Научная статья на тему 'ЖАНУБИЙ СУҒДИЁНА ХУДУДИДАГИ АРХЕОЛОГИК ТОПИЛМАЛАРДА АКС ЭТГАН СИЁВУШ ТИМСОЛИ ҲАҚИДА'

ЖАНУБИЙ СУҒДИЁНА ХУДУДИДАГИ АРХЕОЛОГИК ТОПИЛМАЛАРДА АКС ЭТГАН СИЁВУШ ТИМСОЛИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Южный Согд / Яккабаг / Алакуйлак / Шахрисябз / плакетка-образок / калыб / оттиск / зооантропоморфный образ / горных козел / Дионис / Сиявуш / петроглиф / апезак.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Хушвақов Наби Олимович

В изучении истории и культуры доисламского периода Средней Азии одним из важнейших значений может сыграть изучение и интерпретация плакетки-иконки, найденной на территории кладбища «Кабургаота» в северной части селения Алакуйлак. Данная плакетка изготовлена из качественной местной глины, имеющий желтовато-коричневый цвет. Неспроста образ козлоголового персонажа (изображённыйна многих найденных археологических памятниках, находках, сохранившийся в мифологиях Греции, и будучи сакральным животным в религиозных представлениях Шумера, Аккада и Вавилона) является культовым (переходит от животного образа к антропоморфному) и имеет ритуальную значимость.В Греческой мифологии и искусстве Дионис первоначально является богом плодородия (умирающий и возрождающий) затем виноградарства и виноделия. Он мог являться в образе различных животных, в том числе в образе козла, древнего хитонического демона. Более того, козёл –сакральный атрибут Диониса. Одно из имён Диониса, отражающее значимость козла, называется – «живойкозлёнок». Следует учесть важный аспект в том, что как и Дионис Среднеазиатский Сиявуш был тесно связан с плодородием и почитался как умирающим и возрождающимся богом растительности, покровителем виноделия, наравне обладающим чертами астрального божества.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖАНУБИЙ СУҒДИЁНА ХУДУДИДАГИ АРХЕОЛОГИК ТОПИЛМАЛАРДА АКС ЭТГАН СИЁВУШ ТИМСОЛИ ҲАҚИДА»

ЖАНУБИЙ СУГДИЁНА ХУДУДИДАГИ АРХЕОЛОГИК ТОПИЛМАЛАРДА АКС ЭТГАН СИЁВУШ ТИМСОЛИ

^АВДДА

Хушваков Наби Олимович

"Шахрисабз" давлат музей-курик;хонаси Бош директори, тарих фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.11217183

Анотация. В изучении истории и культуры доисламского периода Средней Азии одним из важнейших значений может сыграть изучение и интерпретация плакетки-иконки, найденной на территории кладбища «Кабургаота» в северной части селения Алакуйлак. Данная плакетка изготовлена из качественной местной глины, имеющий желтовато-коричневый цвет. Неспроста образ козлоголового персонажа (изображённыйна многих найденных археологических памятниках, находках, сохранившийся в мифологиях Греции, и будучи сакральным животным в религиозных представлениях Шумера, Аккада и Вавилона) является культовым (переходит от животного образа к антропоморфному) и имеет ритуальную значимость.В Греческой мифологии и искусстве Дионис первоначально является богом плодородия (умирающий и возрождающий) затем виноградарства и виноделия. Он мог являться в образе различных животных, в том числе в образе козла, древнего хитонического демона. Более того, козёл -сакральный атрибут Диониса. Одно из имён Диониса, отражающее значимость козла, называется - «живойкозлёнок». Следует учесть важный аспект в том, что как и Дионис Среднеазиатский Сиявуш был тесно связан с плодородием и почитался как умирающим и возрождающимся богом растительности, покровителем виноделия, наравне обладающим чертами астрального божества.

Ключевые слова: Южный Согд, Яккабаг, Алакуйлак, Шахрисябз, плакетка-образок, калыб, оттиск, зооантропоморфный образ, горных козел, Дионис, Сиявуш, петроглиф, апезак.

