Научная статья на тему 'ОТ ТИМСОЛИГА ТОПИНИШНИНГ AСТРAЛ-ЗOДИAКAЛ AСПEКТДA НAМOЁН БЎЛИШИ ВА ДИНИЙ-МИФOЛOГИК ҒOЯЛAРИ МОҲИЯТИ ХУСУСИДА'

ОТ ТИМСОЛИГА ТОПИНИШНИНГ AСТРAЛ-ЗOДИAКAЛ AСПEКТДA НAМOЁН БЎЛИШИ ВА ДИНИЙ-МИФOЛOГИК ҒOЯЛAРИ МОҲИЯТИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Тўйчибоев Б.Б

Қоятош тасвирлар, ноёб тарихий, археологик, этнографик манба хисобланади. Бугунга қадар Ўрта Осиё худудида аниқланган қоятош ёдгорликларни ўрганиш натижасида катта хажмдаги фактик материалар тўплашга эришилди. Бу қоятош суратларда турли мазмундаги композициялар акс эттирилган. Ўз вақтида А.Н.Бернштам, петроглифларда тасвирланган алоҳида композицияларнинг мазмунини аниқлаштириш, уларни этнографик материал билан солиштириш ва моҳиятини англаш, каби ишларнинг барчаси, келажакда амалга ошириладиган вазифалари, деб бежиз таъкидламаган эди [А.Н.Бернштам: 68].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОТ ТИМСОЛИГА ТОПИНИШНИНГ AСТРAЛ-ЗOДИAКAЛ AСПEКТДA НAМOЁН БЎЛИШИ ВА ДИНИЙ-МИФOЛOГИК ҒOЯЛAРИ МОҲИЯТИ ХУСУСИДА»

ОТ ТИМСОЛИГА ТОПИНИШНИНГ АСТРАЛ-ЗОДИАКАЛ АСПЕКТДА НAМOЁН БУЛИШИ ВА ДИНИЙ-МИФОЛОГИК ГОЯЛАРИ МО^ИЯТИ ХУСУСИДА (^оятош суратлар мисолида)

Туйчибоев Б.Б.

Гулистон давлат педагогика институти, т.ф.н., доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.12606822

^оятош тасвирлар, ноёб тарихий, археологик, этнографик манба хисобланади. Бугунга кадар Урта Осиё худудида аникланган коятош ёдгорликларни урганиш натижасида катта хажмдаги фактик материалар туплашга эришилди. Бу коятош суратларда турли мазмундаги композициялар акс эттирилган. Уз вактида А.Н.Бернштам, петроглифларда тасвирланган алохида композицияларнинг мазмунини аниклаштириш, уларни этнографик материал билан солиштириш ва мохиятини англаш, каби ишларнинг барчаси, келажакда амалга ошириладиган вазифалари, деб бежиз таъкидламаган эди [А.Н.Бернштам: 68].

^оя тош расмларининг сюжетини урганиш, уларнинг гоявий мазмунини аниклаш масаласи билан узвий богликдир. Шу сабабли коя тош расмларни ким ва качон туширганлиги билан чекланиб колмасдан, бу тасвирлар кандай максадда туширилган ва бу тасвир оркали рассом бермокчи булган фикрлари, гоялари мазмунини аниклаш мураккаб масалалардан биридир. Шу сабабли, тадкикотчилар бу материалларни шархлашда узларининг илмий асосланган карашларини таклиф киладилар.

