Научная статья на тему 'ЖАРҚЎТОН ЁДГОРЛИГИДА ДИНИЙ ҚАРАШЛАР'

ЖАРҚЎТОН ЁДГОРЛИГИДА ДИНИЙ ҚАРАШЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

434
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
зардуштийлик / диний эътиқод / бронза даври / деҳқончилик маданияти / олов / антропологик тип / қиѐфа / чорвачилик / zoorastrism / religious beliefs / Bronze Age / agricultural culture / fire / appearance / cattle breeding

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Дилафрўз Обиджоновна Каримова

Ушбу мақолада Шимолий Бақтрия бронза даври деҳқон жамоаларида диний эътиқоднинг шаклланиши ҳақида сўз боради. Бронза даври деҳқон жамоаларида диний эътиқоднинг турли кўринишлари: оддий буюмга, ҳайвонларга (тотем), оловга сиғиниш ва илк зардуштийлик эътиқодини ҳам кўришимиз мумкин. Бу диний эътиқодларни таҳил қилишда археологик изланишлар натижаларидан кенг фойдаланилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RELIGIOUS VIEWS ON JARKUTAN MONUMENT

In this article described peasant households, imaginations, and different relation of Nothern Baktria. This relation described simple things and totemizm (animals) till zoorastrizm relation. Discuss of this relation motions use archeological researches in this area

Текст научной работы на тему «ЖАРҚЎТОН ЁДГОРЛИГИДА ДИНИЙ ҚАРАШЛАР»

ЖАРЦУТОН ЁДГОРЛИГИДА ДИНИЙ ^АРАШЛАР

Дилафруз Обиджоновна Каримова

Тарих фанлари буйича фалсафа доктори УзРФА Узбекистон тарихи давлат музейи

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Шимолий Бактрия бронза даври дехкон жамоаларида диний эътикоднинг шаклланиши хакида суз боради. Бронза даври дехкон жамоаларида диний эътикоднинг турли куринишлари: оддий буюмга, хайвонларга (тотем), оловга сигиниш ва илк зардуштийлик эътидодини хам куришимиз мумкин. Бу диний эътидодларни тахил килишда археологик изланишлар натижаларидан кенг фойдаланилади.

Калит сузлар: зардуштийлик, диний эътидод, бронза даври, дехкончилик маданияти, олов, антропологик тип, киёфа, чорвачилик.

RELIGIOUS VIEWS ON JARKUTAN MONUMENT

Dilafruz Obidjonovna Karimova

Doctor of Philosophy on Historical Sciences Academy of Sciences of Republic of Uzbekistan State Museum of History of

Uzbekistan

ABSTRACT

In this article described peasant households, imaginations, and different relation of Nothern Baktria. This relation described simple things and totemizm (animals) till zoorastrizm relation. Discuss of this relation motions use archeological researches in this area.

Keywords: zoorastrism, religious beliefs, Bronze Age, agricultural culture, fire, appearance, cattle breeding

КИРИШ

Ибтидоий жамият тарихини даврлаштиришда палеолит даврининг урта боскичида вужудга кела бошлаган илк диний тасаввурлар мезолит, неолит ва энеолит боскичларига келиб одамларнинг диний тасаввур хакидаги карашлари кенгаяди. Булар уруг жамоаларининг кичик-кичик жамоавий тармокларга, жамоавий гурухларга булиниши билан боглик жараёнлар булиб, бу жараёнлар

Academic Research, Uzbekistan 433 www.ares.uz

давомида хар бир жамоа гурухининг узига хос фазилатлари шаклланиб борган. Х,ар бир жамоавий гурух маълум бир хайвонни узларининг тотеми сифатида улуглайдилар. Бундай тотемистик диний тасаввурлар фанда зоолатрик тотемлар, яъни узбекона иборада уруг жамоасининг "лакаби" сифатида хаётий анъанага айланган. Бундай культлар диннинг норасмий, марказлашмаган куринишларидан бири булиб, тарихий шакл-шамойилига кура, оилавий ёки уруг культлари ва кабила культларидан иборат булган. Улар энеолит ва бронза даврига тегишли тош мунчоклар ва туморларда, оилавий, жамоавий мухрларда уз аксини топган ва бизгача етиб келган (1-расм). Бундай диний карашларнинг айрим куринишлари халк орасида хозиргача сакланиб колган. Масалан, ёш боланинг кулига, бош кийимига кузмунчок, кийимларига тумор такиб куйилади-ки, булар болани турли хил зиёндан, назардан асрайди, - дейилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ.

