Научная статья на тему 'ШУЛЛУКТЕПАДАН ТОПИЛГАН ТЕАТР НИҚОБЛАРИ АКС ЭТГАН АРХЕОЛОГИК ТОПИЛМА ҲАҚИДА'

ШУЛЛУКТЕПАДАН ТОПИЛГАН ТЕАТР НИҚОБЛАРИ АКС ЭТГАН АРХЕОЛОГИК ТОПИЛМА ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Хушвақов Наби Олимович, Богомолов Геннадий Игорович

Ўрта Осиёда қадимий овчилик ва аграр тадбирларга бағишланган оммавий тадбирлар ва урф-одатлар чуқур тарихий илдизларга эга. Масалан, овчиларнинг ови бароридан келиши учун турли хил урф-одатлар, маросимлар, Зардушитийлик даврида Наврўз кунини кутиб олиш, ой билан боғлиқ маросимлар, кузги маҳсулотларни йиғиб олиш байрамлари каби тадбирлар мусиқачилар, раққосалар ва актёрлар иштирокидаги театрлаштирилган томошаларга айлангани ҳақида кўплаб ёзма ва археологик манбалар учрайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШУЛЛУКТЕПАДАН ТОПИЛГАН ТЕАТР НИҚОБЛАРИ АКС ЭТГАН АРХЕОЛОГИК ТОПИЛМА ҲАҚИДА»

ШУЛЛУКТЕПАДАН ТОПИЛГАН ТЕАТР НЩОБЛАРИ АКС

ЭТГАН АРХЕОЛОГИК ТОПИЛМА ^АЦИДА

1 2

Хушваков Наби Олимович, Богомолов Геннадий Игорович

^'Шахрисабз" давлат музей-курикхонаси бош директори, тарих фанлари доктори Узбекистон Миллий Археология маркази етакчи илмий ходими, тарих фанлари номзоди

https://doi.org/10.5281/zenodo.12606064

Урта Осиёда кадимий овчилик ва аграр тадбирларга багишланган оммавий тадбирлар ва урф-одатлар чукур тарихий илдизларга эга. Масалан, овчиларнинг ови бароридан келиши учун турли хил урф-одатлар, маросимлар, Зардушитийлик даврида Навруз кунини кутиб олиш, ой билан боглик маросимлар, кузги махсулотларни йигиб олиш байрамлари каби тадбирлар мусикачилар, раккосалар ва актёрлар иштирокидаги театрлаштирилган томошаларга айлангани хакида куплаб ёзма ва археологик манбалар учрайди.

Шуллуктепа ёдгорлиги устидан топилган ута ноёб археологик плитка "Шахрисабз" давлат музей-курикхона фондида КП-1/89 инвентарь номери билан сакланмокда. У нафакат кадимий Никишаппа, Насаф худуди, балки Сугдиёна худудида театр санъатининг шаклланиши, ривожланиши, бу саньат турининг кириб келишини аниклашда асосий мухим манба хисобланади.

Урта асрларга оид Шуллуктепа ёдгорлиги ^арши шахридан 5-6 км узокликда, Еркургон ёдгорлигидан 1,5-2-х км. жанубда жойлашган, V-VI асрларда асос солинган ва тарихчилар томонидан Насаф шахри деб талкин этилади [Сулаймонов: 38]. Тадкикотчилар Шуллуктепани Насаф сифатида Ибн Хордадбек, ал-Истахрий, Ибн Хавкал ва Мукаддасий каби муаллифларнинг асарларини урганиш оркали талкин этишган. Араб ва форс тилларидаги ёзма манбаларга асослансак, Насаф манзилгох сифатида антик даврнинг III-IV асрларида шаклланган [Массон: 38].