Abstract. In the study of the history and culture of the pre-Islamic period of Central Asia, one of the most important values may be the study and interpretation of the icon plaque found on the territory of the Kaburgaota cemetery in the northern part of the village ofAlakuylak. This cloth is made of high-quality local clay, which has a yellowish-brown color. For some reason, the image of the goat-headed character (depicted on many archaeological sites found, finds preserved in the mythologies of Greece, and being a sacred animal in the religious representations of Sumer, Akkad and Babylon) is cult (moving from an animal image to anthropomorphic) and has ritual significance. In Greek mythology and art, Dionysus is originally the god of fertility (dying and reviving) then viticulture and winemaking. He could appear in the image of various animals, including the image of a goat, an ancient chitonic demon. Moreover, the goat is the sacral attribute of Dionysus. One of Dionysus's names, reflecting the significance of the goat, is called the "living goat." An important aspect should be taken into account in that, like Dionysus of Central Asia, Siyavush was closely associated with fertility and was revered as the dying and reborn god of vegetation, the patron saint of winemaking, on an equal basis possessing the features of an astral deity.

Key words: Southern Sogd, Yakkabag, Alakuylak, Shahrisyabz, placette-image, kalyb, imprint, zooanthropomorphic image, mountain goat, Dionysus, Siyavush, petroglyph, apezac.

^ашкадарё вохаси тарихий маданий жихатдан кадимий улка хисобланади. Мазкур худуддан топилган археологик материаллар махаллий музейлар жозибадорлиги хамда халкаро ва махаллий сайёхликни ошириш билан биргаликда кадимги Сугдиёна конфедерацияси таркибидаги вилоятларни моддий маданияти, диний карашлари, хаёт тарзи ва маьнавий дунёсини аниклашга асосий манба хисобланади. Яккабог туманидаги Олакуйлак кишлогининг шимолий кисмида жойлашган "^овурга ота" кабристони кадимда Кеш вилояти худудига карашли булиб, Шахрисабз шахрининг жануби-шаркида жойлашган. 2019 йилда гурковлар томонидан кабр казиш пайтида зооантропорф тарздаги сопол тераккота-хайкалча топиб олинган (1-расм).

Х,айкалча-терракотанинг хом-ашёси кизгиш-жигар ранг лойдан юпка килиб ясалган, у чузинчок, юкорисида тугрибурчакли, аммо тор равок ичида шахс тасвири мавжуд, улчамлари 15х 6 см. Терракотанинг орти силликланган, юзаси эса колипда ясалгани билинади, чеккаларида тасмасимон нотекис чизиклар буртиб чиккан. Юкори кисмидаги тасманинг бир неча жойи узук, бурилиш жойларида учбурчак тарздаги уйиклар мавжуд.

Равокнинг ичидаги шахс зооантропоморф тарзда ва сахнани бутунлай коплаб турибди. Боши чап томонга кайрилган, ёнбош куринишга эга. Бошида йирик учлари кайрилган эчки шохидан ясалган тож кийган, тож зигзак, учбурчаксимон тиш учлари аник ва пешонасигача тушган. Шох реалистик услубда ишланган, чизиклар аник ва фактураси хам жуда тиник. Шахснинг юзи бироз хира, куз шакли бодомсимон, марказида корачик аник билинади, соч урими ёнга тушган, балки у бакенбард ёки юз юнглари хам булиши хам мумкин. Юз кисми узунчок, эчкининг узун тумшугига хам ухшаш. Узун соколи елкасигача тушган, унг томонидаги кукраги устида соч урими тушиб турибди.

Шахснинг мавжуд кийимлари бироз тушунарсиз, куринишидан узун куйлак кийган, енглари узун ва ёкасиз. Кийим ярим танасини ураб турибди. Унг кулида номаьлум буюм ушлаган. Кукраги устида тасма билан богланган апезак -медальон мавжуд. Баданнинг пастки кисмини эса турт катламли юбка ураб турибди. Юбканинг пастида тасмасимон безаклар мавжуд.

Шахснинг унг кули кукрак даражасида кутарилиб килич ушлаб турибди, киличнинг учлари уткир ва юкорига караб кайрилган. Билагида калин билакузук ва чап кули билан калконга суянган. Шахснинг туриши ноодатий оёклари ораси жуда кенг тарзда, унг оёгига суянган, чапи эса кутарилган ва калкон билан бирлашиб куринмай колган. Шахснинг унг елкаси ортида юкорисида шамолда хилпираб турган олов фонида найза мавжуд, бундай рамзий фондаги терракоталар Сугдиёна худудидан топилган ва мазмун жихатдан шахснинг илохий эканидан далолат беради.