Ибтидоий диний карашларнинг куриниши сифатида намоён буладиган аждодлар рухига сигиниш алохида диний караш сифатида, фанда уз исботини топган. У тарихий тараккиётнинг илк патриархал уругчилик боскичига хосдир. "Оламдан утган ота-боболар ва уруг бошликларининг рухи авлодларни бало-казолардан асрайди", деган тушунча, ушбу диний карашнинг мазмунини ташкил этган.

Узбекистоннинг жанубий худудларидаги бронза даври хакида бизга куплаб маълумотлар бериб келаётган Жаркутон ёдгорлигида аждодлар рухига ибодат килиш каби диний тасаввурларнинг мавжудлиги исботланди. Жаркутоннинг арк худудидан патриархал оилага тегишли 9 хонали уй тулик очилиб, уйнинг икки томонида шагал тош тушалган йулак жойлашган. Ушбу уйнинг девори, поллари ва тош йулаклар тагидан Жаркутон даврига оид 7 та кабр урганилган. Тош йулакнинг ёнида алохида курилган хона булиб, хона ичида унинг марказий кисмида супа жойлашган. Тадкикотчилар бу хона патриархал оиланинг ибодат киладиган хонаси булганлигини таъкидлайдилар. Ушбу хонадан эркак кишининг бош ва буйин кисмидан иборат булган хайкали ва хомиладор аёлнинг лойдан ясалган хайкалчаси топилган.

Эркак кишининг бош кисми хайкали жуда яхши сакланган булиб, унинг соч-саколлари кора рангда тасвирланган. Юз яноклари, бурни, буйни кизил рангда булиб, бурни кирра бурун, огзи очик холатда, кулоклари шалпанг кулок тарзда ифодаланган. Кузлари эса юмилган холатда тасвирланган булиб, бу улган одамнинг хайкали булиши мумкин (2-расм). Бундан ташкари бу хайкал

бронза даври ахолисининг антропологик киёфаси тугрисида хам маълумот беради.

Аёл кишига тегишли хайкалда эса (3-расм), унинг корни думалок, хомиласига ишора килиш учун корин кисми бурттириб ишланган. Сакланиб колган икки кули эса, корни устига куйилган холатда, куллари билан корни уртасида иккита илоннинг харакатланиб бораётганлиги ифодаланган. Корин ва кулларининг хар-хар жойи кизил буёк билан буялган. Корин кисмида 2 та эмбрион куринишидаги лой массаси хам мавжуд. Хомиладор аёл хайкалининг айрим жойлари кизил рангга буялиши ва илон тасвирининг туширилиши нариги дунёга ишора хисобланади. Маълумки, мифологияда кизил ранг конни, илон эса ер ости илохиётидан далолат беради. Бу кабрга хомиладор аёл дафн этилган булиши мумкин. Бундай хайкал, Сополлитепа кабрларида хам учратилади (4-расм). Улган одамнинг хайкали ва аждодлар рухининг хомиладор аёлни, у дунёга келтириши кутилаётган чакалокни бало-казолардан саклаши, яъни аждодлар рухига сигинишнинг моддий маданиятда кузатилишидир.

НАТИЖАЛАР

Эътикод куриниши сифатида Сополли маданиятида оловга сигиниш хам асосий уринда турган. Оловнинг бир куриниши сифатида алтарни айтиб утиш жоиз. Сополли маданияти ёдгорликларида олиб борилган археологик изланишлар натижасида жами 12 та алтар топилган, улар тузилишига кура, икки турга ажратилади. Булар - доира шаклидаги алтарлар ва квадрат шаклдаги алтарлардир.

Доира шаклидаги алтарлар илк маротаба Урта Осиё худудида энеолит ва бронза даврларидан бошлаб кенг микёсда таркалиши кузатилади. Бундай алтарлар Саразм маданиятининг энеолит даврига тегишли курилиш катламида, Жанубий Туркманистоннинг энеолит даври ёдгорлиги хисобланган Геоксюр 1, 7 ёдгорлигида, Жанубий Тожикистон худудидаги сунгги бронза даврига оид Илк Тулхор кабристонида кузатилади.

Иккинчи турдаги алтарлар туртбурчак тарзда булиб, улар кенг худудда таркалмаган. Бундай алтарлар Жаркутон ёдгорлигида иккита топилганлиги хам унинг кенг микёсни эгалламаглигидан далолат беради.

