Научная статья на тему 'ЗАРДУШТИЙЛИК ДИНИЙ ТИЗИМ СИФАТИДА (ПОЛИТЕИЗМДАН МОНОТЕИЗМГА)'

ЗАРДУШТИЙЛИК ДИНИЙ ТИЗИМ СИФАТИДА (ПОЛИТЕИЗМДАН МОНОТЕИЗМГА) Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
522
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Авеста / Яшт / Гата / Ясна / зардуштийлик / дин / политеизм / монотеизм / қадрият. / Avesta / Yasht / Gata / Yasna / Zoroastrianism / religion / polytheism / monotheism / value.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Г.Т.Маҳмудова

Мақолада зардуштийлик диний-фалсафий таълимотининг манбаси Авестани ўрганиш орқали унинг диний-мифологик ва фалсафий томонлари таҳлил этилган. Тадқиқот натижалари барча диний ғояларга хос бўлган дин ривожланиши жараёнининг барча босқичларини ўзида акс эттирган зардуштийлик ва Авеста мисолида мухокама этилади. Жумладан, муаллиф Яштларда, ибтидоий диний топинишлар: тотемизм, анимизм, фетишизм ва сеҳргарлик салқитлари, шунингдек, қадимги халқларнинг кўпхудолилик (политеизм) билан боғлиқ эътиқодлари ва Ҳотларда (Ясна) Зардушт томонидан кашф этилган яккахудолилик (монотеизм) таълимоти ўз ифодасини топганлигини қайд этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ZOROASTRIANISM AS A RELIGIOUS SYSTEM (FROM POLYTHEISM TO MONOTHEISM)

Based on the study of the Avesta, the source of the Zoroastrian religious and philosophical teaching, the article analyzes its religious, mythological and philosophical aspects. The results of the study are discussed on the example of Zoroastrianism and the Avesta, which reflect all stages of the process of development of religion, characteristic of all religious ideas. In particular, the author notes that primitive religious cults found their expression in Hoti (Yasna): totemism, animism, fetishism and witchcraft, as well as the beliefs of ancient peoples associated with polytheism, and the doctrine of monotheism discovered by Zoroaster.

Текст научной работы на тему «ЗАРДУШТИЙЛИК ДИНИЙ ТИЗИМ СИФАТИДА (ПОЛИТЕИЗМДАН МОНОТЕИЗМГА)»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ЗАРДУШТИЙЛИК ДИНИЙ ТИЗИМ СИФАТИДА (ПОЛИТЕИЗМДАН МОНОТЕИЗМГА) Г.Т.Мах,мудова

Мирзо Улугбек номидаги УзМУ фалсафа фанлари доктори, профессор https://doi.org/10.5281/zenodo.6839889 Аннотация. Мацолада зардуштийлик диний-фалсафий таълимотининг манбаси Авестани урганиш орцали унинг диний-мифологик ва фалсафий томонлари та^лил этилган. Тадцицот натижалари барча диний гояларга хос булган дин ривожланиши жараёнининг барча босцичларини узида акс эттирган зардуштийлик ва Авеста мисолида мухокама этилади. Жумладан, муаллиф Яштларда, ибтидоий диний топинишлар: тотемизм, анимизм, фетишизм ва се^ргарлик салцитлари, шунингдек, цадимги халцларнинг купхудолилик (политеизм) билан боглиц эътицодлари ва Хотларда (Ясна) Зардушт томонидан кашф этилган яккахудолилик (монотеизм) таълимоти уз ифодасини топганлигини цайд этади.

Калит сузлар: Авеста, Яшт, Гата, Ясна, зардуштийлик, дин, политеизм, монотеизм, цадрият.