Терракотанинг даврий санаси жуда мухим, аммо материал археологик катламдан топилмаган. ^абристон худуди улчами 260х150 м., жануби-шаркий кисмида умумий рельефдан 3 м. баландликда жойлашган кадимги арк-аъло ёки кургон мавжуд, ёдгорлик 2.5 м. калинликда мудофаа девори билан ураб олинган, мудофа деворининг сакланиб колган баландлиги 1.20 см. ^абристон материкка нисбатан 1 м. баландликда жойлашган. Мудофаа деворидаги археологик топилмалар терракотанинг нисбий даврини белгилашда ёрдам беради. Ундан бир дона антроморф купол тарзда ясалган терракота топилди. Бу теракоттадаги шахснинг боши умумий танага нисбатан катта, у юкорига караб турибди, унг оёги ва икки кули хам синган, терракотанинг улчамлари; баландлиги 6,5 см. елкаларининг кенглиги 4.1 см.

Ёдгорликнинг санасини белгилашда яна бир мухим археологик топилма утовсимон остадоннинг копкогидир. Остадон лойдан тасмасимон услубда ясалган, юкори кисмлари эса текис килиб кесилган ва остадоннинг копкоги вазифасини бажарган. ^опкокнинг дастаси купол. ^опкокка усимликсимон навдаси (балки анор навдаси-Н.Хушваков) чизилиб безак берилган. ^опкок ушлагичи карагайнинг мевасига ухшаш ва ундан пастга караб чизилган 4 та навдаларнинг биттаси чукур, бошкалари сал-пал сезилади. Остадоннинг копкогида тасвирланган навдалар ва дастанинг мевасимон тарзда тури зардуштийлик динида реокорнация-"мурдани кайта тирилиш рамзи" хисобланади. Бундай оссуарийлар Тошкент вилояти худудида хам куплаб учрайди. Сугдиёнада учрайдиганлари эса одатда VI-VIII асрлар билан саналанади [1, с. 20-27]. Куринишидан, кургонда зардуштийлар яшаган ва у номаълум сабабларга кура VIII асрларда ташлаб кетилгач, махаллий ахоли ёдгорликдан урта асрлардан бошлаб кабристон сифатида фойдалана бошланган.

Мазкур терракота ёки шундай шаклга эга тасмалари буртиб ишланган плакеткалар Сугдиёна худудидан топилган куплаб терракоталарга ухшайди. Тадкикотчи В. А. Мешкерис томонидан урганилган Сугдиёна терракоталари орасида кукрагида медальони мавжуди йук. Кукрагида медальон билан тасвирланган тераракоталарни Сосонийлар маданиятининг таъсири деб талкин этиш мумкин. Масалан, Шуртепа ва Еркургон ёдгорликлари худудидан топилган терракоталарнинг кийимлари, соч турмаги ва бош кийимларида Сосонийларнинг маданий таъсири жуда сезилади. Кукрак безаклари ва апезак айнан шу маданият таъсири деб хисобланади [2, с. 206]. Балки, Алакуйлак терракотасини ясаган кулол Буюк Шопур портрети (309-379 йилларда яшаган) киёфасидан фойдаланган булса, унда эрамизнинг IV-V асрлар билан саналаш мумкин. Терракота кадимги даврда тумор сифатида такиб юрилган булиши мумкин.

Терракотада тавирланган шахсни кимлигини талкин килиш энг кийин масала хисобланади. Х,озирча кадимги Сугдиёна худудига оид Олакуйлак тераккотаси биринчи топилма, аммо ^озогистондаги Верхне-Березов хазинаси орасидаги идишда эчки боши билан тасвирланган антропоморф шахс киёфаси учрайди ва уни тадкикотчилар "Хоразм идиши" сифатида талкин этадилар [3, с. 36].

