Научная статья на тему 'ҚАДИМИЙ УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАРНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИДАГИ ЎРНИ'

ҚАДИМИЙ УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАРНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
226
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“Девону луғоту турк” / . Кўк Тангри / Фарн / “Вэйшу” / урф-одат / маросим / локал ўзига хослик / қурбонлик / эҳсон / шомонлик.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Шахзод Арслан Ўғли Сайдамов

Ушбу мақолада қадим аждодларимизнинг оилавий ва жамоавийлик асосида ўтказадиган урф-одат ва маросимларида, анъаналари ва халқона қарашларида қадимги диний тасаввурларнинг сақланиб қолинганлиги тарихий-илмий адабиётлар ва дала-этнографик тадқиқотлар асосида ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАДИМИЙ УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАРНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИДАГИ ЎРНИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

КАДИМИЙ УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАРНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЙ

КАМОЛОТИДАГИ УРНИ

Шахзод Арслан уFли Сайдамов

Жиззах давлат педагогика университети талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада кадим аждодларимизнинг оилавий ва жамоавийлик асосида утказадиган урф-одат ва маросимларида, анъаналари ва халкона карашларида кадимги диний тасаввурларнинг сакланиб колинганлиги тарихий-илмий адабиётлар ва дала-этнографик тадкикотлар асосида ёритиб берилган.

Калит сузлар: "Девону луготу турк", . Кук Тангри, Фарн, "Вэйшу", урф-одат, маросим, локал узига хослик, курбонлик, эхсон, шомонлик.

Бугунги кунда жахонда шиддат билан кечаётган интеграцион жараёнлар инсониятнинг тарихан шаклланган ранг-баранг миллий, диний, маънавий ва маданий кадриятларини, урф-одат ва маросимларини илмий жихатдан тадкик этиш ва уни саклаб колишни такозо килмокда. Айникса, тарихий-маданий минтакалар буйлаб турли халкларнинг миграцияси, уларнинг миллий-маънавий мероси, дин, географик жойлашув, фаолият тури ва миллий кадриятлар билан боглик холда шаклланган дунёкараши, анъаналарини тадкик этиш, илмий тадкикотлар олиб бориш мухим хисобланади. Халкимизнинг кадим ва урта асрлардаги илгор маънавий, ахлокий-маданий ва илмий меросидаги инсонпарварлик, мухаббат, дустлик, мехнатни севиш, одамийлик каби маънавий кадриятларини таргиб килиш хам ижобий ахамиятга эга. Ушбу жараёнда халкимизнинг кадимги диний карашлари билан боглик маънавий меъросни урганиш хам катта ахамият касб этади.

Манбаларда кадим аждодларимиз куёшга, аждодлар арвохига, бутун халкка тегишли булган кук рухи (тангри), га сигиниш ва тоглар, сув манбалари (дарё ва куллар) га1 топиниш каби диний маросимлари эслатилади. Уларнинг удум ва маросимлари хакида Махмуд Кошгарийнинг "Девону луготу турк" асарида хам куп маълумотлар берилган. "Унда тун кун топун тангрига буйинмагил коркун ангар иймани уйнамагил", яъни кеча кундуз улуг тангрига ибодат кил йулдан озиб адашма, худодан курк, ундан уял деган жумлаларни укиш мумкин. Бунда худо сифатида Кук Тангрига эътикод таъкидланмокда. Кук Тангрига сигиниш -Урхун битикларида хам кайд этилган: "Аввал юкорида мовий осмон, куйида кора

1 Алексеев Н.А. Ранние формы религии тюрко-язычных народов сибири. - Новосибирск: 1980. -С: 60-64;

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 10

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

ер булган. Улар уртасида инсон болалари пайдо булди" Осмон рухи деганида айнан Кук Тангрини англаганлар. Кукка курбонлик келтириш одати туркий халкларда, хатто ХИХ аср охирларида хам булган. Осмон рухи Кудай (худо) номини олди, бу билан боглик холда ер маъбудлари эътикоди - ер-су (айнан ер-сув), ер тосларидан хисобланади ва айнан бу иккаласи (ер, сув), усимликлар (яшил олам) ни яратувчи акидасига уйгун булади.

