б., 4Олимов У.Н.

^'Шахрисабз" давлат музей-курикхонаси бош директори. Тарих фанлари доктори

2 w

Узбекистон Миллий Археология маркази тадкикотчиси. Тарих фанлари буйича фалсафа

доктори (PhD)

^ашкадарё вилояти тарихи ва маданияти Давлат музейи директори.

4"Шахрисабз" давлат музей-курикхонаси, катта илмий ходими. https://doi.org/10.5281/zenodo.12606753 ^оятош расмлари археологик ёдгорликлар сифатида инсоният тарихининг ёзма тарихгача булган даврини урганишда мухим манбалардан бири хисобланади. ^оятош расмларини ЮНЕСКО нинг Бутунжахон маданий мерос ёдгорликларини саклаш дастури асосида инсониятнинг тарихий-маданий мероси сифатида руйхатга олиш, урганиш, мухофаза килиш ва таргиб этиш масалаларида катта эътибор берилмокда. Дунёнинг илглор мамлакатларидаги нуфузли илмий муассасалар коятош расмларини саклаш, даврини аниклаш, тасниф килиш хамда жахон цивилизацияси ривожида тутган урнини белгилашда замонавий тадкикот услублари кенг куллашмокда. ^оятош расмларини урганиш оркали инсоният кадимги аждодларининг нафакат эстетик диди, балки диний дунёкараши, хужалик машгулотлари ва кундалик турмуш тарзи хакида хам маълум тасаввурга эга булиш мумкин.

Бугунгача Марказий Осиё минтакасида 1300 дан ортик коятош суратлари ёдгорликлари аникланган ва хисобга олинган. Улардан 250 га якини Узбекистон худудида жойлашган. Узбекистон худудида энг кадимги коятош расмлари Зараутсой ва Сийпантош коятош расмларидир [Ойназаров: 1].

XXI-асрнинг бошларида ^ашкадарё вилояти худудини толмас тадкикотчиларидан бири Р.Сулаймонов кадимги палеолит даврига оид ёдгорликларни топиб, чегарадош вилоятлардаги тош даври ёдгорликлари билан киёсий солиштириш натижасида сунгги палеолит даврига мансуб Ангиллок ва Камар каби ёдгорликларини тадкик килган эди. Шу йилларда Сийпантош коя тошларидаги чизилган кадимий расмларни хам илк бора юбиляр- Беруний номидаги Давлат мукофоти сохиби, тарих фанлари доктори, профессор Р. Х. Сулаймонов томонидан илмий муомилага киритган [Р.Сулайманов: 2].

^адимги ибтидоий санъат ёдгорлиги Сийпантош коятош расмлари ^ашкадарё вилояти Чирокчи туманидаги тогли ^уруксой кишлогининг унг томонида жойлашган. Бу сой ^оратепа тогдан бошланиб, шимолдан жанубга окади. Айникса, киш, бахор, ойларида бу сойга сув тошкинлари булиб туради.

Ушбу сойни шаркий тарафи кенг адирлик, яйлов ва лалми ерлар жойлашган. ^уруксойнинг унг гарбий томони кишлокнинг устидан киялик буйлаб зич жойлашган катта айвонли камар (грота) тошлар мавжуд. Куринишидан нишаблик буйлаб жойлашган камарлар массиви юз минг йиллар олдин зилзилалар пайтида тепадан пастга силжиган. Бу худудда камар тошлар жуда куп ва уларнин жинси кумтош (Галька)дан иборат. Камар тошлари жинсий хусусиятидан келиб чиккан холда, ёмгир, сув ва шамол эрозияси

натижасида ковакли айвонлар таризда шаклга кирган. Мазкyp камарлар шифтидаги "палатноларда кадимги рассомлар" мох,ироналик билан расмлар чизишган.

