Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ МАРОСИМЛАРГА ҚАДИМИЙ ДИНИЙ ЭЪТИҚОДЛАР ТАЪСИРИ'

МИЛЛИЙ МАРОСИМЛАРГА ҚАДИМИЙ ДИНИЙ ЭЪТИҚОДЛАР ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
1903
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маросимлар / ҳиссиётлар / эътиқодлар / исми жисмига мос / чилла / суннат / совчи / фотиҳа тўйи / никоҳ / матом. / сeremonies / feelings / beliefs / matchings the name with the bode / circumcision / matchmaker / blessing wedding / marriage / mourning.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — M. Raxmonova

Ушбу мақолада ўзбек халқининг қадимдан шаклланган маросимлари, жумладан, ҳомиладорлик, туғилиш, суннат ва никоҳ тўйлари билан боғлик урф-одатлар ҳамда матом маросимлари тадқиқ этилган. Шунингдек, уларда ифодаланган туйғу, ишонч ва эътиқодлар хусусида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF ANCIENT RELIGIOUS BELIEFS ON NATIONAL RITES

This article explores the ancient rituals of the uzbek people, including the customs and mourning ritualsa related to pregnance, birth, circumcision and weddings. They also reflect on the feelings, beliefs and beliefs exspressed them.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ МАРОСИМЛАРГА ҚАДИМИЙ ДИНИЙ ЭЪТИҚОДЛАР ТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

МИЛЛИЙ МАРОСИМЛАРГА ЦАДИМИЙ ДИНИЙ ЭЪТИЦОДЛАР ТАЪСИРИ

Рахмонова М.Х.

^арДУ

https://doi.org/10.5281/zenodo.7296705

Аннотация. Ушбу мацолада узбек халцининг цадимдан шаклланган маросимлари, жумладан, %омиладорлик, тугилиш, суннат ва никоу туйлари билан боглик урф-одатлар уамда матом маросимлари тадциц этилган. Шунингдек, уларда ифодаланган туйгу, ишонч ва эътицодлар хусусида фикр юритилган.

Калит сузлар: маросимлар, уиссиётлар, эътицодлар, исми жисмига мос, чилла, суннат, совчи, фотща туйи, никоу, матом.

ВЛИЯНИЕ ДРЕВНИХ РЕЛИГИОЗНЫХ ВЕРОВАНИЙ НА НАЦИОНАЛЬНЫЕ

ОБРЯДЫ

Аннотация. В данной статье исследуются древние обряды узбекского народа, в том числе обычаи, связанные с бременностью, родами, обрезаниями и свадьбой и траурные обряды. Также размышляется о чувствах, убеждениях, которые они выражают.

Ключевые слова: церемонии, чувства, верования, название соответствует телу, чилля, обрезание, сваха, благословение свадьбы, брак, траур.

INFLUENCE OF ANCIENT RELIGIOUS BELIEFS ON NATIONAL RITES

Abstract. This article explores the ancient rituals of the uzbek people, including the customs and mourning ritualsa related to pregnance, birth, circumcision and weddings. They also reflect on the feelings, beliefs and beliefs exspressed them.

Keywords: сeremonies,feelings, beliefs, matchings the name with the bode, circumcision, matchmaker, blessing wedding, marriage, mourning.

КИРИШ

Х,ар бир халкнинг узига хос, бошкаларникидан фарк киладиган урф-одат ва маросимлари булади. Инсонларнинг у ёки бу моддий хамда маънавий эхтиёжлари туфайли вужудга келадиган маросимлар муайян халкнинг маълум бир тарихий тараккиёти боскичидаги ижтимоий-иктисодий, сиёсий, маданий ривожланиш даражасини курсатувчи асосий белгиларни хам узида мужассамлаштиради. Маросимларнинг хар бирида турмушнинг кайсидир томонлари хис-туйгу, эътикодга асосланган рамзий харакатларга асосланади.

ТАДЦИЦОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Инсонлар хаётининг доимий хамрохи булган тугилиш, исм куйиш, никох ва улим билан боглик маросимларда факат тафаккургина эмас, балки хиссиёт ва рухият билан боглик мухим боскичлар мухим ахамият касб этиб, уларнинг купи келиб чикишига кура кадимий эътикодлар ва диний карашлар билан богликдир. Машхур инглиз файласуфи К. Доусоннинг таъкидлашича, кон-кариндошлик, никох ва оила билан боглик барча институтлар ва маросимлар диний келиб чикиш тарихига эга.