Кадим аждодларимиз булган чорвадорларнинг маънавий хаёти, дини уларнинг тасаввурларида хам акс этган. Уларнинг динини ибтидоий деб булмайди. Кангуйлар, жумладан, Урта Сирдарё буйи халкдари зороастризм динидаги худолардан булган Фарн илохига сигинишган. Ушбу илоха хукмдорларнинг панохи ва курикловчиси, шунингдек уй, оила, согликни сакловчи худо хисобланган. Бу худо куй куринишида деб кабул килинган2. Ковунчи маданияти сохибларида машхур хинд эпоси Махобхаратада таъкидланган хукиз (кора мол) га сигиниш билан боглик одатлар хам мавжуд булган . Хитой йилномаси "Вэйшу"да турклар динига хос бир нечта акидалар курсатилган.

Кучманчи чорвадорларда тогларга сигиниш билан боглик урф одатлар хам кенг ёйилган ва бу хакидаги маълумотлар куплаб муаллифлар асарларида учрайди4. Л.П.Потапов тог-кдрларга эътикод килишни, уругчилик акидасининг ишлаб чикариш машгулоти билан коришиб кетишида куради5. Х,ар-бир уругнинг аъзолари (чорваси) ни бокадиган уз мукаддас яйловлари бор. У билан боглик удумларда тог, дарё, кул рухларига эмас, балки тог, дарё, кулларнинг узига топинишни, табиатни тимсоллаштиришни эмас, жонлантиришни курамиз. Бу анимистик дунёкарашнинг аниматизм деб аталадиган энг ибтидоий шаклидир.

Тог чуккиларига сигиниш, у жойларни мукаддас билиш каби удумларни куплаб учратиш мумкин. Жиззах туманидаги Желли-гулли кдшлоги ахолиси орасида токка сигиниш билан боглик удумни кузатиш мумкин. Бу кишлокнинг шимолий-шарк томонида Нурота тогининг тугаш чегарасида баланд тог коялари мавжуд. Бу тог чуккисини кишлок ахолиси хозир хам турли хил сабаб билан зиёрат килиб туради. Худди шундай холатни Нурота тогининг шимолий ёнбагрида жойлашган Кулписар ота манзилгохида хам куриш мумкин. Бу ердаги махсус- уртаси ботик тош (дольмен) хам урганилган тош курбонгохга кучманчи чорвадор ахоли (козоклар) келиб, жонлик суйиб курбонлик маросимини утказишади. Бу манзилгох Я.Г. Гуломов томонидан урганилган ва у эрамиздан аввалги И ва

2 Литвинский Б.А. Кангюйско-сарматский фарн. - Душанбе: 1968. - С.74.

3 Филанович М.М. Древняя и средневековая история Ташкента в археологических источниках... - С. 16.

4 Абулгози Баходирхон. Шажараи Турк. - Тошкент: Чулпон, 1992. -Б.-32.

5 Потапов Л.П. К вопросу к древнотюрксой основе и датировке алтайского шаманство // Этнография народов Алтая и западной Сибири. - Новосибирск: 1978. -С. 59.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

эрамизнинг И асрлари билан даврланган6. Бу ер мукаддас жой булиб, унда, кадимги диний урф - одатлардан бири - маъбудлар учун курбонлик маросими утказилган.

Бу каби тогларга сигиниш билан боглик; одатлар, кучманчилар орасида сакланиб колган удумларнинг хозирдаги куринишидир.Урганилган мозоркургонларнинг тог ёнбагирлари буйлаб жойлашганлиги хам тогларга сигиниш билан боглик.