^иёсий жихатдан "Хоразм идиши"даги эчкисимон бошли шахснинг боши хам чапга караган. У чап кулида ленталар осилган найзани ушлаб турибди, идишдаги шахс танасининг пастки кисми ноаник, тушунарсиз, макола муаллифининг фикрича, баргсимон кийим шаклига эга. Тадкикотчи В.П.Даркевич тананинг пастки кисми шох-шаббалар билан уралган барглардан иборат, одатда "курбонлик килиш" пайтида ана шундай кийимлар кийиш одат булган, деб хисоблайди. Тадкикотчи тасвирни "Х,осилдорлик маъбуди-Митрага" курбонлик килиш учун театр никоби кийган, деб талкин этади. С. П.Толстов эса тасвирдаги тасма такилган найза ва никоб курбонлик байрамида Деонисга сигиниш, "эчки боши тасвирланган киёфали" терракоталардаги шахслар Сиёвуш образи деб талкин этади[4, с. 193].

Бу масалани аниклашда "Шахрисабз" давлат музей-курикхонасидаги Яккабог туманидан топилган яна бир сопол тераккота ёрдам бериши мумкин. Олакуйлакдан топилган терракотага шакли ва сюжети жихатдан жуда ухшаши С. Кабанов томонидан топилган [5, с. 54-55], мазкур терракотанинг хам юза кисми колипда ясалган, унда хам киргоклари тасмасимон бортик оркали равок мавжуд, тасма ичида ромбсимон чизиклар бир-бири билан уланиб кетган. Равокда зооантроморфик шахс турибди, унинг хам чап кули кукрак даражасида кутарилган, кул панжалари эса очик. Унг кулида пастга караган чукмор

(булава) турибди. Унинг хам киёфаси ноодатий, чузинчок ва учбурчак шаклда, киёфаси хайвонга ухшайди. Бурни одамникидек, кузлари думало; ва аник билинади. Бошида "кийшик учлари бирлашган эчки шох урнатилгани" аник, шохларнинг фактураси тиник, бошида схематик тожнинг пешонага тегиб турган кисмида тулкинсимон чизиклар (пешона ажини-Н.Хушваков) акс этган. Яккабог терракотасида шахснинг тиззасигача пасти кенгайиб кетган учбурчак кафтан, кафтаннинг чеккаларида безаклар мавжуд, ёкалари хам безак билан тасвирланган. Оёклари кенг тарзда жойлашган, лекин жуда орик. Ортида эса усимлик навдаси Олакуйлак терракотасининг ортидаги манзарадан фарк килади, холос.

Одатда плакеткалардаги равок орасида тасвирланган шахслар диний характерга эга-улар авлиёлар, фаришталар ёки худоларни ифодалаган, терракота эгасини "душманлар ёки ёмон рухлардан химоя килиш" ёки уларни "хомийсини" ифодалаган. Шу жумладан, Олакуйлакдан топилган сопол терракота ва Хоразм хазинаси орасидаги мис идишда тасвирланган шахс хам кадимда хосилдорлик фариштасига сигинишни ифодалаб, Зардуштийликдаги реокорнация (кайта тугилиш) фалсафасига асосланган. Масалан, "Шахрисабз" давлат музей курикхонаси фондидаги Юмалоктепадан топилган оссуарийда хам эчки образи тасвирланган ва бу тасвир хосилдорлик ёки рузгорнинг бадавлатлик тимсоли булган.

Энг кадимги даврларда тог эчкисини овлаш ёки эчкилардан иборат чорваларни бокишда турли хил урф-одатларга риоя килинган ва купинча гендерлигига хам эътибор берилган. Эчкиларнинг уришкоклиги эркакларга киёсланган булса, ургочилари "оналик ва купайиш" мазмунини ифодалаган. Терракоталарда эчкисимон киёфали шахслар ифодаланиши эчки культининг ривожи билан антропоморф киёфаларни яратишга олиб келган. Олакуйлак терракотасида хам кадимий, фалсафий дунёкараш тасвирларга мослашиб (адаптация) диний карашлардан бири -хосилдорлик рамзи сифатидаги дунёвий карашларни ифодаласа керак.