Кейинги йилларда Сополли маданиятида олиб борилган тадкикот ишлари натижасида алтарлар (5-расм) ва икки камерали учокларни жойлашишига караб, Сополли маданиятининг илк боскичларида улар оилавий оловга сигиниш

учоги булганлиги эътироф этилмокда. Шу каби эътикоднинг куз илгамас куринишлари Кузали ва Мулали боскичларида марказлашган ибодатхона пайдо булиши билан хам бутунлай йук булиб кетмаган. Ибодатхонада одамлар жамоа булиб оловга сигиниш ва шу билан боглик купчилик томонидан бажариладиган турли диний удумлар, маросимларни бажарган булса, хар бир патриархал оилада узларининг махсус оилавий сигиниш алтарлари хам мавжуд булган.

Жаркутон ибодатхонасидаги хоналарнинг бирида кул сакланадиган ура борлиги аникланган. Оловни хосил килиш мураккаб жараён булганлиги сабабли, кадимда одамлар оловни учокларда учирмасдан саклашга харакат килганлар. Тадкикотчилар бу ураларни мукаддас оловда ёнгандан кейинги чугларни эрталабгача учирмасдан саклаш учун мулжалланган махсус жой булганлигини айтиб утганлар. Чуг хам оловнинг бир кисми булганлиги сабабли, бу билан оловнинг мангулигини, учмаслигини таъминлаган булиши мумкин. Ураларнинг усти хаво кирмайдиган даражада ёпилган ва чуг эрталабгача учмасдан сакланган. Бу ёдгорликда изланиш олиб борган Т.Ширинов ушбу чуг ташишга мослашган идишни кулга олиб юришга кулайлигини хисобга олиб, кучма алтарлар деб атайди. Жаркутон ибодатхонасидан алтарларнинг топилиши олов инсоният хаётида, турмуш -тарзида, эътикодида накадар мухим урин эгаллаганлигидан далолатдир. Олов нафакат кадим замонларда, балки хозир хам инсоният хаётида мухим уринга эгалигини хисобга олсак, унинг хамиша жамият учун, инсоният учун керакли манба эканлигини эътироф этиш жоиз.

Кейинги йилларда Жаркутон ёдгорлигида олиб борган изланишларда марказлашаётган ягона дин шароитида унга кадар булган диний тасаввурларнинг саркитлари беихтиёр намоён булиши кузатилди. Бундай диний карашлардан бири зоолатрик диний карашлардир.

Бронза даврига келиб, уруг жамоасининг манфаати йулида жонбозлик курсатганлар, уддабурон тадбиркорларнинг купайиши туфайли жамоа аъзолари орасида табакаланиш юз бера бошлайди. Натижада, уз мулкига ва бошкарув мавкеига эга жамоа аъзолари узаро манфаатдорликлари йулида, бошкалар устидан бошкарув хукукини кулга ола бошлайдилар. Бу жараён табиийки, жамиятнинг мафкуравий карашларида хам уз аксини топади. Уларнинг диний карашларида оташпарастлик юкори уринда булиб, диний-мафкуравий сиёсат уларнинг манфаатига хизмат кила бошлайди. Шундай шароитда, оддий халк тотемларга (купрок хайвон культлари) эътибор каратадилар.

Тадкикотларга кура, культларнинг келиб чикиш илдизи бир неча турларга

булинади. Булар - куёш (олов) культлари, сув культлари, хайвон, парранда, усимлик ва турли жониворлар культларидан иборат. ^адимги Бактрия ва Маргиёна маданиятларида тотемистик культларнинг асосини жониворлар -илон, бургут, курт-кумурскалар, йирткич хайвонлар ва дарахтлар ташкил этган. Бронза даври бу жониворларнинг тотемистик культлар сифатида диний маъно касб этишининг сунгги боскичи булган. Сунгги бронза даврига келиб, аста-секин йук булиб кета бошлайди. Унинг асосий сабабларидан бири шуки, бронза даврига келиб, дехкончилик жамоаларида сугорма дехкончиликнинг роли ортиб, ундан келадиган даромад хужаликда асосий уринни эгаллайди. Бронза даври дехкон жамоалари орасида дехкончиликдан келадиган мумай даромаднинг асосий манбаи куёш, ер, сув эканлигини англагач, аста-секинлик билан турли хил тотемистик культлар, яъни зоолатрик диний карашлар урнини табиатнинг турт унсури куёш, ер, сув ва хаво эгаллайди. Табиатнинг бу турт унсурини улуглаш, уларни ифлос килмаслик каби тушунчалар кишилар онгида, тасаввурида мустахкам урин эгаллаганки, айнан шу омиллар халкимиз хаётида кадимдан бугунги кунимизгача етиб келган. Бронза даврининг сунгги боскичларидан бошлаб, уларга атаб ибадатхоналар кургилан, турли хил маросимлар, байрамлар уюштириб келганлар. Бунинг натижасида дехкончилик жамоалари тасаввурида хар бир нарсанинг ибтидоси ва инъикоси куёш билан боглик деган хаётий тушунча шаклланди. Шу тарика одамларнинг диний тасаввурида оташпарастлик дини вужудга келган.