Шахар IX асрнинг охирлари ва айникса Х-Х асрларда шаркка караб кенгайиб, работ дарёнинг унг томонини камраб олган холда 200 га дан зиёд майдонни эгаллайди. Ёзма манбаларда шахристон ва кенг работ худуди хакида маълумотлар сакланиб колган. Дарё шахарни икки кисмга ажратиб турибди. Урта асрлардаги муаллифларининг ёзма манбаларда таъкидланишича, шахар шахристон ва работдан иборат, шахристоннинг шимолий кисмида чиройли ва хашаматли иморатлар мавжуд, айнан шу кисмда Дор-ул-Иморат (хоким иморати), зиндон, бозор ва Губдин дарвозаси олдида Жума Масжиди курилган. Шахарнинг шаркий ва гарбий кисмида эса махаллалар хамда хунармандлар растаси жойлашган. 1220 йилда шахар мугуллар томонидан жуда осонлик билан босиб олинди ва шу йилларда Чингизхон ёзни Насаф худудида утказгани хакида ёзма маълумотлар мавжуд. Шахар мугул боскини туфайли эмас, балки 1272 йилдаги Эроннинг Хулагийлари томонидан таланиши туфайли бутунлай вайрон булган. Вайрон булган ёдгорлик XVIII асрлардан бошлаб Шуллуктепа деб атала бошланган [Яркулов: 38].

Ас-Самъонийнинг "Ал-Ансоб" асарида Насафда куплаб махалла, мавзеъ ва кучалар мавжуд булгани, иккита махалла, битта мавзеъ ва учта кучанинг номи кайд этилади. Жуйбор, Боён (ёки Поён) каби махаллалар номи мавжуд. "Жуйбор -Насафдаги махалла" дейилади. Яна бир махалла номи "Боён" (Поён) булиб, унда масжид булган. Ас-Самъоний "Ал-Боён (Поён) Насафнинг маълум ва машхур махаллаларидан. Бу махаллада Имом ал-Бухорий булганлар. Мен хам куп булдим. Имом ал-Бухорий намоз укиган масжидда намоз

укидим", деб ёзади. Халойик тупланадиган мавзеъ эса "Жавбак" деб аталган[Ас-Самъоний: 38].

Насафдаги учта кучанинг хам номиам ёзма манбаларда учрайди, улардан бири Соиг булиб, маъноси-Заргар. Самъоний бу сузни арабча экани ва кучада Заргар хунармандлар яшагани хакида маълумотлар берган. Шаргиён кучасини эса Бухорода Шарг номли кишлок ахолиси кучиб келиб жойлашган, деб тахмин килган. Жувик сузининг асл маъноси номаьлум.

Насафда илм ахли учун иморат хам мавжуд булган. Бу иморат "фаллос" деб аталган. Ас-Самъоний уз асарида "Насафда илм ахли учун таникли уй бор, у Ал-^аллос деб аталади", деб ёзади. Куринишидан бу иморат мадраса булса керак.

Шуллуктепадан топилган плитка жуда юпка ва квадрат шаклдаги пластинка тарзида ясалган. Унинг юза кисмида 9 та грек-рим услубидаги театр никоблари босма тарзда ифодаланган. Никобларнинг купчилиги комик характерга эга, битта никоб эса трагедик образ сифатида тасвирланган. Бу плакетка апотропик ва хитоник тумор сифатида ишлатилган, у илохий диний Дионис ва Диметра билан боглик. Мутахассисларга маьлумки, кадимги грек театр саньати дехкончилик хомийси хисобланган Деметра ва Дионис илохларига сигиниш одатларидан келиб чиккан. Айникса кадимги Грецияда театр ва никобларнинг пайдо булиши Дионис шарафига байрам килиш (дионисия) билан боглик. Одатда театр Дионис ибодатхонаси хисобланади. Сахнада (орхестрда) Дионис алтари турар эди. Сахнада Диониснинг сарик кийимлари, бошда турли хил рангли тожлар, узум шохи ва баргидан тожлар ясаларди. Дионисни аёллар ва эркаклардан иборат куплаб йулдошлар кузатиб боришарди. Йулдошларнинг елкасида эчки терисидан тайёрланган пустаклар урф эди. Йулдошлар Диониснинг кахрамонликларини хакидаги афсоналарни хор булиб куйлашарди. Илк бора Феспис хор булиб куйлашни тухтатиб, бир актёрни монолог тарзда Дионис хакидаги афсоналарни сахнага олиб чиккан[Вейс Герман: 144]. V асрларга келиб сахнада актёрлар сони 3 тагача купайди.

Антик даврнинг урталарига келиб, Дионисни хор асосида кушик ва уйинлар билан олкишлаш жараёнида актёрлар махсус кийим ва никоби билан сахнага чика бошладилар. Никоблар актёрнинг уйини мазмунига караб тайёрлана бошланган. Бундан ташкари актёрларнинг турлари узгариб, кариялар, ёшлар, куллар ва аёллар образи яратила бошланган. Афсонавий кахрамонлар ва Илохлар учун алохида безаклар тайёрланган.