Сийпантош коятошларидаги расмларни Р. Сyлаймонов эьлон килган йилларданок археолог мyтахассислаp орасида сypатлаpни талкини масаласида кизгин тоpтишyвлаp бошланди. Мyнозалаpга М.Хyжаназаpов [Хyжаназаpов 3], А. Рогозинский [Рогозинский: 4] Н.О.Хушваков [Хушваков: 5], Е.А.Гордеева [Гордеева: 6] ва Б.Мамадиевларни илмий маколаларини келтириш мумкин [Мамадиев: 7]. Н.Хушваков томонидан Сийпантош ёдгорлиги атрофидан топилган тош куроллар ва сунгги палеолит даври ёдгорликлари билан киёсий тахлил этиб, даврини аниклашган харакат килган.

Ноёб ёдгорлик Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг «Моддий маданий мерос объектларини мух,офаза килиш сохдсидаги фаолиятни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тyFpисида» 2018 йил 19 декабрдаги П^-4068-сон карори ижроси юзасидан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2019 йил 30 майдаги 443-сонли карори билан "Шахрисабз" давлат музей-курикхонаси таркибига киритилган.

Сийпантош коятош расмлари орасидаги 6 та камар 2001 йилда Р.Сулейманов томонидан аникланган.

2021-2022 йилда Х.Ойназаров томонидан Сийпантош коятош суратларини урганиш ва унинг атрофида кидирув ишларини амалга ошириш тадкикотлари олиб борилди.

Мазкур тадкикотлар натижасида, Сийпантош ёдгорлиги атрофидан олдин аникланмаган еттинчи ва саккизинчи камарлар шифтида охра билан чизилган расмлар топилди. Умуман олганда, Сийпантош коятош расмларида жами 8 та камарларнинг шифтига охра билан чизилган расмлармавжуд. Шунингдек, Сийпантошнинг Fаpб тарафида 100-500 м. баландликда тошга ypиб-чyкичлаб ишланган, янги петроглифлари аникланган.

Макола муаллифлардан Х. Ойназаров Сийпантошни батафсилд тадик килиди ва петроглифларни бир-биридан шартли равишда ажратиб СП (Сийпантош петроглифлари) деб ракамлаб чикди. Бу коятош расмлари 10 та камарлар шифти юзасига тасвирланган. Расмларда одамлар, ов сах,наси, Ук-ёйлаp ва турли хил геометрик белгилар акс этган. Эндиликда Сийпантош ягона ноёб ёдгорлик эмас, балки йирик мажмуа-"коятошлардаги расмлар галерияси" экани аникланди [Ойназаров: 8].

Коятош расмлари сюжети ва композицияси. Айрим камарларга кириш кисми жуда тор, эгилган ёки ётган х,олатда кириш мумкин. Сийпантош коятош расмлари орасида кул панжа излари 1-камар, 2- камар, 3- камар ва 7- камарларнинг шифтида учрайди. Жами 66 та кул панжалари аникланган. Шундан, битта кул тирсаги билан колганларида эса кул панжалари ифодаланган. Иккитаси ёш болалар кул панжалари ва 4 та чала, тугалланмаган кул панжалари мавжуд. Факат 7 - камарда жуфт кул панжалари акс этган, уларнинг умумий сони 36 тани ташкил килади. (1, 2- расмлар)

Сийпантошнинг асосий расмлар галериясининг унг томонидаги коятошдаги панжа изларини чапдан унг томонга караб санаб чикилганида 17 та панжа излари сакланганини аникланган. Чап панжаси 15 та, 2 таси унг панжалиги куриниб турибди. Барча панжаларда 4 та бармок излари ифодаланган.

Улчовлари куйидагича: 1. 1, 4, 5, 11 панжалар энг узун бармокларга эга, узунлиги 19 см. ни ташкил этади. Уларни кафт эни 4,5-6 см. атрофида.

2. 2,6, 9, 10 панжа изларини узунлиги 18 см. кафт эни 6-8 см.

3. 7, 8 панжа изларини узунлиги 17.5 дан 17 см. гача. Кафт эни эса 5 см.

4. 12, 13 панжа излари 16 см.кафт эни 4,5-6 см. гача.