Оташпарастлик дини пайдо булгач, аввалги тотемистик диний карашлар энди кишиларни ёмон кузлардан асровчи тотем сифатида туморларда акс эта бошлади. Шу билан бирга, маълум бир бошкарув хукукига эга булган кабила оксоколларининг мухрларида хам намоён була бошлайди.

Зоолатрик диний характердаги хайвонлардан бири икки уркачли Бактрия туясидир. Бронза даврига тегишли Маргиёна ва Шаркий Эрон худудларидаги ёдгорликларда туя тасвири ифодаланган мухр ва терракота хайкалчалар куплаб топилган. Крлаверса, Андранова маданиятида мил.авв. XV-XIII асрларда икки уркачли туя таркалганлиги аникланган. Бизга маълумки, туя хайвонлар орасида иссикка ва сувсизликка энг чидамли хайвон хисобланади. Шу боисдан кадимдан бир мамлакатдан, бошка бир узок мамлакатларга сафарга отланганда, хайвонлар орасидан айникса икки уркачли туя савдо карвонлари учун асосий юк ташувчи транспорт воситаси саналган. Бундан куриниб турибдики, икки уркачли туя бронза даври кабилалари учун хам асосий транспорт воситаси вазифасини утаган.

Жаркутондан топилган бир мухрда бир томонида икки уркачли туя, иккинчи томонида эса, одам шаклининг минг йилликлар давомида асл куринишини йукотган акси уз ифодасини топган (6-расм). Агар ушбу мухр тахлили билан боглик фаразларимиз тугри булса, унда нафакат туянинг зоолатрик характер касб этганлигини, балки зардуштийлик динини илк бор, авестошунос олима Мери Бойс таъкидлаганидек, сунгги бронза даври билан боглаш имконини беради. Илк зардуштийлик пайдо булган худуд сифатида эса, Сугдиёна ва Маргиёна билан бир каторда Бактрия хам турганини айтиш имконини беради.

МУХ,ОКАМА

Лекин, куплаб бу худудда тадкикот ишларини олиб бораётган олимлар у ердан топилган ибодатхоналарни оташпарастлар ибодатхонаси, деб талкин этадилар. Тугалок, Даштли, Жаркутон ибодатхоналаридан топилган ашёвий далиллар, бу ибодатхоналарни бевосита илк зардуштийлик ибодатхонаси билан боглик булганлигига ишора килади. Аслида, зардуштийлик хам оташпарастликнинг заминида пайдо булиб, Зардушт томонидан дин ислох килинганлиги инобатга олинса, демак, уларнинг келиб чикиши, илк боскичлари хам оташпарастлик дини ва унга эътикод килиш кучли булган худудларда, оташпарастлар сигинадиган мафкуравий марказлар бор жойда пайдо булиши хакикатга якиндир. Бундай мафкуравий марказлар эса, Кадимги Бактрия худудидан етарлича топилган.

Шундай килиб, бронза даври дехкон жамоалари тасаввурида уз даврига мос тарзда диний тушинчалар ва карашлар мавжуд булган. Кадим даврдан бошлаб, бободехконларимиз томонидан улугланиб, нишонланиб келинаётган байрамлар сирасига, бугунги кунда хам халкимизда кенг нишонланадиган, табиатнинг уйгониши сифатида ифодаланадиган, Навруз байрамини айтиш мумкин. Бу байрам уругни ерга экиш билан яхши нийятлар килиб, экилган ёки экилаётган экиндан мул хосил олишни тилаб нишонланган. Буни карангки, аждодларимиз уша даврдан ушбу кунда кун билан туннинг тенглашишини билган булсалар. Бу уларнинг фалакиёт илмидан хам хабардор булганликларидан далолатдир. Бунга ажаблансама хам булади. Урта асрлар даврида бу заминдан Ал Бухорий, Ал Беруний, Ибн Сино, Ал Хоразмий, Ат-Тармизий каби турли соха билимларини узларида мужассамлаштирган, дунё илм-фан равнакига узининг муносиб хиссаларини кушган алломалар етишган экан, кадимдан бу замин ахолиси табиатдаги узгаришларга бефарк

булмасликлари табиий хол сифатида кабул килса хам булади. Факат бизда аждодларимиз яшаган кадимги давр хакида ёзма манбаларнинг йуклиги, уларнинг кай даражада тафаккур сохиби булганликларини факатгина улар колдирган моддий маданият ёдгорликларини синчковлик билан урганиш натижасида аниклаш ва тиклаш мумкин.