Узбеклар орасидаги аёлнинг хомиладорлик даври билан боглик урф-одатларга кура, она уз хомиласини ёвуз кучлар таъсиридан омон саклаши учун муайян такикларга амал килиши лозим. Чакалокнинг соглом ва тетик булиб усиши унинг она корнидалик давридаёк бало-казолар, ёмон рухлардан канчалик эхтиёт килинишига боглик. Анимистик

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

эътикодлар асосида пайдо булган ушбу коида ёки такикларга мувофик х,омиладор аёлнинг коронгида ёлгиз юриши, боласи улган ёки тугмайдиган хотинлар изини босиш маън килинган. Х,омиланинг соглом усиши, уз вактида дунёга келиши учун огироёк аёл туя гуштини ейиши мумкин эмас.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Чакалок тугилиши пайтида бола ва онага турли инс-жинслар зиён етказмасин деб аждодлар рух,ига багишлаб ок мато, бир коса ун ва пул багишланган. ^олаверса унинг тулгок тутаётганлиги х,еч кимга, хдттоки кушниларга х,ам билдирилмаган. Агар бу хдкда бошкалар эшитиб колсалар тугиш чузилиб, кийин кечади деган тушунча мавжуд булган.

Тугилган чакалокнинг киндиги доя момолар томонидан умри узун, ризки бутун булсин деган ниятда юкорига караб кесилган. Хоразм узбекларида эса анча вакт боласи турмаган аёллар фарзандли

булганларида чакалок киндиги хонадон остонасига куйилиб болта ёки урок билан кесилган. Одатда бундай чакалокларга Остонакул деб исм куйилган.

Куп жойларда чакалок киндигини кесган доя момолар уни бирорта охорли матога ураб бешикнинг оёк тарафи касконига боглаб куйганлар. Бунда чакалок униб уссин, бевакт нобуд булмасин деган магик ният мужассамлашган. ^олаверса боланинг киндиги бешикка осиб куйилса бола уз жисмидан ажралган булакни излаб йигламас экан.

Бола киндиги жуда эх,тиёт килинган. Чунки чилла даврида киндик йуколиб колса бола турли касалликларга чалинади деган куркув булган. Чакалок киндиги маълум вактдан сунг мевали дарахт тагига кумилган. Мевали дарахт дунё халкларида якин утмишга кадар х,осилдорлик маъбудасининг рамзи х,исобланган.

Кишиларга исм куйиш инсониятнинг энг улуг одатларидан булиб, унинг тарихи -тотемизм, фетишизм, афсунгарлик, аждодлар эътикоди каби кадимий диний эътикод ва топинишлар билан х,ам боглик. Шу боис янги тугилган чакалокка исм куйишга алох,ида эътибор каратилган. Баъзи исмлар болага огирлик килади, деган мулох,азага х,ам борилган. Х,атто бола улуг, огир номни кутара олмай бахтсизликка учраши мумкин, дея ирим килинган. Чакалокка муносиб исм танлашга "исми жисмига мос" булишига хдракат килинган. ^олаверса боланинг соглиги, яшаб кетиши, келгуси бахти унга куйиладиган исм билан боглик булади, деб х,исоблашган. Бинобарин, чакалокка мувафакиятли танланган ном унинг такдирини узида мужассамлаштиради, киши уз исмига ухшайди, деб ишонилган.

Натижада одамлар "хосиятли" (кутлуг) ва "хосиятсиз" исмлар булади, исм одамни узаро фарклаш, аташ учунгина эмас, балки уни турли бало-казолардан асрайдиган, мух,офаза киладиган восита деб билишган. Шу туфайли оилада фарзанд бирин-кетин нобуд булаверса фарзандга Турсун, Тухтасин, Улмас, Турди, Тургун, Тургуной, Эргаш, Йулдош, Маркам каби исмлар куйилган.