5. 15, 16 панжа излари 15. см. эни 4, 5-5, 5 см.гача.

6. 3, 14 панжа излари 14 см.эни 4,5 см. дан 6 см.гача.

Улчовлардан куриниб турибдики, панжа излари 6 та индивиудга тегишли. Панжа излари 2 хил-тук, оч жигарранг охрада акс этган.

^ул тасвири юкори палеолит даврига оид жахон санъатидаги энг кадимги мавзуларидан биридир. ^ул тасвирлари бутун дунёда коятош санъатида учрайди [Anati, Bahn: 9]. Илк бор Альтамирда (1902), Гаргас (1906), Кастилло (1907) ва Франсиядаги Вон де Гоме, Комбарелл ва бошка горлардан топилган [Столяр: 10]. Бугунги кунда келиб, Алтамир, Сантиане, Ла Пасьеге ва Фуэнте-дель-Салин горларини буёк билан чизилган, кул панжаларини радикарбон тахлили килинганда, ( энг кадимги санаси мил.авв 18 200±70) ёшини берган [Е.Г.Дэвлет, Е.С.Острирова (Леванова), А.Фахри: 11]. Индонезиянинг Сулавеси оролларида Леан Тимпу-сенг горида Марош коятош ёдгорлигида буёк билан чизилган куллар тасвирларни уран-торий усули билан тахлил килинган. Тахлил натижаларига кура, унинг ёши милоддан аввалги 39900 йилликларга оид [M.Aubert, A.Brumm, M.Ramli, T.Sutikna, E.W.Saptomo, B.Hakim, M.J.Morwood, G.D.van den Bergh, L.Kinsley, A.Dosseto: 12]. Бу дунёдаги энг кадимги куллар тасвиридир.

Юкоридаги топилган горлардаги кул панжаларнинг чизиш техникасини кадимги рассом охра буёк билан буялган, буёкни тугридан-тугри огиздан ёки найча оркали пуфлаш техникаси оркали чизган. Мазкур чизиш техникасини билан чизилган кул панжалари палеолит даврида купрок фойдаланилган. Сийпантошдаги кадимги рассом кул панжаларини чизишда бундай усул учрамайди. Бу ерда оддий усулда, кул кафтини буёш ва кулни тош юзасига босиш оркали кафт ва бармок излари колдириш кулланилган. Бу услубда кул тасвирларини чизишда бармоклар узунлигида бушликлар колади, кадимги рассом бушликларни тулдириш, расмни давомийлигин таъминлаш максадида бушликларни охра билан буяб тулдирган хам булиши мумкин.

Тадкикотлар натижасида, жами 8 камарда охра билан чизилган расмлар аникланди. Ушбу коятош расмлари орасида хайвонлардан факат иккита ёввойи бука расмлари тасвирланган. Шунингдек, овчи эркаклар ва аёллар тасвирлари, турли хил геометрик ва космогоник белгилар хам акс этган. Сийпантош коятош расмлари орасида геометрик белгилар купчиликни ташкил килади.

Коятош расмлари ишланиш техникаси. ^оятош расмларининг чизиш услуби ва ишлаш техникаси мазмун мохияти оркали уларнинг ёшини ва хронологиясини тугри илмий тахлил этиш, хулосаларга келиш имкониятини беради. ^адимда рассомлар охра билан чизилган расмларда табиий буёкдан фойдаланган, буяш техникаси эса бир канча. Масалан, бармоклар ёрдамида, чутка, поя, таёк, камиш парчаси, кушлар патидан ва бошка предметлар оркали ижод килишган.