^оятош суратларда куп учрайдиган образлардан бири, бу - от тасвирлари хисобланади. Отлар ва чавандоз расмлари акс эттирилган петроглиф ёдгорликлари, махсус урганилишни талаб киладиган мавзу хисобланади. Урта Осиёда бугунга кадар аникланган Аравансой, Айримачтог, Саймалитош, Сармишсой [Г.А.Агафонова, И.К.Кожамберидиев]. ^оракия сойининг юкори окимида (Тошкент вилояти Бустонлик тумани) [М.Хужаназаров, Колесница: 29-32. М.М.Хужаназаров, А.Н.Холматов], Саймалитошда [А.Н.Бернштам: 50-68.] ^удукчасой [М.Хужаназаров], ^оратог, Нурота ва Октог ораларидаги коятошларда, Тошкент вилоятининг Хужакент кишлоги якинида, Паракандасой [В.К.Гришин, М.Хужаназаров: 165-172, М.Хужаназаров: 165-172], Бешкизилсой, Букантов [А.В.Оскин: 34-43., М.Хужаназаров, А.Развадовский] ва шу каби катор коятош ёдгорликларида хам от тасвири иштирокидаги композициялар аникланган.

Бу коятош расмларнинг яратилган даври масаласида, тадкикотчилар уз мулохазаларини билдириб утганлар. М.Е.Массон Айримачтог ва Аравон коятош расмларини милодий 1-минг йиллик урталари [М.Е.Массон: 133], А.Н.Бернштам милоддан аввалги Ш-П-асрлар [А.Н.Бернштам: 224], Ю.А.Заднепровский - милоддан аввалги 1-минг йилликнинг иккинчи ярмига оид [Ю.А.Заднепровский: 179] деб хисоблайдилар.

Тадкикотчилар, коятошларидаги от тасвирлари семантикаси замирида, кадимги одамларнинг диний эътикодий карашлари ифодаланган деб хисоблайдилар [М.Е.Массон: 129-140]. ^оятош суратлардаги от тасвирлари кадимги халклари орасида от тимсолига топиниш одатларининг кенг таркалганлигининг моддий манбалар асосидаги тасдиги булиб хизмат килади. Шу сабабли, коятош суратлардаги от тасвирларининг семантик талкини, кадимги халклар иктисодий, ижтимоий ва маънавий хаёти муаммоларини урганишда мухим манба хисобланади.

Х,айвон тасвирлари семантикаси, уларнинг гоявий мазмун-мохиятини урганиш масаласи, мураккаб муаммоллардан бири булганлиги сабабли, бу йуналишда олиб борилган тадкикотлар, сон жихатидан унча куп эмас. Аксарият тадкикотчилар томонидан коятошлардаги от тасвирларининг мазмун-мохиятини талкин килишга уринишлари ва билдирган фикрларининг тахлили, уларни бир неча гурухларга ажратиш имконини беради. Улардан бири, хайвонлар, хусусан от тимсолига топиниш, унинг астрал-зодиакал аспектда намоён булиши ва унинг диний-мифологик гоялари мохиятини излаш хисобланади.

Йирик петроглиф ёдгорликларнинг, табиий-иклим шароити огир булган, бориш кийин булган тогли жойларда жойлашганлиги, ушбу объектларнинг маълум бир диний ахамиятга эга, "сигиниш, топиниш" жойлари булганлигидан далолат беради. Бундай фикрга келиш учун куйида келтирилган бир канча омилар сабаб булиши мумкин. Масалан, йирик коятош ёдгорликларнинг, энг юкоридаги тог яйловлари хам баланд жойларда жойлашганлиги, масофанинг узоклиги, бу ерга келувчи одамлар уйин кулги учун эмас, зарурат юзасидан келганлигини курсатади. Афтидан, дехкон ёки чорвадор ахоли, хужалик ишлари кизгин паллада, бундай узок ва машаккатли йул босиб келишининг сабаби, уларни мукаддас кадамжо деб хисоблаб, турли диний амаллар ёки маросимларни бажариш учун борганлар. Бу тасвирларнинг, каттик тог тошларига огир мехнат билан узок вакт ва катта куч сарфлаб яратилиши хам, бу тасвирларни тушириш учун кандайдир зарурат булганлигидан далолат беради. Бундан ташкари ёзма ва этнографик манбалар хам, коятош ёдгорликларнинг купчилиги, якин даврларда хам ахоли томонидан мукаддас саналиб, бу ерларга бепушт аёллар, бемор одамлар келиб сигинганликлари, ёки чорва орасида касаллик таркалганда келиб, маълум бир диний амаллар бажариб келганликлари хакида маълумотлар беради. Барча холатларда бу ерларда жонлик суйилиб, курбонлик килинган. Албатта бу одат, исломга хеч кандай алокаси булмаган, халк орасида сакланиб колган кадимий эътикод элементлари хисобланади. Бу тасвирлар кадимий булганлигидан, куп холларда махаллий ахоли уларни ^одир Тангри томонидан яратилганлигига ишонишган. Буларнинг барчаси коятош тасвир образларининг хам кадимийлигини, хам уларнинг диний топиниш жойи сифатидаги урнини яна бир бор тасдиклайди.