^адимий Месопотамияда хам хайвонлар хакидаги карашлар кейинчалик афсонавий образлар яралишига олиб келган эди. Шумер, Аккад ва Вавилонда хам эчки мукаддас хайвон хисобланиб, Мардук ва Неннерга (хайвонлар хомийси) карашли хисобланган ва улар дехкончилик, канал, ариклар ва чорвачилик хомийси даражасига усиб утган. ^адимий Вавилондаги Кесит санъатида Аммар худоси инсон киёфасида кийшик хассада бир оёгини тог эчкиси устига куйиб (у кучманчиларнинг худоси сифатида талкин этилган) тасвирланган. Аккадда эса Аммар юлдузлар эгаси деб талкин этилади [6, с. 45].

Грек афсоналари ва санъатида Дионис дастлаб хосилдорлик худоси сифатида (улим ва тирилиш), кейинчалик эса узумчилик ва вино фариштаси деб талкин этилади. Хусусан, дастлаб греклар Загрей-Дионисни катта Дионис деб атаганлар, афсоналарга кура, Зевс илон киёфасида Персефон куйнига киради ва у шохли Загрей -Дионисни тугади. Рашкли Гера эса Титанларга уни тутиш хакида топширик беради, Титанлар Дионисни тилка-пора килиб ташлайдилар. Афина Загрей-Диониснинг юрагини куткариб колади, Зевс унинг юрагини ютиб, Семел оркали кайтадан тугдиради. Греция ва Якин Шарк мамлакатларида Дионис турли хил хайвонлар киёфасига кира олади, купинча у эчки киёфасида намоён булади, Диониснинг лакаби эса "шух-шодон эчки"дир. Диониснинг йулдошлари хам эчкисимон девлар хисобланади. Дионисни шарафлаш байрами усимликларнинг вегетация календарига мос равишда йилида 4 марта утказилган, бу байрамлар шух-шодон намойишлар, хайвонларни (купинча эчкиларни) курбонлик килиш, мукаддас идишларга винолар ичиш хамда кушиклар айтиб ракс тушиш билан утказилган. ^урбонлик килингач, турли хил хазил

уйинлар, куч синашиш, беланчакка учиш ва оёгига "ёгланган пустак боглаб" узокка сакраш турнери утказилган. Голиблар мешга тулдирилган вино билан такдирланганлар. Алакуйлакдаги шахснинг оёкларини кенг холда ёйиб туриши айнан диний уйинлар билан хам боглик булиши хам мумкин. Афсоналарнинг бирида кайд этилишича, Биотрияда Дионис шарафига аёллар билан биргаликда утказилаётган шундай байрамларнинг бирида Вакха ибодатхонаси кохинларидан бири килич билан куролланган. Байрам олдидан кохин аёллар томонидан яширилган Дионисни излаши ва улдирмокчи булгани баён этилади.

Аммо Алакуйлак ва Яккабог терракотасидаги тукмок (дубинка) ушлаган куролли шахслар ва Верне-Березовдан топилган идишда эчки киёфали шахслар купрок химояланаётгани акс этган. Куринишидан, бу эчки киёфали маъбуд нафакат хосилдорлик, балки жамиятни хам турли хил офатлардан химоячи сифатида ифодаланган булса керак.

В.П.Даркевич Дионис-Сиёвуш образларини киёсий тадкик этиб, унинг фикрича, Дионис Урта Осиёда кенг таркалган Сиёвуш хосилдорлик маьбуди билан боглик сиймо хисобланади. Х,ар иккаласи хам улим ва кайта тугилишнинг маъбудлари булиб, хар иккаласи хам узумчилик ва виночилик хомийси хисобланади [3, с. 16]. Закарий ^азвиний асарларида (у 1282 йилда вафот этган) космосдаги юлдузлар туркумидан бири "Бар Сиёвуш" деб аталади, у бир кулида килич ва иккинчи кулида Гулянинг кесилган бош билан тасвирланади.

Куринишидан Сугдиёнадан топилган оссуарийлар, плакеткалардаги утирган холда бошида тож ифодаланган шахслар ва уларнинг куролларини ухшашлиги тасофидий эмас. Улар Бар-Сиёвуш тимсолидир. Юкоридаги маълумотларга асосланиб, Алакуйлакдан топилган терракотада Бар-Сиёвуш тимсоли акс этган, деб талкин этиш мумкин. Уни узига тумор килиб такиб юрган одам осмондаги кайсидир юлдузни узининг хомийси ёки химоячиси деб хисоблаган.