Сийпантошда асосан охра билан чизилган расмлар мавжуд. Табиий буёк билан чизилган расмларни чизиш услуби ва ишлаш техникаси мураккабдир. Сабаби, бу табиий буёкни таркиби ва уни кандай тайёрланишига хам боглик булади. Охра сузи юнонча "охрос " сузидан келиб чиккан булиб, "саргиш", сарик- ранг тук-оч жигарранг ва кора ранг деган маъноларни англатади. Асосан тупрок таркибида булиб, темир оксиди ташкил топган табиий пигментдир [https://ru.: 13]. Табиатдаги пигмент тупрокга нисбатан куп

микдорда темир мавжуд булган жойда кузатилади. Шунингдек, сел ва тошкинлардан тупланган тупрок катламларида х,ам учрайди. Темир оксидланади ва узига хос занг рангини беради. Бундай жойларни Сийпантош ёдгорлигининг 3,5-4 км. шимолий тарафидаги тупрок катламларида учрайди. Тупрок таркибидаги элементларга караб, охра ранги сарик, кизил ва жигар ранг ёки бинафша хдмда кук рангга эга булиши мумкин. Тупрокда темир оксиди билан бирга марганец оксиди канчалик куп булса, жигарранг охра хосил булади [https://mpmart.ru/news/okhra: 14]. Минерал кора пигмент рангини х,осил килиш учун марганец диоксидига органик келиб чикадиган кумирни аралаштирилганда кора ранг вужудга келади.

Сохд мутахассисларнинг фикрига кура, Ибтидоий одамлар охрани мукаддас деб билишган. Сабаби, ов жараёнида хдйвони х,ид билиш аъзоси них,оятда сезувчан булиб, уларни чучитмаслик максадида баданларига охралар билан буяб овга чикишган. Тадкикотчиларнинг фикрига кура, кадимги рассом охрани тайёрлашда асосан сув ва тупрокка турли хил усимликлар, хдйвонларнинг ёгидан аралаштириб, шунингдек, кул хдмда кумирдан х,ам фойдаланган.

Шуни алох,ида таъкидлаш керакки, кул панжаларнинг чизиш техникаси икки хил-биринчи буёкни тугридан-тугри огиздан ёки найча оркали пуфлаш. Бу техника купрок палеолит даврида кулланилган. Иккинчи усул кул кафтини буёкка ботириш ва кейин кулни тош юзасига босиш оркали (отпечатка) кафт ва бармок изларини колдириш.

Сох,а мутахассисларнинг фикрига кура, иккинчи усул техникаси купрок мезолит ва неолит энеолит даврларида купрок учрайди. Сийпантош коятош расмлари орасида пуфлаш техникаси асосида чизилган кул панжа излари тасвири учрамайди. Факат иккинчи усул куллар кафтини буёкка ботириш ва кейин кулни тош юзасига босиш оркали (отпечатка) техникаси оркали кул панжа излари чизилган.

Сийпантошдаги расмларнинг марказида бир канча овчилар хайвонларни аввалдан казилган Урага кувлаб бораётгани акс этган. Турлар сони учта булса керак, негаки, олдинда югириб бораётган йирик Тур аник билинади. Орада коятошни юзаси купорилиб тушган ва бушлик мавжуд, бушликдан сунг яна бир кичик улчамдаги хдйвон (турнинг боласи-?) катта хдйвонни ортидан югириб кетмокда. Пастда ва Ура олдида эса кулида камон ушлаган овчилар тимсоли акс этган. Уларни кулида камон мавжуд. Йирик турни олдида думолок шаклда Ура чизилган. Урани усти шох-шаббалар билан беркитилгани нукталар билан ифодаланган. Балки, рассом ура устига нукталарни найза учлари сифатида х,ам ифодалаган булиши мумкин.

Турнинг атрофидаги кадимий овчилар аввалдан режалаштирилган йуналиш асосида Урага караб кувлаётгани аник билинади. Йирик Турни бикинида санчилган найза сал-пал билинади, аммо аник куриш учун йирик планда туширувчи профессионал фотоаппарат зарур булади. Икки катор чизиклар эса панжара булиб, улар хдйвонларни Урага йуналтиришга мулжалланган. Шуниси кизикарлики мазкур композицияда учинчи катор панжара хам мавжуд булиб унинг орасида хеч кандай тузок ёки овчи ифодаланмаган. Лекин панжарани ифодаловчи таёкчаларнинг айрим жойларида бир бирини такрорловчи орнаментлар берилган булиб мазкур орнаментлар аник бир ифодага эга. Масалан худуднинг географик жойлашуви дарёга якинлигини хисобга олиб мазкур орнаментларнинг айримларини сувли хавзани ифодалаши мумкин дея оламиз. Айникса бир карашда кандайдир хашоратни эслатувчи орнамент баъзи жойларда киска, баъзи жойларда эса анча узун ва зигзаг шаклда ифодаланган. Агар мазкур карашни

