Научная статья на тему 'Ўзбек маросим қўшиқлари ва уларнинг тарбиявий аҳамияти'

Ўзбек маросим қўшиқлари ва уларнинг тарбиявий аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
6393
411
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маросим / маънавий қадрият / анъана / урф-одат / қўшиқ / оилавий / мавсумий ва меҳнат маросимлари / «Қиз кўриш» маросими / никоҳ тўйи маросимлари / мотам маросими. / ceremony / the moral values / tradition / custom / song / family / seasonal and labor ceremonies / «bride sight ceremony» / the wedding / the mourning.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Панжиев Қ.

Мазкур мақола ўзбек маросим қўшиқларининг кўп асрлар давомида шаклланиши, ўзбек ҳалқининг маданий турмушида муҳим аҳамиятга эга эканлиги, ижтимоий ва табиий ҳодиса сифатида ўзига хос урф ҳамда турли маросим шаклида нишонланиб келинаётганлиги, шунингдек, маросим қўшиқларининг келиб чиқиши, маҳаллий хусусиятлари, ижро шакли, маросим атамаси, «оилавий», «мавсумий» ва «меҳнат» маросимлари ҳамда уларнинг тарбиявий аҳамиятига бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE UZBEK CEREMONIAL SONGS AND THEIR MORAL IMPORTANCE

The article is dedicated to the formation of Uzbek ceremonial songs which have being cultivated since many centuries, their importance in the cultural life of Uzbek nation, being exclusively celebrated as the social and educating phenomenon in the form as custom ceremony and traditions. As well there is considered the origin of ceremonial songs, local features, performance, a ceremonial title, the term in «family», «seasonal» and «labor» as well as their behavioral roles.

Текст научной работы на тему «Ўзбек маросим қўшиқлари ва уларнинг тарбиявий аҳамияти»

Панжиев К,..

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Мусик,ий таълим» кафедраси мудири, санъатшунослик фанлари номзоди

УЗБЕК МАРОСИМ КУШИКЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТАРБИЯВИЙ АДОМИЯТИ

ПАНЖИЕВ Ц. УЗБЕК МАРОСИМ ЦУШИЦЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТАРБИЯВИЙ АЦАМИЯТИ

Мазкур макола узбек маросим кушикларининг куп асрлар давомида шаклланиши, узбек халкининг маданий турмушида мухим ахамиятга эга эканлиги, ижтимоий ва табиий ходиса си-фатида узига хос урф хамда турли маросим шаклида нишонланиб келинаётганлиги, шунингдек, маросим кушикларининг келиб чикиши, махаллий хусусиятлари, ижро шакли, маросим атама-си, «оилавий», «мавсумий» ва «мехнат» маросимлари хамда уларнинг тарбиявий ахамиятига баFишланган.

Таянч суз ва тушунчалар: маросим, маънавий кадрият, анъана, урф-одат, кушик; оилавий, мавсумий ва мехнат маросимлари; «К,из куриш» маросими, никох, туйи маросимлари, мотам маросими.

ПАНЖИЕВ К. УЗБЕКСКИЕ ОБРЯДОВЫЕ ПЕСНИ И ИХ ВОСПИТАТЕЛЬНОЕ ЗНАЧЕНИЕ

Данная статья посвящена многовековому развитию узбекских обрядовых песен, и поныне исполняемых в различных обрядах и своеобразных традициях, занимающих важное место в культурной жизни узбекского народа как социальное и воспитательное явление. Также рассматривается процесс формирования обрядовых песен, их локальные особенности, исполнительские формы, воспитательное значение «семейных», «календарных», «трудовых» обрядов.

Ключевые слова и понятия: обряд, духовная ценность, традиция, обычай, песня; семейные, сезонные и трудовые обряды; обряд «Смотрины девушки», обряды бракосочетания, ритуальные обряды.

PANJIEV Q. THE UZBEK CEREMONIAL SONGS AND THEIR MORAL IMPORTANCE

The article is dedicated to the formation of Uzbek ceremonial songs which have being cultivated since many centuries, their importance in the cultural life of Uzbek nation, being exclusively celebrated as the social and educating phenomenon in the form as custom ceremony and traditions. As well there is considered the origin of ceremonial songs, local features, performance, a ceremonial title, the term in «family», «seasonal» and «labor» as well as their behavioral roles.