ХУЛОСА

Эътикод инсонларни бирлаштириб, уларнинг хаётини тугри йулга куйишида, турмуш кечиришларида мухим уринга эга. Эътикоднинг куриниши кандай булишидан катъий назар, у факат инсонларни яхшилик килишга, хаёт кийинчиликларига сабрли булишга, келажакка ишонч билан карашга чорлайди. Бронза даври дехкон жамоаларининг диний эътикоди хам оддийлик билан мураккаблик орасида, яъни уларда оддий айрим буюмлар, тумор, хайвон культларига эътикод килишдан то йирик диний эътикод объектлари, оташпарастлик ва илк зардуштийлик ибодатхоналари даражасигача булган йулни босиб утади. Бу эса, инсонларни диний эътикодга муносабати, ишончи кучли булганлигидан, эътикодсиз хеч бир даврда мустахкам хаёт куриб булмаслигидан далолатдир.

1-расм. Сополлитепадан топилган ypyF-жамоаси мухри (А.Аскаров, 1977 й)

2-расм. Бронза даври одамининг хайкали. (Ш. Шайдуллаев, 2002 й)

4-pacM. Cono^HTena. № 71- KeHOTatj) KaöpaaH MiiKKaH xoMH^agop ae^ xafiKa^nacH (A.

Ac^apoB,1977 h)

1

5-pacM. Cono^^HTenagaH Tonu^raH a^Tap (A. Ac^apoB apxiiBiigaH, 1974 h)

6-расм. Жаркутондан топилган мух,р (А. Аскаров, 1977 й)

REFERENCES

1. Аскаров А., Ширинов Т Древнебактрийский храм огня // - Т., 1989; Ширинов Т. Алтари огня из храма Джаркутан - памятника эпохи развитой бронзы // ИМКУ, - Вып. 23. - Ташкент, Фан. 1990. - С. 70-78.

2. Аскаров А.А., Ширинов Т.Ш. О некоторых группах культовой керамики Джаркутана // ИМКУ. - Ташкент, Фан. 1991. Вып. 25. - С. 44-46.

3. Бойс М. Зороасртийцы: верования и обычаи. -М., 1987. - С. 10.

4. Исаков А. Саразм - новый раннеземледельческий памятник Средней Азии // СА, - №6, 1986. - С. 152-167.

5. Кузмина Е.Е. Древнейшая фигурка верблюда из Оренбургской области и проблема домастикации бактрианов // СА. 1963. №2. -С.39.

6. Мандельштам А.М. Памятники эпохи бронзы в Южном Таджикистане. МИА, № 145, Ленинград, 1968. - С. 8-60, 125-129.

7. Рахимов К.А. Сополли маданияти ёдгорликларида олов билан богли; курилмалар ва ошхона идишлари типологияси // т.ф.н. дис... - Самарканд, 2011. - Б. 108-111.

8. Сарианиди В.А. Памятники позднего энеолита юго-восточной Туркмении // Археология СССР. САИ. Б. 3-8. Част 4. М., 1965, - С. 87-89.

9. Сарианиди В.И. Протозороастрийский храм в Маргиане и проблема возникновения зороастризма // ВДИ. - М.: 1989. №1. -С.152.

10. Токаров С.А. Ранние формы религии. -М., Наука, 1990. - С. 255.

11. Шайдуллаев Ш.Б., Дитрих Хуфф, Рахимов К. «Жаркутон - 2002» // Археологические исследования в Узбекистане 2002 год. - С. 202-204.

12. Шайдуллаев Ш. Узбекистон худудида давлатчиликнинг пайдо булиши ва ривожланиш боскичлари (Бактрия мисолида). Т.ф.д. дис. автореф. - Самарканд, 2009. - С. 25.

13. Эсанов М. "Авесто" жамиятининг археологик материалларда акс этиши (Кадимги Бактрия ва Маргиёнанинг бронза даври моддий маданият ёдгорликлари мисолида). Т.ф.н. дис. Т; 2007. - Б- 76.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.