ривожлантирсак, биз панжара деб таъкидлаётган 28, 17, 21 донали уч катор таёкчалар худуднинг географик картасини хам ифодалаши мумкин. Яна бунга кушимча мисол сифатида атрофида 4 таёкчани узида бирлаштирган доира шакли (бу куёш тасвири булиши мумкин) композиция марказидан анча узокда тасвирланган. Таёкчалар дарадаги баландлик сифатида берилган деб хисобласак доира шакли(куёш)нинг узокрокда жойлаштирилиши куёш ботиб, кун коронгу тусга киришини ифодалаган дейиш мумкин. Кун ботган вактда ов килиш хайвонларни осонлик билан Урага олиб келиш учун шароит яратади ва ов жараёнини осонлаштиради. Тук охра рангда берилган кул изларига келсак, диний карашларни ифодаловчи символ сифатида караш мумкин. Яни ови ижобий якунланиши учун мадад сураётган овчилар кафтни босиш оркали анимистик мулокот килиш дея тарифлаш мумкин.

Сийпантош коятош расмларидаги инсон кули тасвирлари асосан аёлларнинг кул панжаси экани аникланди. ^ул ва панжаларни коятошларга чизиш мавзуси палеолит давридан бошланган, тарихий даврларда хам мавжуд ва куплаб талкинларга эга. куллар билан боглик булган тасвирларни энг кадимийси Франциянинг Коска горидан топилган Тахминан 27000 йил олдин чизилган ушбу суратда хам кул изи тасвирланган, Морриснинг фикрига кура, бу тасвирлар имо-ишора булиши мумкин.

Мутахассислар орасида кадимий коятош тасиврлари ёки чукичлар ишланган расмларда бармоклар сони камлиги ёки туртта эканлиги хам куплаб талкинларга эга. Бунда тадкикотчилар купрок этнографик маьлумотларга асосланилади. Масалан, йуколган фаланжлар ёки бармокларни кесиб ташлаш маросими тугрисида куплаб тарихий ва этнографик далиллар мавжуд. Бармогни ёки кулингизни бундай кесиб ташлаш, куйдириш -антик даврида яшаган Мутсий Ссевола ёки рухоний Аввакум хикояларидаги кахрамонлар хаётида учраган вокеалар мисолида келтирилади. ^асддан бармокларни кесиш ташлаш кадимий урф-одатлар билан хам боглик булиши мумкин. Африка ва Якин Шарк мамалакатларининг тадкикотчилари фикрига кура, айрим кабилаларда якин кариндоши вафот этган такдирда, фаланг, бугин ёки бутун бармокни кесиб ташланган.

^адимги даврларга оид одам суякларин урганган палеоантропологлар эса фаланг йуклигини кон томир касалликлари, гангрена, музлаш ва бошка касалликлар билан боглашади. Баъзан касал ёки улаётган кариндошнинг хаётини саклаб колиш учун фаланкс ёки бармокни олиб ташлашган.

Макола муаллифлариинг фикрича, Сийпантош "рассомлари" чизган панжаларда фалангни тушмагани бармокларини эгиш услубида килинган, булиши мумкин. Эхтимол, улар рамзий маънога эга булиб, яхлит панжалар урнига туртта бармок мантикий коидаси асосида бажарилган. Ибтидоий халклар рангларни хаётидаги энг кадрли ва мухим булган унсурлар билан белгилаган. Булар кон, сут, олов, тупрок, уларга мос келадиган ранглар эса кизил, ок ва кора булган. Мазкур учлик узок вакт уз мохиятини йукотмаган.