Греция ва Рим каби Урта Осиё халкларининг хам театрлаштирилган сахналар кадимий тарихига эга, одатда "овнинг баролидан келиши" ёки ва дехкончиликни " баракасини бериши" максадида турли хил урф-одатлар мавжуд эди. Бундан ташкари Янги йилни кутиб олиш, кузги хосилни йигиб олиш жараёнларини кенг халк оммаси билан биргаликда утказиш, уйин- кулгулар актёрлар, раккосалар ва мусикачилар хамкорлигида театрлаштирилган холда утказилган.

Шубхасиз, барча халкларда хам театр никобларининг келиб чикиши тарихи турли хил урф-одатлар ва маросимлар билан боглик холда ривожланган. Бу урф-одатларда никоб такиш оркали актёр узи тасвирлаётган афсонавий шахс ёки орзу килган кахрамон образига кириш тимсоли булган. Мутахассис этнографларнинг фикрича, никоб такиш барча халкларнинг ибтидоиий диний дунё караши билан боглик холда ривожланган [Вейс Герман: 110].

Насаф шахри худудидан топилган мазкур археологик топилма кадимги Сугдиёна худудидаги маданий алокаларнинг ёркин мисоли булиб, театр санъатининг антик даврларда мавжудлигини ва театр санъатининг тараккиётини исботлайди.

Плитканинг улчамлари: баландлиги-5,5 см, юзасининг кенглиги-5,5 см, охирги киргоги-4,2 см, калинлиги эса-2-2,5 мм. Плитка уста кулол томонидан техник жихатдан "колип-шакл" услубида тайёрланган, хумда пишгач, чеккалари пичок билан силлик килиб кесилган. Плиткани юза кисмида туккизта никоб таккан актёрлар композицион декор сифатида ишланган ва уч каторда шахмат услубида жойлаштирилган. Никоблар калин эмас, аммо жуда махорат билан ишланган.

Плитканинг юкорисида жойлашган никобли актёрлар хар бири алохида тасвирланиб, учта никобли актёрлар эса бир гурухга бирлаштирилган, биринчи никобли актёр киёфасида асабийлик ёркин акс этган. Никоб таккан актёр кенг пешонага эга, сочлари кулоги ортидан ён томонига тушиб турибди. Бурни кичкина, кузлари тугрига караган, лаби юмук, аммо табассуми сезиларли. Юзининг пастки кисми калин соколи билан копланган ва соколи уралган. Куринишидан бу никобдаги актёр кария, бундай образлар Бопсор коропластикаларида учрайди [Вейс Герман: 38].

Биринчи катордаги учта никобли актёрлар бир гурух сифатида сатирик тарзда ифодаланган. Охиргисидаги чап томондаги шахс ён томонидан тасвирланган, унинг сочлари пешонасига тушган, кузи чукур ва кузкорачиги думалок ва марказда жойлашган. Тугри бурун, бурнининг учи пастга караган, ияги думалоксимон, салгина чиккан. Унинг узун сочлари пастга тушган, тасвир аёл киши булиши хам мумкин.

Кейинги никобдаги образ бошкалари билан бирлашиб турибди ва олд томонидан ифодаланган. Бу актёрнинг сочи йук, тугрироги, кал, кузлари тугрига караб турибди, юзи думалок, бурни кичкина ва тугмасимон. Огзи очик ва огзининг бурчаклари юкорига кутарилиб, ярим ойсимон тарзда ифодаланган. Юкори лаби устидан узун муйловлари осилиб турибди, иягини кенг соколи коплаб олган. Никоб карияни ифодалаган. Мазкур никобга яна тугрига караб турган эркак киши никоби жуда якин жойлашган. Унинг пешонаси жуда кенг, юзи эса думалок шаклга эга. Кузлари тугрига караб турибди, ковоклари бодомсимон, куз марказида корачиклар тугмасимон тарзда уйилган. ^овоклари устида калин коши осилиб турибди. Бурун уртача, огиз юмук, аммо лаби чузилган холда табассум килиб турибди. Соколи калта. Бу учаласита оилавий актёрлар- эри, хотини, чеккадаги бобоси булиши мумкин. Балки, оилавий можароларни сахнага уйнаётган актёрлар гурухи деб хам талкин этса булади.