^адимий диний эътикодларга асосланиб кукка (осмонга) - Ой, Кун (Куёш) ва бошка осмон жисмлари кудратига сигиниш асосида Ойхон, Ойкиз, Юлдуз, Хулкарой, Чулпоной, ^уёшбек, Тангриберди каби исмлар пайдо булган. Баъзида мукаддас деб улугланган хдмда сигинилган хдйвонлар, жониворлар, кушларнинг номларидан х,ам исмлар ясалган. Бундай исмлар гурух,ига Буривой, Арслон, Лочин, Бургут, ^учкор, Шерзод каби исмлар киради.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Баъзи чакалоклар баданидаги кандайдир ортикча: хол, тож, кизил тамга, ортикча бармок ва бошка белгилар билан тугилади. Бу белгилар болаларга исм беришда хисобга олинмаса улар боланинг соглигига, хаётига, келажагига хавф тугдиради, деб тушунилган. Бундайларни уз номи билан тугилган бола, деб хисоблашган ва уларга уша ортикча белгилар номидан ясалган исмлар куйилган. Чунончи Холбой, Холбиби, Анор, Анорвой, Анорхон, Тожи, Тожихон, Тожигул, Ортиквой, Норбой, Норжон, Очил ва бошкалар.

Халк тасаввурида чакалок ва унинг онасининг инс-жинслар таъсиридан эсон-омон сакланиши уларнинг чилла даври ( форсча - кирк деган маънони билдиради) тартиб-коидаларига канчалик риоя килишларига боглик булган. Чилла инсон хаётидаги хатарли, энг огир ва энг масъулиятли даврни англатувчи атама хисобланади. Одатда фарзанд тугилганда ва келин-куёв никохидан, мархумнинг вафотидан кейинги 40 кунлик даврига нисбатан чилла атамаси кулланилади ва бу даврда маълум тартиб-коидалар, магик расм-русумлар, чеклашлар ва табуларга амал килинади. МУ^ОКАМА

Мамлакатимизнинг купгина жойларида чакалокни кургани келган мехмонлар чиллали аёл билан кул бериб куришмайди. Ушбу табу замирида кургани келган одамларнинг зиёнидан сакланиш гояси мужассамлашган. Она- бола ётган жойга ёвуз кучлар, ёмон кузлардан химоя воситаси сифатида пичок, кузгу (ойна), калампир, кулча, турли-туман диний китоблар куйилган. Чиллали уйга бепушт аёллар, бегона кишилар киритилмаган, хонадон чироги учирилмаган ва хоказо.

Узбек оилаларида болани илк бора чумилтириш хам узига хос маросим тусини олади. Куп жойларда бунинг учун махсус сув тайёрланади, яъни уй иссиклигида илитилган сувга туз, шакар, танга ва эски пахса

девор тупроги солинади. Сунгра чакалок тогорага утказилиб, махсус тайёрланган сув унинг устидан аввал унг тарафидан сунгра эса чап томонидан кирк томчидан куйилади. Сувга солинган ашёлар хосияти шундаки, туз гигиеник жихатдан чакалок терисини котиради ва турли тошмалар хамда касалликларнинг олдини олиши билан бирга тукин-сочинлик ва ризк-насиба рамзидир; шакар эса чакалок хаётининг дастлабки кунларини ширин утишига каратилган магик ниятда кушилган; танга булса бойлик, давлат рамзи булган: эски пахса девор тупроги танани турли усимталардан саклайди. Чакалок маросимий тарзда чумилтирилгандан сунг хатто уни ювинтиришга ишлатилган сув хам оёк остига эмас, балки бирор бир мевали дарахт остига тукилган. Уз урнида таъкидлаш жоизки, чакалокни биринчи марта маросимий чумилтириш уни нафакат гигиеник жихатдан покланишини англатган, балки рамзий маънода уни бир оламдан иккинчи оламга утиши, яъни уни "табиат" оламидан инсонлар дунёсига утишини хам англатган. Бола маросимий тарзда ювинтирилгандан сунггина оиланинг расмий аъзоси хисобланган.

Умуман олганда, узбек халки оилавий маросимларида 40 сони тасодифий эмас, у бир ёш боскичидан иккинчисига утиш даври холатининг микдор-сифат курсатгичини англатган. Айнан кирк кундан кейин чакалок табиат оламидан инсонлар оламига утган ва она маросимий нопокликдан узининг олдинги холатига кайтган. ^олаверса, мотам маросимларида айнан кирк кундан сунг, вафот этган одамнинг рухи бу дунёни буткул тарк этар экан.