Keywords: ceremony, the moral values, tradition, custom, song, family, seasonal and labor ceremonies, «bride sight ceremony», the wedding, the mourning.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

V_/

Узбек маросим цушицлари куп асрлар давомида шаклла-ниб, турли даврда яшаб, халцимиз руциятидан озицланган цолда бизгача етиб келмоцда.

Махаллий халкнинг маданий турмушида мухим ахамиятга эга ижтимоий ва табиий ходисалар узига хос урф хамда турли маросим шаклида нишонланиб келинаётганлиги мута-хассислар томонидан кайд этилган. Шу уринда, энг аввало, маросим атамаси хакида икки 0Fиз суз. Мазкур атама аслида араб тилидаги «мар-сум» сузидан истеъмолга кириб келган булиб, «чизилган», «расм килинган», «одат булган» деган маъноларни англатади. Одатда «маросим» сузи жамоатчилик иштирокида уткази-ладиган катта тадбир маъносини хам билди-ради1.

Маросим кушикларининг келиб чикиши, махаллий хусусиятлари, ижро шакли, максади ва вазифалари алох,ида-алох,ида тадбирларга боFлик. Ана шундай тадбирларнинг аксарияти куп холларда оилавий, мавсумий ёки мехнат шароитда юзага келган. Шунинг учун хам уларни ахоли «оилавий», «мавсумий» ва «мехнат» маросимлари деб атаган. Маросим-ларнинг энг зарур вазифалари каторида ав-лодларни миллий кадрият, анъана ва куркам одатлар асосида тарбиялашни кайд этиш жоиз. Бу хол уз навбатида, мазкур вазият кушикларини ижро шаклига кура катор тур ва туркумларга ажратишни такозо этади.

Оилавий маросимлар. Инсон умри давомида унга х,амрох,лик килиб келувчи оилавий маросимларни шартли равишда етти турга («оёк боFлаш» (илк кадам куйган боланинг оёFини боFлаб, ота-онаси томонидан утказиш мажбур килинган маросим), «бешик туйи», «суннат туйи», «мучал туйи», «киз куриш ма-росими», «никох туйи маросимлари», «мотам маросимлари»)ажратган. Уларнинг х,ар бири-нинг узига хос кушиклари мавжуд. Мисол учун, бешик туйи маросимида «Бешик туйинг KутлуF булсин», суннат туйи маросимида «Му-борак туй», «Жангала туй муборак», мучал туйи маросимида «Мучал ёшинг муборак», киз куриш маросимида «Охува», никох, туйи маросимларида «Улан», «Ёр-ёр», «Келин салом», мотам маросимида «Йуклов», «Садр» ва хоказо. Оилавий маросимларнинг юкори са-

1 Узбек фольклори очерклари. Биринчи жилд. - Т.: «Фан», 1988. -284-б.

вияда утишида, албатта, уларда анъанавий урин тутган куй ва кушикларнинг ахамияти бенихоя катталиги уз-узидан равшан. Хох у туй маросими, хох мотам маросими булсин -унда маълум куринишлардаги оханг (айтим) ифода этилиши анъана тусига кирган2. Мазкур кушикларнинг хам мусикий, хам шеърий маз-мунида таълим ва тарбия масалалари ётади. Оилавий маросим кушикларининг баъзилари-ни, жумладан, бешик туйи маросимини тахлил килишга харакат килиб курамиз.

Азал-азалдан куда-анда ришталари фар-занд куриш билан мустахкамланган. Янги мехмон тугилиши билан янги бахт, янги орзу-умидлар курилиб, эл-улус, кавм-кариндошлар хамжихатлигида кенг байрамона кайфиятда тантана килиниб, туй маросими тарзида утказилган. Бу тантана одатда хонадон сохиб-ларининг узаро келишувларига мувофик чакалокнинг кичик ёки катта чилласи чиккач утказилади. Маросим узининг хусусиятига кура, «Бешик туйи» маросими деб аталиб, рес-публикамизнинг деярли барча вилоятларида турли вакт ёки узига хос удумлар асосида утказилади. Чакалокни бешикка белаш мо-байнида «Бешик туйинг муборак», «Хуш ке-либсиз болажон», «Мехмондирмиз», «Бешик боFи» кушиклари иштирокчилар томонидан оммавий тарзда ижро этилиб, уйин-кулги килинади. Чакалокни бешикка солиш жараё-нида кайвони аёллар махаллий халкнинг урф-одатига айланиб колган турли ирим-сиримлар билан бир каторда «Бешик туйинг муборак» номли кУшиFини куйлаб уйин-кулги килишади (1-расм).