Юкорида санаб утилган барча омиллар, коятош суратлар туширилган ёдгорликларнинг, кадимдан мукаддас жойлар вазифасини бажариб келганлига асос булиши мумкин. Шу сабабли, коятош расмлардаги тасвирлар семантикаси урганиш, бу кадимий масканларининг диний мохиятини англашда янги бир ёркин сахифа очиш имконини бериши мумкин.

Урта Осиё халклари, хусусан унинг чорвачилик турмуш тарзи олиб борувчи катлами ичида, отга топиниш одатлари мавжуд булган. Отга топиниш одатларининг илдизи кадимий даврларга бориб такалувчи, баркарор ижтимоий-маданий ходиса хисобланади. Чорвадор халклар орасида унинг айрим элементлари хозирга кадар сакланиб колган. ^адимги одамлар таффаккурига кура, от - тафаккур, донолик, нур, гайрат, куч, фикр ва вакт тезлиги тушунчаларини; хосилдорлик, мардлик, довюраклик, кучли хокимият рамзини; бошка томондан оламнинг пайдо булиш даврий тараккиётини ифодаловчи тимсол сифатларини ифодалаган. От образи кадимдан хосилдорлик рамзи, ёки осмон гумбази буйлаб оламни ёритиб турувчи ^уёш тимсолига топиниш билан боглаб келинган. Шунингдек, афсонавий дунёкарашга кура, отга мукаддас хайвон, яъни кадимги худолар

тимсоли ёки рамзий белгиси сифатида каралган. От, нариги дунё билан боглик, икки дунёни боглаб турувчи мавжудот тимсоли сифатида талкин килиниб келинган.

Тадкикотчилар томонидан от тимсолига топиниш, унинг астрал-зодиакал аспектда намоён булиши ва диний-мифологик гоялари мохияти турлича талкин килиб келинган. ^уйида уларнинг айримларига тухталиб утамиз.

1. ^абрларда майитни от билан бирга кумиш одати. Археологик тадкикотлар жараёнида, кучманчи хужалиги юритувчи кабилалар дафн ёдгорликларида, мархум билан бир кабрга отлар, от танасининг бир кисми, ёки хайвоннинг урнини рамзий равишда англатувчи от жабдуклари куйиш одати куп кузатилади. Бу одат энеолитдан то урта асрларга кадар давом этиб келган [Нестеров С.П. 1990]. Илмий адабиётларда бу одатнинг изохи турлича талкин килиб келинади. Уларнинг ичида асосийси, бу улимдан кейинги хаётга булган ишончга асосланади. Яъни, мархум хаёти давомида ишлатган барча нарсалар, жумладан от хам, нариги дунёда унга хамрох булиши керак эди. Айрим тадкикотчилар вафот этган одам билан бирга отни дафн этиш одати энг кадимги тотемистик мафкуранинг таъсири деган хулосага келишган [С.П.Толстов: 303].