Сиёвуш хакидаги тасаввурларда у олов тимсоли сифатида хам талкин этилишини эьтиборга олиш лозим. "Шохнома" достонида Сиёвуш хуроз тимсолида ифодаланиб, олов ва куёш рамзи сифатида курилади. ^адимда олов яратувчи тимсол булиб, тог эчкиси эса космик рамзлар сифатида курилган. Масалан, Саймалитош петроглифларида "эчки куёш доирасидан утаётган жонзот" сифатида тасвирланган [8, с. 27]. Боралдай мукаддас зиёратгохида эса эчкининг шохи ёпик ва думалок шаклда булиб, елкасига тушиб турибди. Думалок шакл уртасида эса нукта чизилган. Бу ерда биз эчкини "куёш ёки куёшни ортиб бораётган жонзот" сифатида курамиз. Х,инд-европаликлар учун эса эчкилар образи усимликлар ва оловли чакмок худоси билан боглик холда курилади. ^адимги хиндларнинг эчки ва куй билан биргаликда Агни худоси, Ведаларда Олов худоси деб талкин этилганини куришимиз мумкин. Х,атто XVIII асрдаги хинд миниатюраларида хам Агни эчки миниб турган холда тасвирланади. [9, с. 23-31].

Эчкиларнинг олов билан боглик тасаввурлари Марказий Осиёнинг кадимги халклари моддий материалларида хам учрайди. ^адимги сакларнинг козонларида тог эчкиларининг тасвири ёки дасталарида эчкини тасвирланиши тасодифий эмас. Урта асрларда хам олов билан боглик идишларда, овкат пишириш билан боглик идишларда эчки тасвирлари учраб туради. Масалан, Тошкент вилоятидаги Х асрга оид Ковардон ёдгорлигидан топилган сопол козоннинг дастасида схематик тарзда эчки киёфаси акс этган. Бундан ташкари Тошкент вилоятидаги ^анка ёдгорлигидан топилган чирок хам кизикарли маълумотлар беради. Унинг думалок шаклли дастасида шохли эчкининг боши, бодомсифат кузи, учли бурни ва катта огзи акс этган. Бу чирок XI асрнинг иккинчи ярми билан санаси

белгиланади. Бундай топилмалар Тошкент вилоятининг Паркент туманидаги археологик ёдгорликларида хам учрайди [10, с. 243].

Умуман олганда, бронза давридан бошлаб Шарк халкларида яртган саньат асарларида инсонни хайвонлар устига ёки елкасига миниб туриш сюжети учрайди. Тадкикотчилар томонидан Бронза даврига оид Урта Осиё, Олтой ва Сибир худудларидаги коятош суратларида антропоморф шахслар турли хил хайвонлар устига утиргани ва купинча бу хайвонлар эчкига ухшашлигини эътироф этишган. Худди шундай коятош суратлари Нурота туманидаги Сармишсой ва ^убатогда хам топилган. Бронза даврига оид Саймалитош ёдгорлигида арава гилдираги аник билинади ва аравага от билан биргаликда эчки хам кушилган. Яна бир аравага шохлари узун тог эчкиси тасвирланган. Бу тасвирлар хакикатдан хам куплаб халкларнинг тасаввурларида эчки- "оловли ва чакмок худоси"ни ифодалаганлигидан далолат беради. Саймалитош (^иргизистон Республикаси) ва Нурота тогларидаги коятош расмларида "аравага кушилган шохли эчкилар" умумий мазмуни ва сюжетига кура, "оловли чакмок ёки ёмгирли булут тимсоли" булиб, ердаги хосилдорликнинг маьбуди сифатида талкин этилган. Масалан, Саймалитошдаги коятошдаги тасвир хам тасдиклайди, яъни аравага кушилган от ва эчкининг икки томонида кушларга ухшаш тасвир мавжуд. Пастида эса иккита одамсимон фигура икки кулини осмонга кутариб турибди. Аравага кушилган хайвонларнинг думи пропорционал эмас, яъни танасига нисбатан номутаносиб узун чизилган. Тананинг номутаносиблиги, умумий сюжет ва композиция Яккабог туманидан топилган терракоталарни эслатади. Саймалитош петроглифи композициясидаги "учиб кетаётган аравага кушилган эчки ва от"га караб кулларини юкорига кутариб турган одамлар эзгулик кутаётгани хамда эчкини мукаддас тимсол сифатида кураётгани аник билинади [11, с. 15].