Уструшонада яшовчи ахоли орасида хозирги даврда хам шомонийлик эътикоди билан боглик тасаввурлар кенг ёйилганлигини кузатишимиз мумкин. Тадкикотлар, бу тасаввурларнинг жуда кадимий илдизга эга булиб антик даврда кенг ёйилган булганлигидан гувохлик беради. Чорвадорларда кенг таркалган шомонийлик диний амаллари, тадкикотчиларнинг таъкидлашича, анимистик эътикодларнинг маълум боскичида пайдо булган7. Кучманчи чорвадор халклар ёрдамчи рухлар, яъни парихонлар, отахонлар ва момолар мавжудлигига, шунингдек, дев ва жинлар борлигига каттик ишонганлар. Шомонлар турли касалликларни даволаш ва даф этиш, йуколган одамлар, жонивор хамда нарса-буюмларни топиш, келажакни олдиндан башорат килиш, турли макон ва замонда содир булаётган вокеа ва ходисалардан бохабар булиш, табиат ходисаларини урганиш, улимдан сунг мархумлар рухини охиратга кузатиб бориш ва хатто ёвуз рухлар билан жанг килиш кобилиятига хам кодир деб хисобланган.

Мавжуд адабиётларда шомонлик термини билан бирга "шомонизм" атамаси хам учрайди. Шомонлик деганда шомон фаолияти билан боглик булган маросим ва асотирлар тушунилади. Шомонийлик атамаси эса кундалик хаётида шомонлар мухим рол уйнаган халклар карашлари тизимини англатади. Кадимий туркий халклар шомонларни комлар деб номлаганлар.

Шомонликнинг асосий белгиси рухлар ёрдамида танланган, ургатилган одамларнинг рухлар билан алокада булишига, шунингдек, уларнинг илохий кудратига ишонишдан иборат. Шомонлар жазава холатида рухлар билан мулокотга кирганлар. Бунда хомий рух шомон билан бир бутун булиб бирлашади ёки у хомий рух куринишини олади. Чорвадорларда бу диний карашга оид амалларни ижро этувчилар аёллар хисобланган.

Маълумки чорвадор кабилалар уруг-аймокларга булинган.Уларнинг бу булинишларида маълум тотемистик карашлар хам мавжуд булган. Х,ар бир аймок узаро бирон-бир хайвон, усимлик, ашё (аксарият холларда хайвон-унгин) билан богланган. Тотемизмга дахлдор фикрларни тулдириш ва далиллашда ибтидоий

6 Гулямов Я.Г.Кладбише Кулпи-сар // ИМКУ - Тошкент: 1961. -№2. -С. 92-96.

7 Токарев С.А. Религии в истории народов мира. -М.: 1964. -С.347., Потапов Л.П. Туркоязычных народов мифология. Т.2. // Мифы народов мира. -М.: 1992.-С.534.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

замонга оид турли хайвонлар тасвирлари алохида ахамият касб этади. Илмий адабиётларда чорвадор туркий халкларнинг утмишда бури, айик, бургут, илон, эчки, куй, хукиз, дарахт ва бошка тотемларга эътикод килганликлари таъкидланади. Мозоркургонларда кайд килинган ит,бури, куй, эчки, от каби хайвонларннинг суяклари ва улар билан боглик дафн удумлари хам Уструшоналикларда хар хил хайвонлар билан боглик тотемистик караш лар кучли булганлигидан гувохлик беради.

Абулгози Баходирхоннинг "Шажарайи тарокима" асарида кайд этилишича, Угузхон даврида шункор, бургут, укки, карчигай, турунбой, лочин, хумой, туйгун, карга каби жониворлар мукаддас тотем хисобланган8. Тотем тасвири турар жойлар, ашёлар ва мозорларга куйилган. Одамлар баданларига хам тотемлар тасвирини солар эдилар. Бора-бора тотем хисобланган хайвон яратувчи ва асровчи эканлиги хакидаги диний эътикодлар заифлашган ва унинг урнини миллий тушунчалар эгаллаган. Шундан кейин у хайвоннинг бутун танаси ёхуд бирор аъзоси купларнинг яловлари ва тамгаларида этномиллий рамз, тарихий бир ёдгорлик сифатида урин олган.