Куриниб турибдики, таълимий ва тарбия-вий ахамиятга эга булган маросимлар хамда унда ижро этиладиган айтимлар ахолининг хар бир утаётган кунни кадрлаш, ардоклаш, утаётган умрни мазмунан бойитиш, урфга ай-ланган кадриятларига садокатлигини исботла-ган холда келажак авлодга колдиради.

Буюк аллома Абу Райхон Берунийнинг «К,онуни Масъудий» асарида мучал хакида

2 Панжиев К. Сурхондарё вилояти узбек халк кушик-чилик ижодиёти. Санъатшунослик фанлари номзоди ил-мий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Т., 2010. -150-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

1-расм. «Бешик туйинг муборак».

Тез

Ü= Г- s— —к— \— ^— t—К— —- S—

CT Д J" « * 1 л —1 1 * • —• л

Бе -шик ту-йинг му - бо - рак к;ут-луг - ку-нинг му - бо - рак

шу-ги-на жо-ним шу жо-ним

- *- 1 S- «— ^— lt- W-

н— 5= и ^— 1 F3 л * N ^— - 5= ^—

буй-ни-да-ги мар-жо-ним ху-до бер-са сиг-син деб тол бе-шик-ка сол-син деб

2-расм. Мучал туйинг ^утлу* булсин.

шундай дейилган: «Шарк ах,ли - хитойликлар, туркийлар уз йилларини 12 дан иборат давр тарзида тузадилар ва уларни х,айвонлар номи билан атайдилар х,амда маълум тартибда жой-лаштирадилар. Хар бир йил маълум бир х,айвон номи билан аталади. Инсон тугилган йили кайси вактга туFри келса, шу йилги ном билан мучали номланади»1. Маълумки, аж-додларимиз кадимдан 12 х,айвон номи билан (сичкон, сигир, йулбарс, куён, балик, илон, от, куй, маймун, товук, ит, тунFиз) аталган йиллар х,исобини бир мучал деб, ушбу санага етган болаларга баFишлаб, мучал туйи маросимини утказганлар. Мана шу йилларнинг бирида тугилган болага уша йилнинг номи берилиб, у болага кайси мучал йилида тугилганлиги маълум килинган. Хар бир мучал 12 йилда бир маротаба айланиб келади2. Кадимги даврлар-да 13 ёшга кирган болани балоFат ёшига етган деб х,исоблаб, катталар каторига кушганлар, мучал х,айвонлари номи билан боFлик «Мучал

1 Йулдошева С. Бархаёт анъаналар. - Т.: «Фан». 1999, -4-б.; Йулдошева С. Мучал туйи. - Т.: «Фан». 1994. -36-б.; Иброхимов О.А. Узбек халк мусика ижоди (методик тав-сиялар, I кисм). - Т.: «Фан». 1994. -62-б.

2 Йулдошева С. Мучал туйи. - Т.: «Фан». 1994. -36-б.

туйинг муборак» номли кушик ижро этилган (2-расм).

Мучал х,айвонларининг ижобий томони ни-шонланаётган туй болага нисбат килиб куй-ланса, салбий томонлари кораланиб утилган. Мазкур маросим ва унда ижро этиладиган кушикнинг тарбиявий ах,амияти юкоридаги 8 такт айтим мазмунида куриниб турибди. Ал-батта, оилавий маросимлар инсон х,аёти фао-лиятида ута мух,им ах,амият касб этади. Шу са-бабли х,ам ёш авлодни тарбиялашда уларнинг урни катта. Юкорида таъкидланган маросим-ларда ёшларнинг узлари нафакат бевосита иштирок этиб, балки тадбир сабабчиси сифа-тида катнашиши уларда миллий кадрият ва анъаналарга х,урмат рух,ида тарбияланишида асосий воситалардан бири булиб хизмат килади.