Узбек халкида болани бешикка белашда хурматли-эътиборли, ували-жували, никохи бузилмаган аёллар танланган. Булардан бири доя момо (энага) ёки узининг катта

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

бувиси булиши лозим булган. Болани бешикка белашда "куркмас ботир булгин, соглом усгин, узок яшагин!" деб турилади. Шу тарзда бола бешикка беланиб, кул-оёги боглангандан кейин атрофдагилар бешик устидан турли ширинликлар хамда урик, жийда, писта, бодом каби мевалар сочилган. Ушбу сочкилар маросим катнашчилари томонидан териб олиниб, уз фарзандларига яхши ниятлар билан улашилган.

Чакалокнинг дастлабки "корин сочи"ни олиш хам катта тантанага айланган. Аждодларимиз "сочда одамнинг жони, куч-кудрати, магик куввати мужассамлашган" деб тасаввур килганлар. Улар боланинг корин сочларини олишдан чучиб, пиру бадавлат, куп фарзандли, кекса ёшли онахонларимизга олдирганлар ва уни асраб-авайлаб мевали дарахт тагига кумганлар.

Соч билан боглик бундай одат дунёнинг куплаб халкларида сакланиб колган. Дунё халклари этнографиясига оид адабиётларда соч магияси билан боглик куплаб маълумотлар учрайди. Машхур элшунос И. Фрезеннинг ёзишича, ибтидоий одам узининг сочини танасининг ажралмас кисми, яъни жонли нарса деб билган. Сочи олинган одам узининг магик кудратидан махрум булади, деб тушунилган. Шу боис улар сочни асраб, авайлаганлар, унинг оёкости булмаслигига харакат килганлар. ^абила бошликлари, кохин ва шомонлар эса баъзан умр буйи соч олдиришга хаклари булмаган, узун сочли одам тангри назари тушган улуг зот саналган. Таникли узбек фольклоршунос олими М.Жураевнинг ёзишича, ана шундай мифологик карашлар халкимиз орасида соч билан бевосита алокадор булган "кокил туйи", "хайдар куйиш", "соч сийпатар" сингари магик характердаги удумларинг юзага келишига асос булган.

Шунингдек, айрим жойларда бепушт, боласи турмаганлар тугилган фарзандларининг "корин сочлари"ни олдирганларида мукаддас кадамжоларга, зиёратгохларга багишлаб бир тутам "кокил" куйиш одати мавжуд. Бунинг замирида фарзандимнинг умри узун булсин, унга зиён-захматлар озор етказмасин деган эзгу ният мужассамлашган. Кокил олиш вактда уша аёл кариндош-уруглари билан жонлик олиб келиб курбонлик килган. ^уйнинг унг оёги фарзанд тилаб берган шайхга аталган. Шайх бола кокилини олиб куйган. Фарзанди кокилини ташлаб кетишни истамаган аёл шайхдан боласи кокилини узига кайтариб беришини сураб кокилга атаган маълум микдордаги пулни берган.

Узбекларда айникса угил боланинг суннат туйлари жуда катта тантана килинади. Халкка уч кунлаб ош бериш, катта кураш, улок мусобакаларини уюштириш, турли уйин ва томошалар айнан суннат туйида уюштирилади. ^олаверса, сунат туйларида хам халк магияси эсдан чикарилмайди. Суннат туйлари асосан боланинг ток ёшларида, яъни уч, беш, етти, туккиз ёшларида утказилган. Бунинг сабаби, хатна жуфт ёшларда килинса, болага бахтсизлик келтирар эмиш. Суннат туйларидаги ёшнинг ток булиши, биринчидан, боланинг умри узок булишини, иккинчидан, фарзандни суннат килдиришдек бахт ота-она учун давомли булишини англатади. Чунки ток нарса жуфтликка тулишга интилади. Жуфтликка тулиш эса камолотни англатади.