2. Тотемик назарияга параллел равишда "ёввойи табиат" (хтоник) назарияси1 хам илгари сурилди. Унга кура, дафн маросимларидаги ва куплаб тасвирий санъат ёдгорликларидаги от тимсоли, ер ости дунёсини, нариги дунёни улуглаш маъносини ифодалаган. От хакидаги бунга ухшаш хтоник гоя куринишлари, Урта Осиёнинг тогли халклари орасида дафн маросимлариди "ёгоч от" (аспи-чубин) шаклида ханузга кадар учрайди. Урта Осиё халклари дафн маросим, урф-одатлари, дафн маросимларида бу мажозий мазмун халк фолклорида куплаб учрайди [А.К.Писарчик: 186].

3. От тимсоли, диний ва афсонавий дунёкарашни ифода этувчи космогоник ва куёш култига топиниш билан боглик карашлар рамзи сифатида. Урта Осиёда канотли отлар ва отлар кушилган куёш аравалари тасвирланган нодир санъат ёдгорликлари куплаб топилган. ^уёш нурлари тимсолини мужассам этган от арава гояси, кучмачи чорвадорлар томонидан отнинг хонакилаштирилиши ва гилдиракнинг кашф этилиши билан боглик. Урта Осиёнинг кучманчи чорвадор кабилаларидан бири - куёшга топинган массагетлар, отни мукаддас жонзот хисоблаганлар. Геродот массагетлар хакида, улар "факат куёшга топинадилар, унга отларни курбон килишади" деб ёзади. Геродотнинг сузларига кура бундай курбонликнинг маъноси "энг тезкор худога, барча хайвонларнинг ичида энг тезкори лойикдир". Отнинг куёшга (соляр) топинишдаги урни, Авесто матнларида хам уз аксини топган. ^уёш худоси Митрага багишланган Яшт (мадхия)да унга "отларининг устида утириб, улар (отлар) учун куч сураб" сигинишлари айтилади [И.С.Брагинский: 105]. ^уёш багишланган Яштда хам, унинг тезкор отлари борлиги айтилади. Авестода куёш хам Митра сингари, "самовий отларга кушилган олов ранг арава" сифатида тасвирланган. Авесто матнларидаги "самовий отлар" хакидаги сузлар, айникса, космогоник култдаги отнинг ролини курсатишидан далолат беради. Урта Осиёда булган

1 Хтоник мавжудотлар (юнонча "ер, тупрок" дан), - куплаб динлар ва мифологиялардаги йирткич хайвонлар, дастлаб ернинг ёввойи табиат кучини, ер ости подшохлигини ва бошкаларни ифодалаган мавжудотлар. Хтоник мавжудотлар каторига нариги дунёда (ер ости дунёсида) яшовчи улган аждодлар хам киради.

2 Космогоник култ дунё, коинот ва коинотнинг келиб чикиши хакидаги гоялар билан боглик. У дунёнинг яратилиши, яратувчи худолар ва коинотдаги жараёнлар хакидаги афсоналарни уз ичига олади.

хитойлик элчи ва сайёх Чжан Цзян (мил. авв.ги II аср) Даван худудини тасвирлаб, "конли тер чикарадиган" ва "самовий дулдул" отлар наслидан таркалган аргумокларнинг куплиги хакида хабар беради. Аравон ва Айирмочтог отларининг кояларга туширилган тасвирлари отга култи мавжудлигининг археологик далили булиб, у кадимги Урта Осиё худудларида кенг таркалганлигидан далолат беради [А.Н.Бернштам: 226. Ю.А.Заднепровский: 179]. Фаргона самовий отлари хакидаги афсоналар тарихчиларнинг асарларида куп бор тилга олинган.

Самовий отлар хакидаги афсоналар Урта Осиёнинг утрок ва кучманчи халклари фольклорида машхур булган канотли от гояси билан боглик. Узбекларнинг кахрамонлик достонида канотли от-Тулпор кахрамон такдири ва саргузаштларида мухим урин тутади [В.М.Жирмунский, Х.Т.Зарифов: 351].