Мавсумий маросим. Инсониятнинг куп асрлик умри давомида йил фаслларининг тут-ган урни бених,оят каттадир. Фольклоршунос ва мусикашунос олимлар томонидан йилнинг турт фаслига хос маросимлар утказилганлиги эътироф этилган. Бир вактлар республикамиз х,удудларида анъана тарзида киш фаслида «Гап-гаштак», бах,ор фаслида «Навруз», «Шох-мойлар», «Суст хотин», «Дарвеш оши», ёз фас-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

V_/

лида «Чой момо», куз фаслида «Обло барака», «Шамол чакириш» каби мавсумий маросим-лар утказилган. «Гап-гаштак» маросими мам-лакатимиз жанубий худудлари Сурхондарё, Кашкадарё вилоятларида «гаштак», «утириш»1 номи билан аталиб, бунда кадимдан овуллар, уруFлар орасида эркаклар ва аёллар алохида-алохида йиFилиб, тансик таомлар тайёрлаш-ган, кунгилхушлик килиб кушик-айтимлар ижро этишган. Киш фаслида маросим тадбир-ларидан гаштак ва утиришлар куплаб утказилган. Уларнинг тарбиявий ахамияти хам шундаки, айрим холларда ушбу тадбирларда ахолининг бахор мавсуми буйича амалга оши-риладиган дехкончилик ва чорвачилик2 юмушлари каби турли битимлар, келишувлар хал этилган. Узок давом этадиган киш мавсу-мини улуFловчи кушиклар асосан гап-гаштаклар, гурунг ва йиFинларда авж олган. Мавсумда «Корбурон», «Корхат», «Кук салла» ва бошка катор кушикларни ижро этишга макбул шароит хисобланади.

Эрта бахорда дарахтлар уЙFониб, толлар куртак чикарганда «Толбаргак», дала гуллари очилганда «Гул уйин», «Ок теракми-кук терак» каби маросим уйинларига эхтиёж сезилади. «Бойчечак чикибди», «Жарчилар кУшиFи», «Сумалак», «Навруз экан», «Хой бобо», «Лола-жон», «Хей лола», «Лола сайли», «Уйна лола», «Лолачада ишим бор», «Дуст буламиз лола-ча», «Бойчечак», «Турна келди», «Муборак-бод», «Йил боши», «Хамал», «Наврузи ой келип-ту», «Дарвешона», «Куш хайдаш», «Шох мойлар», «Хайинчак» ва бошка кушиклар се-виб ижро этилади3. Айникса, бахор ёмFирлари остида «ЁмFир ёFалок» кушиклари болалар томонидан марок билан куйланган. «Навруз» республикамизда «янги кун» сифатида нихоят-да кутаринкилик, шодиёна рухиятда кенг ни-шонланади. Аждодларимиз бахор ойи 21 мартда тун ва куннинг тенглашиши ва шу кун-дан куннинг узайиши, дехконларнинг дала юмушларини бошлаши, бойчечакнинг илк ниш уриб чикиши, кишдан эсон-омон чиккан-лигини катта байрам сифатида эрта тонгдан жарчилар (кУшиFи) чакириFи билан бошлай-

1 Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. - Т.: «Фан», 1974. -221-б.

2 Ахмедов Б. Кучманчи узбек давлати. - Т.: «Фан», 1969.

3 Иброхимов О.А. Узбек халк мусика ижоди (методик тавсиялар, I кисм). - Т.; «Фан». 1994. -62-б.

дилар. Бахор фаслининг келинчаги булмиш «Навруз» байрамини нишонлаш учун асосан тоF ён баFридаги сердарахт утлок жойлар тан-ланиб, эркаклар, аёллар, болалар учун алохида-алохида жойлар ажратилган. Жумла-дан, балоFат ёшига етган киз-жувонларга да-рахтзор жойларда халинчак (осик арFумчок)лар тутилган. Кизлар байрамни аъло кайфиятда утказиш учун «Халинчак», «Лола сайли», «Уйна лола», «Лолачада ишим бор» каби катор мавсумий кушикларни, кекса бобо ва момоларнигш кунглини хушнуд этиш учун «Муборакбод» кУшиFини куйлаганлар. Дар-хакикат, бахор фасли Узбекистоннинг кишлок жойларида яшовчи ахолини янги мехнат сари чорлашга куч-кувват берувчи фасл сифатида ардокланади. Юкорида тилга олинган кушикларни деярли хамма билади ва уни хиргойи килишдан хеч чарчамайди.