Узбек халкининг кадимий расм-русумлари, дунёкараши, орзу интилишлари, ишонч-эътикодлари, турмуш тарзи ва фалсафий карашларини асрлар давомида узида мужассамлаштирган энг жозибали маросимларидан бири - никох, туйидир. Никох, туйи билан боглик маросимлар хам хилма-хил булиб, бунда янги оиланинг хотиржамлиги ва фаровонлигини таъминлаш, келин-куёв, кайнона-келин уртасида илик муносабат урнатиш

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

максадида, шунингдек, келин-куёвнинг серфарзанд булишларини тилаб турли ирим-сиримлар утказилади. Никох туй маросимларини бошлаб берувчи дастлабки маросим совчилик хисобланади. Совчилар тугрисидаги илк маълумотлар VII-VIII асрларга оид Урхун-Энасой битикларида учрайди. Буюк давлат арбоби Тунюкук (VII аср) битиктошида "сов" - калимаси саб-суз, гап маъносида ишлатилган. Ирк битиги (фол китоби) да эса "саб" - суз, "сабчи" - хабарчи, суз келтирувчи маъносида кулланилган. Урта асрлар машхур тилшуноси Махмуд ^ошгарий бу хусусда "совчи - келин ва куёв орасида бир-бирига хабар элтувчи" - деб ёзган. Демак, бундан совчилик удуми узок утмишда хам мавжуд булганлигига амин буламиз.

Совчилар ишни битириб келганларида булгуси куёвга "иш битди, энди келинга сирга олиб кел" - дейишган. Аёллар кулогига такадиган сиргалар дастлаб афсунгарлик ахамиятига эга булган. Метал буюмларнинг кадимги тасаввурлардаги ахамияти хакида Э.Тайлор: "Шарк жинлари темирдан куркадилар", - деб ёзганди. Вактлар утиши билан сирга такиш одати туркий халкларда янги-янги маъно касб эта борган. Туркий халклар хаётини урганган В.В.Радлов "кадимий туркийларда балогатга етган кизларга сирга такишади ва улар сиргали, яъни кайлик хисобланишади"-деб ёзиб колдирган. Айнан фотиха туйидан бошлаб, булгуси келин-куёвлар бир-бирларининг кариндошларини учратиб комасликка харакат килишган.

Сунгра, маросимлар фотиха туйида куёв тарафидан келиннинг хонадонига келган мехмонларга "ширин сув" улашиш билан давом этади. Ушбу одат ёшларнинг турмуши ширин, тотли булсин деган ниятда килинади. Никох куни бажариладиган "оёк босиш", "ойна курсатув", "соч сийпатар" каби удумлардан хам узига хос сиру синоатлар ифодаланган.

Энг кизиги ушбу маросимларда ишлатиладиган нон, тухум, ширин сув, сут, кузгу, пичок сингари буюмлар хам афсун кучига эга хисобланади.

Халкимизнинг мотам маросимларида хам куплаб кадимий диний эътикод ва карашлар таъсири сакланиб колган. Жумладан, жон бераётган одамнинг огзига сув томизиб туриш зардуштийлик одатидир. Мотам маросимларидаги йиги (бузлов, бузлаш, марсия айтиб йиглаш) хам кадимий зардуштийлик анъаналари билан богликдир. Эътиборли жихати шундаки, гарчи халкимизнинг ислом динига эътикод кила бошлаганига ун икки асрдан ошган булсада улим ва дафн маросимларида зардуштийлик ва бошка кадимий диний эътикодлар излари ханузгача сакланиб колаётганлиги халк хотирасининг ва у билан боглик маросимлар яшовчанлигининг намунасидир. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, кадимий тарихга эга булган узбек халки турмуш тарзида хам тарихий тараккиётнинг турли боскичларида кувончли ва кайгули дамларини ифода этувчи куплаб маросимлар шаклланган. Уларни урганиш оркали халкимизнинг кадимий дунёкараши, орзу интилишлари, эътикодлари, турмуш тарзи ва хаёт фалсафасидан вокиф буламиз.

REFERENCES

1. Ashirov A. O'zbek xalqining qadimiy e'tiqodlari va marosimlari. -T. 2007.

2. Bekmurodov M. O'zbek mentaliteti. -Toshkent:Yangi asr avlodi, 2004.

3. Murodov M., Qoraboyev U., Rustamova R. Etnomadaniyat. Toshkent: Adolat, 2003.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

4. Jabborov I. O'zbeklar: turmush tarzi va madaniyati. -Toshkent:O'qituvchi, 2003.

5. Qoraboyev U. Soatov G'. O'zbekiston madaniyati. -Toshkent: Tafakkur bo'stoni, 2011.

6. www.ziyonet.uz

7. www.google.ru

8. www.fikr.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.