4. Мукаддас от тимсоли. От тимсоли оловга сигиниш одати билан чамбарчас боглик булган. Араб истилоси даврига оид хабарлардан бирида, Кобадиёндаги (Жанубий Тожикистон) ибодатхона тасвирланган. "Иморатда (ибодатхона) кичик ва катта олов оташгохлари ва бронза от бор эди. У харакатланаётган шаклда, олдинги оёкларини кутарган холда, худди Худога караб талпинаётгандек тасвирланган.... Янги йил куни дарёдан олтин от чикиб, бронза отига якинлашади. Яна бошка бир от унинг кишнашига жавоб беради ва яна сувга кайтади" [А.М.Беленицкий].

Йилкичилик ривожланган Урта Осиё ва бошка халклар фолклор ва этнографиясида от ва сув хавзалари уртасидаги богликлик гояси кенг таркалган. Г.П.Снесарев Хоразм ахолиси орасида канотли от ва сув элементи уртасидаги богликлик хакида бир канча этнографик маълумотлар беради. Аспи-оби — эртак кахрамони — Урта Осиёнинг хамма жойида учрайди [Г.П.Снесарев: 323].

Авесто матнларида, Тиштриа (Сириус) юлдузига, яъни ёмгирнинг ёгиши ва ёмгирли мавсумнинг бошланиши багишланган мадхияда, ок отнинг (Тиштриа юлдузи) кора от (кургокчилик рамзи) билан кураши ва унинг устида галабаси тасвирланган. Жуда кадим замонларга бориб такалувчи бу мифологик урф, илк урта асрлар манбаларида, Урта Осиёда эхтиром билан тилга олинадиган Тиштрия юлдузи тимсоли билан богланадиган Дэси худоси хакидаги хабар, Авесто афсоналаридан келиб чиккан кадимий гояларнинг узок вакт давомида сакланиб колганлигидан далолат беради [И.С.Брагинский: 105.]. Араб географи Ибн Х,авкал Самарканд майдонларидаги хайвонлар тасвирлари хакида маълумот беради [В.В.Бартольд: 142]. Маълумки, жониворларнинг рамзий максадларни кузлаб курашларини утказиш, кенг таркалган одат булиб, бу ёзма манбаларда хам, этнографик материалларда хам тасдикланган. "Янги йилда улар етти кун давомида кучкорлар, отлар, туяларнинг узаро жангларини ташкил килиб, йил серхосили ёки ёмон келишини тахмин киладилар" [И.Я. Бичурин: 149]. М.С.Андреев Урта Осиёнинг тогли худудларида, хусусан, Дарвоздаги айгир отларнинг жангларининг ташкил килиниши хакида маълумот беради [М.С.Андреев: 117]. ^адимги чорвадор кабилаларга тегишли ёдгорликларни урганувчи тадкикотчилар, бу кабилалар диний мафкуравий карашларида шаманизм белгилари давом этиб келганлиги хакида фикр билдирадилар.

5. От тимсоли хукмронлик белгиси сифатида. Одамларнинг мафкуравий дунёкарашларидаги отнинг урни, ижтимоий муносабатларда чукур намоён булади. От, кадимдан, кабиладаги хукмрон табака вакилларининг ижтимоий нуфузи, имтиёзларининг рамзи ва белгисини билдирган. И.В.Пянков Ахамонийлар даврида подшох хокимиятининг

мукаддаслиги хакидаги гоялар билан отнинг диний алокадорлигини таъкидлайди [И.В.Пянков: 91].

Отнинг ижтимоий муносабатдаги ахамияти, археологик материалларда хам уз ифодасини топган. Масалан, бу холатни скиф "подшохлари" кабрларида, дафн этилган одам билан бирга улдирилган отлар сони, уларнинг кимматбахо анжомларида хам куришимиз мумкин. Шубхасиз, бу одат, дафн этилувчи одамнинг "ижтимоий обруси"дан далолат берган. А.П.Окладников хам ушбу фикрни тасдиклайди [А.П.Окладников: 143]. От жабдукларининг ижтимоий ахамиятини, Урта Осиёнинг илк урта асрлари санъат ёдгорликларидаги аристократлар-чавандозлар сиймоларида хам кузатишимиз мумкин булади.