Ёз мавсумини улуFловчи кушиклар хам узига хослиги билан алохида ахамият касб этади. Ёзнинг иссик жазирама кунларида экин-ларга сув керак. Лалми майдонларга экилган экиндан купрок хосил олиш учун ёмFир чакириш максадида бутун кишлок ахли бир-галикда «Суст хотин», «Талаби борон», «Сув хотин», «Чала хотин», «Суз хотин», номи билан маросим утказганлар. Шунингдек, «Ёзи», «Арпа буFдой пишибди», «Чой момо», «Лай-лак келди ёз булди», «Дехкон бобо» каби ма-росимлар хам айнан ёз ойларида оммалаша-ди. «Суст хотин» маросимини хамма билади. Маросим кадимда икки боскичда амалга оши-рилган. Жумладан, ун-ун беш киши кади (ичи буш ковок)га сув тулдириб, уни узун Fаров билан боFлаган. Кади кутарган кишилар сув утмайдиган нарсалар билан ёпиниб, хар бир хонадонга бориб «Суст хотин» кУшиFини айт-ган. Кушикни эшитган хонадон сохиблари бир челак сув сепиб, бисотидаги бор нарсалардан уларга совFа-салом улашган. Айримлар куй, эчки берган. Маросимнинг иккинчи кисми суви куриб колган сойларда давом эттирил-ган. ЙиFилган хайриялардан жонли курбонлик килиниб, катта базм уюштирилган. Дастурхон атрофига таклиф килинган ахоли турли таомлар билан сийланган. Сой буйида бир гурух эркак ва аёллар ок тошларни бир-бирига уриб ишкаган, ундан чиккан учкун товуши ёмFир олди момакалдирок чакмоFи рамзи деб би-линган. Шундан сунг «Суст хотин» кУшиFини

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

куйлаб раксга тушилган. 1980-йилларда «Бой-сун» фольклор этнографик ансамбли халкимизнинг кадимий кушикларини йиFиб, кайта тиклади. «Суст хотин» маросим кушиFи х,ам ах,оли орасида сураб-суриштириб кайта тикланган «сах,навий» куринишда ижро этил-ди. Кушикнинг шеърий ва мусикий ритмик ох,ангида бах,ор фаслида ёмFир куп ёFиши, х,амма жой яшил гиламга бурканиши, куй-кузиларнинг яйловларда туйиб юриши, сут-катик мул булишини укувчи-ёшлар тафакку-рига сингдириб, миллий рухда тарбиялаб бо-ришимиз лозим.

Ме^нат маросими. Мех,натнинг оFир маш-аккатини х,амма билади. Бирок, уни узининг куй-кушикларига солиб куйлаш дунёдаги бар-ча халкларнинг х,ам кулидан келавермайди. Ана шу оFир мех,натни маросим шаклида утказиб, байрам сифатида нишонлаш, оFир мех,натни енгиб утишда рух,ий тетиклик ва кувват баFишловчи кушиклар тукилган ва куй-ланган. Халк кушикчилик ижодиётида юзага келган мех,нат айтимлари мусикашуносликда кайд этилган уч турга (чорвадорлик, дех,кон-чилик, х,унармандчилик) булиниш анъанасига мувофик тасниф этилади. Узбекистоннинг георафик киёфаси асосан баланд тоF, кир-адир ва паст текисликлардан иборат. Табиий иклим шароити, мух,ити ах,олининг чорвачилик би-лан машFул булишига етарлидир. Шу сабабли х,ам ах,оли чорва билан доимий шугулланади. Бу эса, уз навбатида, мазкур мех,нат тури билан боFлик кушикларнинг яратилиши ва ижро килинишига олиб келган. Кушиклар бевосита мех,нат мазмун ва мох,иятини ифода этиб, шу мех,нат жараёнининг машаккатларини енгиш-га хизмат килади. Мисол учун «Хуш-хуш», «Турай-турай», «Чирей-чирей» кушикларини фикримизнинг далили сифатида тах,лил эта-миз. «Хуш-хуш» кУшиFи сигир соFиш, суFориш, уни озуклантириш вактида юпатиш, баъзан ёввош булмаган молларни овутиш учун х,ам ижро этилади. Айрим х,удудларда соFим пай-тида улган бузокнинг терисига сомон тикиб, сигирнинг олдига тирик бузок сингари куйиб «Хуш-хуш» кУшиFи1 айтилади. Кушик ихчам доирадаги терция оралиFида куйланади.

1 Иброхимов О.А. Узбек халк мусика ижоди (методик тавсиялар, I кисм). - Т.: «Фан». 1994. -62-б. Панжиев К. Сурхондарё вилояти узбек халк кушикчилик ижодиёти. Диссертация, 2010. -150-б.