Плакетканинг иккинчи каторида учта никобли актёрлар тасвирланган. Иккинчи катор биринчиси билан алокадор ва бир-бирини тулдиради. Чап томондаги биринчи никобли актёр ёнбошидан ифодаланган. У ярим шар шаклга эга, актёрнинг пешонаси кенг, йирик бурун, кийик куз, кузкорачиклари марказда ва чукур жойлашган. Ияги кичик, коши ва муйлови йук. Балки бунда успирин ёки аёл актёр акс этган булиши мумкин.

Кейинги никобли актёр эса марказда жойлашган, никоб кенг юзли эркак кишидек таассурот колдиради. Унинг пешонаси тор, сочлари кулоклари ёнидан пастга тушган. Кузлари тугрига караб турибди, куз кийик, ромбсимон шаклда, бурни пачок. Плитка рельефида юзининг ёноклари бурттирилган, кичик огзи озгина очик тарзда тасвирланган. Юкори лаби устидан узун муйловлари осилиб, иягига кадар тушган. Узун соколи эса иккита килиб урилган ва пастга тушиб турибди. Бунда хам сатирик образ ифодланган.

Иккинчи катордаги учинчи никоб каторнинг унг томонидаги охирги жойда жойлашган. Бу шахс кария ва кенг юзга эга. Пешона кенг ва пешонада тарам-тарам ажинлар мавжуд, кошлари калин, кузи баргсимон кийик, кузининг марказида корачиклари аник билиниб турибди. Бурни катта эмас, огзи катта, очик, лаблари калин. Иягини сокол коплаб олган. Унг кулоги ярим ойсимон тарзда. Бу шахс трагедия холатини уйнаётган актёрга ухшайди.

Учинчи каторда иккита никоб ифодаланган. Биринчиси фронтал тарзда ифодаланган, аммо бироз уникиб колгани учун юз тузилишида ноаникликлар мавжуд. Шундай булса-да, унинг пешонасида ажинлар мавжуд, пешонаси паст. Кузлари катта, тугрига караб турибди, кузкорачиги нуктасимон, кошлар усиб кузга тушган. Бурун кичик учбурчак тарзда, огзи очик ва квадрат шаклда. Ияги аник эмас, шахснинг бошига тасма уралган. Тасма остидаги сочи эса хар томонга тушиб турибди.

Куринишидан мазкур шахс драматик никобда булиб, кандайдир фожиани ифодалаётган булса керак. Балки, бу Горгонейон, яъни Медуза Горгонани ифодаган никоб булиши мумкин. Чунки унинг сочлари илонсимон, бир соч урими теппага чузилган.Сочларнинг айрим деталлари эрамизнинг I-II асрларидаги Кеп саркофагидаги Медуза Горгонани эслатади.

Охирги никоб эса аввалгисидан унг томонда жойлашган. Бу никоб йирик ва фронтал жойлашган. Никоб шахснинг кенг юзини ифодалайди. У тугрига караб турибди, кузлари ромбсимон шаклда, кузкорачиги аник ва марказда жойлашган. Тулкинсимон коши куз устига тушиб турибди. Бурун уртача, юзда ажинлар билинади, катта огзи очик ва ярим ой тарзида, пастки лаби кайрилган, тишлар аник куриниб турибди, лаблар орасида билинар-билинмас чизик мавжуд ва тили сал куринади. Йирик огизли никоблар кадим грек маданиятида хам учрайди ва улар одатда карнай чалаётган актёр образини ифодалайди. Лабнинг юкориси кайрилгани никобнинг комедия уйнаётганини ифодалаши мумкин. Бундай никоблар ^ора Денгиз атрофидаги антик давр ёдгорликларида куп учрайди [Пугаченкова: 38].

Мазкур плакеткага Сурхондарёнинг Шахри-Гул кишлогидан Б.Тургунов топган маскарон сал ухшаш. Унда кари актёр бошида узум баргларидан килинган тожсимон безак билан тасвирланган,улчамлари эса, баландлиги 8 см. эни 5 см. ва калинлиги 3.5 см. дан иборат [Тургунов: 38].