Узбекистонда табиий буёк билан чизилган коятош расмларини ёшини аниклашда радиокарбон тахлил ишлари амалга оширилмаган. Радиокарбон тахлиллар ёдгорлик хронологиясида аник тухтамга олиб келади.

Узбекистон республикасида устивор тармок булиб бораётган Х,алкаро ва махаллий туризмни окилона ташкил этишда Сийпантош коятошларида чизилган оргинал расмларини абадий саклаб колишда илмий стратегия зарур. Бугунги кунларда Сийпантошда ташкил этилаётган махаллий сайёхлар ёдгорликни абадий саклаб колиш муаммосини келтириб чикармокда. Ушбу ноёб мажмуаларни музейлаштириш ва илгор

мамлакатлар тажрибасидан фойдаланган холда мухофазалашни амалга ошириш буйича кенг куламли ишларни амалга ошириш кун тартибидаги долзарб муаммога айланмокда.

Жахоннинг илгор давлатларида археология ва музейшунослик йуналишидаги тадкикотларни самарали амалий ахамияти курсатишда ёдгорликлардаги расмларни 3D форматда утказиш етакчи услуб хисобланади. Масалан, Франциянинг Дордонь департаменти Монтиньяк туманида жойлашган Ласко ёдгорлигидан археолог Андре Глори 1900 дан зиёд расмлар топган. У солютрей маданиятига мансуб, хронологик жихатдан тахминан 15-18 минг йилликларга оид. Ласко тажрибаси Узбекистондаги коятош расмларини саклаш, урганиш ва таргиб этишда гоят мос келади. Асосий обьект Ласко-1 факат мутахасислар учун очик булиб, оргинал расмларни абадий саклаш мухити яратилган. Унинг бикинида янги Ласко-2 гор музейи ташкил этилиб, музей сайёхатчилар учун доим очик ва унда Ласко-1 нинг нусхаси деярли бир хил тарзда яратилган. Кейинги йилларда Ласко-3, яьни кучма гор музей яратилди ва Ласко-1 горини макети яратилиб, макетни огирлиги 60 тоннани ташкил этади ва хозирда А^Ш штатларида кучма кургазма сифатида фаолият юритмокда. Ласко-1нинг сунгги палеолит даврига мансуб расмлари 3D форматда дастурланиб, кадимда саньатнинг пайдо булиши, рассомлар фаолияти, чизилган расмларнинг максад мохияти ва кадимий хужалик маданияти экранларда намойиш этилмокда.

Афсуски, мамлакатимиздаги музей экспозицияларида коятош расмларини илмий асосланган 3D форматда намойиш этиш ишлари амалга оширилмаган.

Масалани долзарблигини хисобга олиб Сийпантошдаги 840 дан зиёд расмларни жонли тарзда намойиш этиш ва кадимги кабилаларни хужалик маданиятини жонли тарзда тиклаш борасида "Шахрисабз" давлат музей-курикхонаси Франциянинг "Археология Солсбери" ва "Dualest" фирмаларининг тажрибали компютер дастурчилари билан халкаро хамкорликда йирик лойиха тайёрлаган эди.

2024 йилдан бошлаб ^ашкадарё вилоятининг Чирокчи туманига карашли ^уруксой кишлоги атрофида жойлашган Сийпантош мажмуасидаги 840 дан зиёд тасвирларни 3D форматга утказиш учун амалий ишлар бошланди. 3D форматдаги коятош суратларини 3D форматига кискача таърифи куйидагича; баландлиги, чукурлиги (узунлиги) мавжуд булган шаклнинг 3 улчамли тасвирининг виртуал куринишидир. Бугунги кунда ракамли тарихни шакллантиришда мазкур усул кенг микёсда кулланилиб келинмокда. ^адимги давр тасвирий санъатини тиклаш борасида нафакат маълум бир суратни, балки бутун бошли кояни тасвирий шакллари билан бирга 3D улчамга утказиш имкониятлари аллакачон шаклланган. Бунда хозирда илгор хисоблананувчи дастур сифатида Autodesk 3Ds, Autodesk Maya, Max Zbrush, Blender, Cinema 4D, Adobe Substance 3D Painter, Marmoset Toolbag, Houdini каби услублар мутахассислар томонидан кулланиб келинмокда.