«Турай-турай» кУшиFи куйларни далаларда бокиш, куйхонага чорлаш, соFиш, кузисини эмдиришда айтилади. Бу кушик ох,иста хир-гойи килинади. Чорвачиликка оид кушикларнинг тарбиявий ах,амиятини ёшлар онгига сингдиришда уларни укув дастурларига кири-тиш ва укувчи-ёшларга ургатишни тарFиб килиб бориш тавсия этилади. Шунингдек, аёл-лар ижросидаги «Гупи» кУшиFининг мусикий-ритмик таъсирчанлигининг узига хослиги ки-шининг диккатини тортади. Анъанага кура сигир сути пиширилгандан сунг маълум х,ароратда усти ёпиб, уйитилади (ивитилади, увитилади). Катик х,олатига келгач, махсус хал-таларга солиниб, суви ажратилади ва куюклашгач сузмага айланади. «Сузма» айрим мах,аллий ах,оли тилида «чакки» дейилади. Унинг ёFи махсус идиш - гуппи ёрдамида аж-ратиб олинади. Бу жараён махсус маросим сифатида утказилади. Мана шу жараёнда «Гупи» кУшиFи айтилади. Унинг ритми «гупи пишиш» ёFни ажратиб олишда фойдаланадиган дастак-нинг х,аракат (гуё поршен каби ишлаш услуби) тезлигидан олинган.

Дех,кончилик мех,нати туркумига кирувчи кушиклар мех,нат жараёнида шаклланган ай-тимларнинг каттагина кисмини ташкил этади ва умумий номда «Дех,кончилик кушиклари» деб аталади. Бу туркум айтимлари республи-канинг деярли барча х,удудларида учрайди. Ер х,айдаш мавсуми «Шох мойлар» маросими билан бошланади. Дех,кончиликнинг ушбу маросими них,оятда кувнок ва кутаринки рухда утказилган. Хозирги кунда бу маросим тулик утказилмаса-да, миллий мусикий кадрият сифатида айрим юрт тантаналари шарафига баFишланган тадбирларда «Шох мойлар» (кушчи) кУшиFи ижро этилади. Маросим бах,орги илк дех,кончилик куш х,айдаш жараё-нига баFишлаб утказилган. Унда ах,оли далада тупланиб, турли рангли либос ёки тасмали по-пуклар билан безатилган кушга катта хукизни олиб чикиб кушган. Утган йилги охирги боFлам бугдойдан ун килиб, нон пиширган х,амда уни иштирокчиларга улашган. Сунгра юртнинг покиза, нуроний, купни курган, доно ва донишманд бобо ва момоларидан икки на-фари ёF солинган икки косани юртнинг нуфуз-ли оксоколи кулига тутганлар. Оксокол кулини ёFга ботириб хукиз шохини мойлаган ва «Шох мойлар» кУшиFини айтган, сунгра энг кекса

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

V_/

3-расм. «^аввор».

I

•Г

А11е§го то11ега^ ___- - | - -

Щ Р Р Г IР V ГР I р г Г Р Р' Г Р ? И Р' 1Р Г Г т

Куз тег-ма-син си-ё - гинг-га х;а-вор, х,а-вор Тош тег-ма-син ту-ё - гинг-га

й

О:

Р Р" Г 'И- Г |р Р Р Р 1Р Р' Р "Р Ц р- ^^

х,а- вор,

х,а-вор

Ас - та, ас - та же-ба - ла х,а-вор,

>;а-вор

бобо фотих,а бериб, биринчи эгатни тортишга рухсат берган. К,ушчи кушни бошкараётиб «К,ушчи кушиFи»ни узига хос услубда ижро этади. Кушга ёрдам бериб борувчилар кушик-ка жур булган. Кушик куйланиш хусусияти кутаринки кайфият билан далда бериш май-лида куйланади. Кушикнинг шеърий матни ва ритмик тасвирланиши кушга кушилган хукизларнинг бир маромда иш-х,аракат сура-тини сусайтирмаслигига каратилган. Ушбу ма-росим вох,аларда ёппасига куш х,айдаш ишла-рининг бошланишини англатган. Экин ерлари шудгорлангач, мех,нат жараёни билан боFлик «Дон септи» маросими утказилган. Маросим анъанасига биноан уни мул-кулчилик рамзи сифатида куп фарзандли, мунис онахонлар дастлабки уруглик буFдойни далага сепиб, ок фотих,а бериш билан бошлаган. Шундан сунг маросимий «Дон септи» кУшиFи ижро этилган. Хосилни йиFишда «Урим», охирги шолини уриб олишда «Обло барака» маросими кушик-лари куйланса, шолини сомонидан ажратиб олишда «Ок шоли, кук шоли», «Шамол ча-кириш» маросимига оид кушиклар куйланган. Хосил ёз ёки илк куз фасл ойларида етилгач, «Арпа бурдой пишибди», хирмондаги сомон-дан донни ажратиб олишда эса «Майда», «Хуп майда», баланд тоF ён-баFридаги далалардан Fалла донини от ёки эшакка юклаб, кишлокка олиб тушишда «Хаввор» каби дех,кончиликнинг машаккатли мех,натини бадиий ифодаловчи кушиклар тукилган ва ижро этилган (3-расм).