^озогистоннинг ^аргали ёдгорлигида дафн этилган шаманнинг кабридан чиккан диодимада (узук) хам "хосилдорлик ва усимликлар маъбуди" тог эчкиси устида узун сочлари билан тасвирланган. А. Бернштам топилмани эрамизнинг I-II асрлари билан саналаган [12, с. 45]. Мазкур шахс хам грекларнинг Дионис маъбуди каби Осиёнинг Сиёвуш тимсоли булиши мумкин. Жанубий ^озогистоннинг Сидак ота ёдгорлигидан топилган гемма (узук)да хам эчки миниб турган одам киёфаси ва икки ёнида усимлик навдалари тасвирланган.

Шундай килиб, Алакуйлак плакеткасидаги олов шуъласининг ифодаланиши, унинг илохий образ эканлигини исботлайди ва мазкур терракота тумор сифатида такиб юрилган. Тумор эса оила фаровонлигини таъминлаш учун хосилдорликка багишланган. Терракотадаги шахсни айнан Сиёвуш образи деб талкин этишда археологик манбалар камлик килса-да, этнографик маълумотлар талкинимизни мустахкамлайди. Алакуйлак терракотасидаги шахснинг кулидаги куроли зардуштийлик динидаги ёвузлик маъбуди Ангро Манудан Воху Ману билан биргаликда химоя килиш нуктаи назаридан яратилган булиши мумкин. Терракота сифатли махаллий лойдан ва махаллий кулол томонидан юксак гоя, концепция ва мохирлик билан яратилган. Бу махаллий халк вакилларининг фалсафий карашлари юкори уринда булганлигидан далолат беради. Тераккотадаги образ кадимий диний фалсафаларни узок даврлар мобайнида давом этганини курсатади. Яъни, кадимий зооантропоморф тасвирлар кадимги коятош расмларида китъалараро кенг таркалаган булса-да, Сугдиёна терракоталарида хам диний шахсларни хайвон киёфасида ифодалаш учраб туради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Бердимурадов А.Э., Богомолов Г.И., Хушваков Н.О. Новая штампованных оссураия в окрестностях Шахрисябза. Археология Узбекистана. №2 (5). Самарканд -2012 г.

2. Сулайманов Р.Х. Древний Нахшеб. Ташкент, 2000.

3. Даркевич В.П. Художественный металл Востока VIII-XIII вв. М.: Наука.1976.

4. Толстов С.П. Древней Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. - М. 1948.

5. Кабанов С.К. Две терракоты из долины Кашкадарьи. //ИМКУ, вып. 2.Ташкент, 1962., Кабанов С.К. Культура сельских поселений Южного Согда Ш^ГТашкент. 1981.

6. Белинцкий А.М. Вопросы идеологии и культуров Согда (по материалам Пенджикентских храмов)// Живопись древнего Пенджикента. М.194.

7. Бернштам А.Н. Золотая диадема шаманского погребения на р. Каргалинка// КС ИИМК, вып.5 - М-Л.:1940.

8. Tashbaeva K. Petroglyphs of Kyrgyzstan // Petroglyphs of CentralAsia. Samarkand, 2001,-С. 9-19.

9. Пугаченкова Г.А. Ремпель Л.И. Выдающиеся памятники изобразительного исскуства Узбекистана. Ташкент. Изд-во худ.лит-ры. 1960 г.

10. Хушваков Н.О. Богомолов Г.И. Образ Сиёвуша в археологических материалах из Яккабага (Узбекистан).Научные труды Республиканского института высшей школы. Исторически и психолого-педогогические науки. Сборник научных статей. Выпуск 22. Часть 2. Минск. РИВШ-2022.

11. Samashev Z. Petroglyphs of Kazakhstan // Petroglyphsof Central Asia. Samarkand, 2001.

12. Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шана и Памиро-Алая. (МИА, №26) М.;Л,.1952. Бернштам А.Н. Золотая диадема из шаманского погребения на р.Каргалинка.// КС ИИМК,вып.5. - М.,Л.1940.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.