Сийпантош коятош расмларидаги инсон кули тасвирлари асосан аёлларнинг кул панжалари эканлиги аникланди. Ушбу кул панжа излари тасвирлари хаётнинг давомийлиги билан боглик талкинини кенгайтириб уни ухшатиш мумкин. Бармоклар шохларида булгани каби кул панжа излари узлуксиз кариндошларининг рамзий белгиларини ифодалайди.

Узбекистонда табиий буёк билан чизилган коятош расмларини ёшини аниклаш учун, радиокарбон тахлил ишлари шу кунгача амалга оширилмаган. Сабаби, радиокарбон тахлили чет давлатларда катта лабораторияларда куриб чикилади. Агар бу радиокарбон

тахлиллари килинса, бу ёдгорликларни ёши ва хронологияси буйича аник бир тухтамга

келинарди. Келажакда биз бу ишларни амалга оширишга харакат киламиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Ойназаров Х.Г. Петроглифы Анжироты / Жамият ва инновациялар / Общество и инновации-Society and innovations Special Issue- 2023- №6. -C. 246-254.

2. Сулаймонов Р.Х. Кешнинг ибтидоий расмлари. Шахрисабз минг йиллар мероси. "Шарк. 2002

3. Khujanazarov. M. Rock Art Sites in Uzbekistan Rock Art in Central Asia А Thematic Study page 3, ©ICOMOS, November 2011.

4. Рогозинский А.Е. О современных задачах археология наскального искусства Казахстана и Средней Азии. Археология, этнография и антропология Евразии 4(36) 2008.

5. Хушваков Н.О. "^адимги Кеш тарихи ва маданияти". Тарих фанлари доктори (DSc) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертациясининг автореферати.-Т. 2023 й.

6. Гордеева Е.А. Ранние этапы духовной жизни Средней Азии // диссертации доктора философии (PhD) по историческим наукам автореферат-Ташкент 2021.-С. 22-23

7. Мамадиев Б. Тош давридан дараклар ёхуд Хужа овул минг барака ёдгорлиги битиклари. Узбекистонда туризмни ривожлантиришда тарихий музейларнинг урни. Халкаро илмий-амалий конференция материаллар туплами.-Шахрисабз 2021.

8. Ойназаров X.F. Жанубий Узбекистон коятош расмлари техника-типология ва киёсий тахлили. Тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертациясининг автореферати.-Т. 2024.

9. Anati E. Word Rock Art: The Primordial Language. Vol. 12 Third English Edition. Del Centro, Valcamonica. Bahn P. G. The Cambridge Illustrated History of Prehistoric Art: Cambridge University Press. Cambridge 1998.

10. Столяр А.Д. О "Гипотезе руке" как традиционном объяснении происхождения палеолитического искусства Первобытное искусство Новосибирск 1976.с.8-9

11. Дэвлет Е.Г. Острирова (Леванова) Е. С, Фахри А. И. Изображения рук в наскальном искусстве Америки Изобразительные и технологические традиции ранних форм искусства М.; Кемерово, 2017. Труды САИПИ. Вып. XI. -C.10-16

12. Aubert M., Brumm A., Ramli M., Sutikna T., Saptomo E.W., Hakim B., Morwood M. J., van den Bergh G. D., Kinsley L., Dosseto A. Pleistocene cave art from Sulawesi, Indonesia // Nature. 2014. 514 (7521). P. 222-226.

13. http://academy .uz/ru/news.

14. https://mpmart.ru/news/okhra

Илова

1-2 расм

1 илова. 3Б улчамдаги буцанинг тасвири.

2 илова. Тог эчкиси тасвирланган цоятошнинг 3Б форматдаги куриниши

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.