Мех,нат маросими ва унда ижро этиладиган турли-туман кушиклар мавжуд. Жумладан, дон етилгач, кишлок оксоколлари далага бо-риб, бошокдаги донни кули билан увалаб, бошокдаги буFдой донини еб курган. Таъми-дан пишганлиги англангач, бобо дех,кон х,акларига атаб, х,осил майдонида жонлиFдан курбонлик килиб, булFуси ризк-руз, неъмат учун ок фотих,а бериб, шу зайлда «Урокчилар»

маросими утказилган. Урим йиFим-теримига киришган дех,конлар «Урокчилар кУшиFи»ни куйлаган. «Обло барака» маросими х,ам мех,нат маросими х,исобланиб, бу х,акда илмий тадкикотларда куплаб маълумотлар келтирил-ган.

Оилавий, мавсумий ва мех,нат маросимла-ри утказиш жараёнлари х,амда уларда ижро этиладиган кушикларнинг шеърий мазмуни, куй-ох,анг ва парда тузукларида халкнинг урф-одат ва анъаналарига, шунингдек, Она Ватанга мух,аббат ва садокат рух,ида тарбиялашда, мактабгача таълим муассасалари х,амда умум-таълим мактабларининг «Мусика маданияти» дарсларида кенг фойдаланиш, колаверса, ДТС ва укув дастурларига киритиш ва укитишда фойдаланиш тавсия этилади. Бирок бугунги кунда бу борада амалга оширилаётган ишлар куламини етарли эмас, деб х,исоблаймиз. Чун-ки юкорида тилга олинган таълим муассаса-ларининг укув дастурларига асосан бастакор-лик ижодидаги намуналар кенг урин олган. Хуш, бу борада педагогика сох,аси буйича кадрлар тайёрлаётган олий таълим муассаса-ларида ах,вол кандай? Республикамизнинг 10 дан ортик олий таълим муассасасида «5111100 - Мусика таълими» йуналиши буйича бакалавриат боскичида, «5А111101 -Мусика таълими ва санъат» мутахассислиги буйича магистратура боскичида кадрлар тайёрланмокда. Улар орасида педагогика со-х,аси буйича республикада таянч олий таълим муассасаси х,исобланган Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетида х,ам катор ишлар бажарилмокда. Жумладан, «Мусикий таълим» кафедрасида тасдикланган ДТС х,амда укув режадаги фанлар кенг мута-хассислар иштирокида чукур тах,лил этилиб, «Узбек халк мусика ижодиёти» фанини янада чукуррок урганиш буйича тавсиялар киритил-ди. Ушбу фан асосида узбек халк мусика ме-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

po^ Ba УНИНГ кaтлaмлapи xaмдa вилoятлap-нинг лoкaл мaxaллий ycлyби бyйичa дacтyp acocидa тaлaбaлapгa билим бepиб кeлинмoк1дa. Айник^, xopижий oлий тaълим мyaccacaлapи-нинг илFop тaжpибaлapини ypгaниш, yлapнинг мycикa тaълим йyнaлишлapи Ba мyтaxaccиcли-клapидa yкитилaëтгaн фaнлapини мaxaллий yKyB peжaлap билaн coлиштиpиб, фaнгa aжpa-тилгaн coaтлap xaжми, yKyB дacтypлapидa 6e-pилaëтгaн мaвзyлap Ba yлapнинг мaзмyни ypгaниб чикилмoкдa. Шyнингдeк, инглиз ти-лидa нaшp этилгaн oxиpги xopижий aдaбиëт-лapни мaзмyнaн ypгaниб, мaxaллий yKyB дa-cтypлapини ишлaб чикишдa yлapнинг бaъзи жиxaтлapигa эътибop кapaтиш бyйичa xaм кoмплeкc чopa-тaдбиpлap кypилмoкдa. YKyB-чи-ëшлapгa чyкyp билим бepиш Ba тapбия-лaшдa зaмoнaвий пeдaгoгик тexнoлoгиялap-дaн кeнг фoйдaлaниш юкopи нaтижa бepиши-ни 6угунги кyндa xaммa жyдa яxши билaди. Унивepcитeтнинг «Му^^ тaълим» йyнaлиши зaмoнaвий кoмпьютep cинфи билaн жи-x1oзлaнди. Пpoфeccop-yкитyвчилap укитиш-нинг тypли мeтoд Ba ycyллapидaн кeнг фoй-дaлaнмoкдa. Фaнлap бyйичa yкyв-ycлyбий мoдeль (cиллaбycлap), элeктpoн дapcлик Ba Kyллaнмaлap яpaтиш бopacидa кaттa тaжpибa opттиpилди.