Кадимги туркий халкларда хар бир уруг томонидан мукаддаслаштирилган хайвон — унгунлар хам булган. Тотем билан унгун уртасидаги фарк шундан иборатки, тотемизмда кавмлар узларига тотемлар номини берадилар, бу кавм ичида бири бошкасига уйланмайди. Унгунларда эса бу шартга амал килинмайди. Унгун сифатида топинилган жонзот гушти ейилмаган, унга ук отилмаган ва табиийки, асло ранжитилмаган, чунки уруг ушбу жонивордан таркалган деган гоявий тушунча мавжуд булган9.

Угузхон угиллари ва йигирма турт набирасидан хар бирининг узига дахлдор, туркий кавмларга мос бир хайвон — унгуни булган. Унгунлар асосан овчи кушлар булган. Элшунос К. Шониёзовнинг ёзишича, Корлук давлатида Арслонхон ва Буграхон унвонлари булиб, бу номлар корлук ва бошка катор туркий кавмларнинг мукаддас унгуни хисобланган10.

Уструшона мозоркургонларида учрайдиган ошик, камон уклари, урчук каби ашёлар уларда Умай она тугрисидаги карашлар хам кенг таркалганлигини курсатади. Маълумки,Умай она рамзларига турли хилдаги рузгор буюмлари жумладан, ошик, камон ва ук, жез тугма, урчук. каби ашёлар билан бирга киндик хам тааллукли булган. Кадимги даврида дин табиатга сигиниш йули билан ривожланган ва табиатдаги баъзи бир жараён ва нарсалар кизлар, аёллар сифатида тушинилган. Кишилар тасаввуридаги инс жинслар - рухларнинг купчилиги

8 Абулгози Баходирхон. Шажарайи тарокима. - Тошкент: Чулпон, 1995, 22 б.

9 Аширов А.А. Узбек халкининг кадимий эътикод ва маросимлари. - Тошкент: 2007. -Б. 126.

10 Шониёзов К.Ш. Карлуклар давлати ва карлуклар. -Тошкент: Шарк , 1999. -Б. 189.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

(момолар, парилар) айрим рухлар аёллар номи билан аталган. Бу анъаналар жуда кадимий илдизга эга булиб чорвадорлар орасида кенг ёйилган авлоддан авлодга утиб келаверган.

Хуллас, чорвадорларнинг даврлар оша сайкалланиб келган урф одат, маросим ва диний тасаввурлари жуда хам серкирра булган. Бу удум ва маросимларда уларнинг яшаш тарзи билан боглик умумбашарий эзгуликлар-инсонийлик, юрти ва аждодлар меъросига садокат, адолатпарварлик, жамоани, оилани мукаддас билиш, унинг шаъни учун курашиш кабилар хамиша эъзозлаб келинган. Чорвадорларнинг замонлар оша сайкалланиб келган диний тасаввурларида уларнинг миллий рухияти, маънавий онги ва феъл атворининг шакллари хам намоён булган. Айни шиддаткор замонда, уз миллий киёфасига эга, иймон ва эътикоди бут авлодни камол топтиришда бой маънавий меросимизни хар томонлама урганиш мухим ахамиятга эга.

REFERENCES

1. Абулгози Баходирхон. Шажарайи тарокима. - Тошкент: Чулпон, 1995, 22 б.

2. Аширов А.А. Узбек халкининг кадимий эътикод ва маросимлари. - Тошкент: 2007. -Б. 126.

3. Шониёзов К.Ш. Карлуклар давлати ва карлуклар. -Тошкент: Шарк , 1999. -Б. 189.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.