Шунга ухшаш яна бир археологик топилма Жанубий ^озогистонда жойлашган X-XI асрларга оид ^уйруктепа ёдгорлигидан топилган, Бу никоб бир оз куполрок, унинг баландлиги 20 см., эни 3 см., никобнинг ташки томони силликланган ва кизил ангоб билан буялган. Бурун, кош ва ияги чиккан холда, кулоклари ёпишган, кузи кийик ва огзи тешик холда ишланган. Никобнинг ички томонидан кулолнинг бармок излари сакланиб колган. Никобда актёр юзига боглаш учун из сакланмаган [Коропластика Боспора: 184].

Нахшабга оид актёр никоблари куриниши жихатдан Шахри-гул образига мрамордан тайёрланган грек-рим театр никоблари ухшаш. Г. Пугаченкова уни греклар олиб келган булса керак, деб хисоблайди [Пугаченкова: 183-184]. Насафдан топилган актёрлар никоби махаллий кулоллари томонидан тайёрлангани аник билиниб турибди.

Мазкур ноёб археологик материалнинг санасини белгилаш жуда мураккаб иш, плитканинг ер юзасидан топилиши бирор бир маданий катлам билан боглаш имконини бермайди. Шуллуктепанинг маданий катламлари IV-XIII асрларга оидлигини хисобга олсак, никоб антик даврда тайёрлангани саналашда яна чалкашликлар келиб чикаради.

Никобни шимолий ^ора Денгиз атрофидаги никобларга ухшашлиги антик даврга боглаш имконини беради.

Шунинг учун мазкур археологик ашёни Еркургоннинг эрамиздан аввалги I ва эрамизнинг II-III асрига оид эллинистик маданият таьсир уйгунлашган маданий худудидан Шуллуктепага келиб колган, деб саналаш тарфдоримиз.

Хоразмдаги Тупроккальа саройи (санавий жихатдан эрамизнинг II-III асрларининг ярми) деворларининг бадиий манзараси хам кизикарли маьлумотлар беради. С.П.Толстовнинг фикрича, деворий суратларда вакханик тассаввурлар, Дионис образи "излари" ифодаланган афсоналар ифодаланган булиб, саройнинг мазкур залини "Никобдорларнинг ракс ракси" (№14, хона, майдони 100 кв. м) деб рамзий маьнода номлаган. Мазкур иморатнинг деворлари чизмалар оркали безатилган. Унда одам гавдаси баландлигида токчаларда барельеф композициялар мавжуд, иккита эркак раккослар ва аёл раккосалар ифодланган. Эркак актёрларнинг бирида соколли ва хайвон кулоклари билан тасвирланган никоб хам мавжуд. Тадкикотчи Ю. А. Рапопорт бу манзарани Берлин музейида намойиш этилаётган VII-асрга оид "Хоразмнинг мис идиши"да тасвирланган эчкисимон никобда ифодаланган шахс деб талкин этади [Рапопорт: 53].

Актёрларнинг никобли тасвири Афросиёбдан ташкари Панджикент ва Бунжикентдаги деворий суратларда хам учрайди. Бундан ташкари Буддавийлик монах -сайёхатчи Сюань Цзян 629 йилда Самарканд шахрига келганида махаллий ахоли байрамларни ёктиришини, байрамларда кушиклар ва уйинларни ижро этишини гувохи булганини ёзади. У Сугдийларда катта -кичик барабанлар, тик туриб чаладиган арфа, беш торли арфа ва ётик чангмусика асбоблари мавжудлигини кайд этган. Бундан ташкари Хитойдаги айрим коя тош расмларида Сугдийларнинг VI-VII асрларга оид йирик мусика ансамбли хам тасвирланган [Байпаков: 53].

Купчиликка маълумки, огзи катта никобли актёрлар дастлаб грек амфитеатрларида кулланилган, никобдаги катта огизлар очик майдондаги томошабинларга товушини етиб боришида карнай (рупор) воситасини бажарган. Эрамиздан олдинги VI-IV асрларда трагедия ва комедияларда хам шундай никоблар тайёрланган. Огизнинг пастка караб эгилиши кайгуни, огизнинг юкорига караб кутарилгани эса кулгили комедияни билдиради [Кобылина: 219-220]. Шуллуктепадаги плиткадаги никобида айнан йирик огизли акс этган. Аммо эрамиздан олдинги III асрнинг бошларида никобларнинг куриниши узгаради. Никобнинг узгариши Менандрнинг "янги комедиялари" билан боглик. Эрамиздан олдинги III-I асрлардаги никобларда "катта огизлик" никоблар урнига актёрларнинг табиий огзи урф була бошлади [Вейс Герман: 56].