Mapocимлap Ba yлapдa ижpo этилaдигaн кyй-кyшиклap йиллap дaвoмидa axoлининг xaëтий тaжpибaлapидaн кaйтa-кaйтa утиб, чapxлaниб, бугунги кyнимизгaчa eтиб кeлгaн. Дeмaк, бу aйтимлap узининг yлмac кaдpият экaнлигини кyплaб иcбoтлaб бepди. Юкopидa ^иниб тypибдики, мaмлaкaтимиздa ут^зи-лaдигaн мapocимлapнинг тaълим Ba тapбия тизимидa нaкaдap ax1aмиятли экaнлиги, ëшлap тapбияcидa yндaн oкилoнa фoйдaлaниш мухим axaмият кacб этишини кaйтa-кaйтa тaъкидлaш жoиз.

Хyлoca ypнидa шуни тaъкидлaш кepaкки, Узбeкиcтoндa мapocим мycикacи узи кaби тa-pиxий Ba paнг-бapaнгдиp. Maктaбгaчa тaълим мyaccacaлapи, yмyмтaълим мaктaблapи, a^-дeмик лицeй Ba кacб-xyнap кoллeжлapидa, шyнингдeк, oлий тaълим мyaccacaлapидa yKyB-чи-ëшлapни миллий кaдpият Ba aнъaнaлap, Вaтaнгa мyx1aббaт Ba caдoкaт pyxидa, мaмлaкa-тимиз иклими, тaбиий шapoити, яшaш тapзи, ypф-oдaт Ba aнъaнaлapигa coдиклик pyx^a тapбиялaшдa aлбaттa, oилaвий, мaвcyмий Ba мexнaт мapocимлapи aйтимлapидaн у^б лaëтгaн ёш aвлoд тapбияcидa ^нг фoйдaлa-ниш юкopи caмapa бepaди.

Адaбиётлap:

1. Кapимoв И.А. Тapиxий xoтиpacиз кeлaжaк йук. - Т.: <^apK», 1998.

2. Aлaвия М. Узбeк xaлк мapocим кyшиклapи. - Т.: «^н», 1974.

3. Axмeдoв Б. Кyчмaнчи yзбeклap дaвлaти. - Т.: «^н». 1969.

4. Гaфypбeкoв Т. Фoльклopныe иcтoки yзбeкcкoгo пpoфeccиoнaльнoгo мyзыкaльнo-гo твopчecтвa. - Т.: «Укитyвчи», 1987.

5. Жypaeв М. Узбeк xaлк эpтaклapидa cexpли paкaмлap. - Т.: «Фaн», 1991.

6. ибpoxимoв О.А. Maкoм Ba мaкoн. Moвapoyннaxp. - Т.: «Фaн», 1996.

7. Ибpoxимoв О.А. Узбeк xaлк мycикa ижoди (мeтoдик тaвcиялap, I ^м). - Т.: «Фaн», 1994.

8. Йyлдoшeвa С. Бapxaëт aнъaнaлap. - Т.: «^н», 1999.

9. Йyлдoшeвa С. Myчaл туйи. - Т.: «^н», 1994.

10. Кapoмaтoв Ф.М. О лoкaльныx cтиляx yзбeкcкoй нapoднoй музыки. - М.: «Нayкa», 1964.

11. Кapoмaтoв Ф. Узбeк xaлки музи^ мepocи (йигиpмaнчи acpдa) - Т.: «^н», 1985. 2-тoм.

12. Пaнжиeв К. Сypxoндapë вилoяти yзбeк xaлк кушикчилик ижoдиëти. Диccepтaция, 2010.

13. Узбeк фoльклopи oчepклapи. Биpинчи жилд. - Т.: «^н», 1988.

ЗАMОНАВИЙ ТАЪЛИM I CОВРЕMЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.