Хулоса сифатида шуни айтишимиз мумкинки, от билан боглик турли гоявий тушунчалар кадимги ва урта асрларда нихоятда катта худудларга таркалган. Тадкикотчилар бу хилма-хиллик изларини, биринчи навбатда, турли этник жамоаларнинг якин алокаларининг акси сифатида курадилар. Демак, Евроосиё даштлари ва Урта Осиёнинг турли халклари орасида кенг таркалган от тасвирлари, унинг полисемантик илдизларга эга эканлигидан далолат беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Агафонова Г.А., Кожамберидиев И.К. Петроглифы Саймалы-таша, Иссык-куля и Кетмен-тюбе.-Фрунзе. 1978.

2. Андреев М.С. Таджики долины Хуф (верховья Аму-Дарьи). Вып. I. - Сталинабад, 1953.

3. Бернштам А.Н. Наскальные изображения Саймалы-Таш, СЭ, 1952, №2.

4. Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь Шаня и Памира-Алтая.// АН СССР, Институт археологии, МИА № 26. М-Л. 1952, №26.

5. Брагинский И.С. Из истории таджикской народной поэзии.-М. 1956.

6. Бартольд В.В. Сочинение, 1,-М., 1963.

7. Бичурин И.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, 11,-М. -Л., 1951.

8. Беленицкий А. М. Хутгальская лошадь в легенде и историческом предании, СЭ, 1948, № 4.

9. Гришин В.К., Хужаназаров М. Накальные изображения Паракандасая. ИМКУ. №18. 1983. Ташкент. С. 165-172.

10. Заднепровский Ю.А. Наскальные изображения лошадей в урочише Айрымачтау (Фергана), СЭ. №5, 1962.

11. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. М.-Л., 1962.

12. Хужаназаров М. Наскальные изображения Паракандасая. ИМКУ. №18. 1983.-Ташкент.-С. 165-172.

13. Хужаназаров М. Колесница Каракиясая. ИМКУ. 24. Ташкент, Фан. 1990.-С. 29-32.

14. Хужаназаров М. ^удукчасой коятош расмлари. Узбекистон археологияси 2014 №2.

15. Хужаназаров М., Развадовский А. Петроглиф гурухининг 2002 йилда олиб борган дала ишлари // Археологические исследования в Узбекистане 2002 год.-Ташкент, 2003.

16. Хужаназаров М.М., Холматов А.Н. Коракиясой коятош ёдгорлиги тадкикотларидан. // ИМКУ, вып. 37,-Тошкент. 2012.

17. Оскин А.В. Петроглифы Букантоу// Новости в этнографии и антропологии (итоги полевых работ Института этнографии в 1973г). М. 1975.-С. 34-43.

18. Массон М.Е. Древние наскальные изображения домашних лошадей в Южном Киргизстане, «Труды Института языка, литературы и истории Киргиз. ФАН СССР»,-Фрунзе, 1948.

19. Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязыных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. Новосибирск. Наука. 1990.

20. Окладников А.П. Конь и знамя.-В кн. Тюркологический сборник, 1,

- М.-Л., 1951.

21. Снесарев Г.П. Реликты домусулманских верований и обрядов у узбеков Хорезма.-М., 1969.

22. Толстов С.П. Древний Хорезм.-М., 1948.

23. Писарчик А.К. Смерть, похороны. Таджики Каратегина и Дарваза. Вып. З.-Душанбе, 1976.

24. Жирмунский В.М. Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос.

- М., 1947.

25. Пянков И.В. Образование державы Ахеменидов по данным античных источников. В кн.: История Иранского государство и культуры.-М., 1971.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.