Шуллуктепа плиткасидаги никобларда 8 та образ айнан шу тарзда ифодаланган. Шунга асосан мазкур никоблар ифодаланган плитка санасини белгилашда пастки чегара сифатида эрамиздан олдинги III-I асрлар асос килиб олиниши мумкин. Бу никобларга ухшаш тасвирлар шимолий ^ора Денгиз атрофидаги археологик ёдгорликларида учрайди. Белгилаган санани далиллашда ишончли киёсий материаллар мавжуд.

Никоблар афсонавий кахрамонларнинг рамзига кириш хисобланган. Никоблар ёки юзни турли хил рангларга буяш оркали актёр айнан ифодалаётган образ "тимсолига айланган". Масалан, ибтидоий даврда овчилар хайвонларнинг терисини ёпиниши, хайвонлар билан "тил топишиш", хайвонлар кучи ва кувватига эгалик килишни назарда тутган. Ибтидоий кабилаларда хайвонларнинг тимсоли акс этган никобларда кабилаларнинг тотеми-илк аждоди образи ифодаланиб, маросимларда тотем хайвоннинг

куч-кудрати ва акли кабила ахлига утиши суралади. Ибтидоий кабилаларнинг дастлабки никоблари магик урф-одатлар булиб, турли хил маросимларда ижро этилган.

Бошка халклар каби Урта Осиё худудида яшаган кабилалар хам узларининг урф-одатлари, маросимлари ва мавсумий байрамларида чиройли кийиниш, юзини буяш, турли хил никоблар такиш каби одатларга эга эди. Байрамлар турли мусикалар ижроси ёрдамида утказилган. Тадкикотчилар фикрича, никоблар ясашнинг илдизлари аждодлар рухига сигиниш урф-одатлари, турли хил тотемлар, таквимлар, дафн маросимлари ва оилавий маросимлар билан боглик.

Насаф никоби жуда мухим тарихий факт хисобланади, у бир томондан антик даврдаги Сугдиёнанинг маданий алокаларини ёркин ифодаласа, иккинчи томондан антик даврларданок Узбекистон худудида театр шакллангани ва тараккий этганидан далолат беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Сулаймонов Р.Х. Нахшаб-унутилган тамаддун сирлари. - Т.: "Маънавият", 2004.

2. Массон М.Е. Столичные города в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. - Ташкент; "Фан", 1973.

3. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. - Т.: "Фан", 2000., Туребеков М. Оборонительные сооружения древных поселений и городов Согда. Нукус: "Каракалпакстан", 1990.

4. Яркулов А. Илк урта асрларда Нахшабнинг хунармандчилик тарихи.Тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. ^арши, 2022.

5. Ас-Самъоний. Насабнома (ал-Ансоб).-"Бухоро". 2013.

6. Вейс Герман. История культуры народов мира. Истоки Древняя Греция. Европейской цивилизации. Москва, изд-во Эксмо, 2005.

7. Пугаченкова Г.А. Римский маскарон из Северной Бактрии /История и культура античного мира. Москва, изд-во "Наука", 1977.

8. Тургунов Б.А. Малоизвестные кушанские памятники Северной Бактрии // Бактрииские древности. Л., 1976.

9. Коропластика Боспора (по матералам Тиритаки, Мирмекия, Илурата и сельской усадьбы). Ленингард, изд-во Наука.Ленингардское отделение, 1981.

10. Пугаченкова Г.А. Римский маскарон из Северной Бактрии /История и культура античного мира. Москва, Наука, 1977.

11. Рапопорт Ю.А. Глава III Центральный массив // Труды ХАЭЭ, т. XIV. Топрак-кала. Дворец. Москва, изд-во Наука, 1984.

12. Байпаков К.М. Городище Куйрыктобе-город Кедер. Алматы, Изд-во Баур, 2005.

13. Кобылина М.М. Театр, актеры, музыкальные инструменты //Археология СССР. Античные государства Северного Причерноморья. Москва, Наука, 1984.

14. Вейс Герман. История культуры народов мира. Истоки Древняя Греция. Европейской цивилизации. Москва, изд-во Эксмо, 2005.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.