ЗОРОАСТРИЗМ КАК РЕЛИГИОЗНАЯ СИСТЕМА (ОТ ПОЛИТЕИЗМА К МОНОТЕИЗМУ) Аннотация. В статье на основе изучения Авесты, источника зороастрийского религиозно-философского учения, анализируются его религиозно-мифологические и философские аспекты. Результаты исследования обсуждаются на примере зороастризма и Авесты, которые отражают все этапы процесса развития религии, свойственные всем религиозным представлениям. В частности, автор отмечает, что в Хотах (Ясне) нашли свое выражение примитивные религиозные культы: тотемизм, анимизм, фетишизм и колдовство, а также верования древних народов, связанные с политеизмом, и открытое Зороастром учение о монотеизме.

Ключевые слова: Авеста, Яшт, Гата, Ясна, зороастризм, религия, политеизм, монотеизм, ценность.

ZOROASTRIANISM AS A RELIGIOUS SYSTEM (FROM POLYTHEISM TO MONOTHEISM) Abstract. Based on the study of the Avesta, the source of the Zoroastrian religious and philosophical teaching, the article analyzes its religious, mythological and philosophical aspects. The results of the study are discussed on the example of Zoroastrianism and the Avesta, which reflect all stages of the process of development of religion, characteristic of all religious ideas. In particular, the author notes that primitive religious cults found their expression in Hoti (Yasna): totemism, animism, fetishism and witchcraft, as well as the beliefs of ancient peoples associated with polytheism, and the doctrine of monotheism discovered by Zoroaster.

Keywords: Avesta, Yasht, Gata, Yasna, Zoroastrianism, religion, polytheism, monotheism, value.

КИРИШ

Маълумки, диншуносликда динларни муайян тарзда таснифлаш кабул килинган: ибтидоий жамият динлари, миллий динлар, жах,он динлари. Шу билан бирга, динлар политеистик (купхудолилик) ва монотеистик (яккахудолилик) турларга булинади.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Зардуштийлик динига бу таснифларнинг барчаси тугри келади. Чунки унда хам ибтидоий динларга, хам жахон динларига хос булган хусусиятлар мавжуд. Шунинг учун олимлар бу динни политеизм ёки монотеизмга тегишли эканлиги масаласида ягона бир фикрга келмаганлар. Бу масалани хал этишда зардушийликни жуда кадимги даврларда пайдо булганлиги ва шаклланганлиги, куп асрлар давомида турли маданиятлар таъсирида ривожланганлиги ва камол топганлигини хисобга олиш мухимдир.

Авестани урганишда унинг диний-мифологик ва фалсафий томонларини фарклаш зарур. Авеста дин ривожланиши жараёнининг барча боскичларини узида акс эттиради. Унда, аникроги Яштларда, ибтидоий диний топинишлар: тотемизм, анимизм, фетишизм ва сехргарлик салкитлари, шунингдек, кадимги халкларнинг купхудолилик (политеизм) билан боглик эътикодлари ва Х,отларда (Ясна) Зардушт томонидан кашф этилган яккахудолилик (монотеизм) таълимоти уз ифодасини топган.

Бу борада баъзи олимлар томонидан билдирилган фикрлар зардуштийлик монотеистик дин эканлигига ишонтиради. Масалан, Л.А. Лелековнинг фикрича, зардуштийлик келиб чикиши буйича - "жуда кадимги мафкура ходисасидир (реликт), шаклан - инсоният тарихидаги бир неча кодификация килинган динлардан биридир. Зардуштийлик жахон полиэтник деб аталувчи динлар турига (буддавийлик, христианлик ва ислом) кирмаса-да, лекин узининг типологик ухшашлиги хамда унинг бу динларга этган таъсири узок вакт давом этганлиги ва чукур булганлиги сабабли улар билан бир каторда курилади".

Фикримизча, зардуштийлик политеистик эътикодлардан монотеизмга утиш даврига хос булган дин булиб, политеистик худолар пантеонида хам у дунёни, хам бу дунёни яратувчи ягона илохнинг олдинга чикишини ифодалайди, шу билан бирга, тотемизм, анимизм, шаманизм ва сехргарлик каби диннинг ибтидоий шаклларини узида мужассамлаштиради.

Баъзи олимларнинг хулосаларига кура, аслида зардуштийлик ^адимги Марказий Осиё ва Эронда тафаккур ривожланишининг бирнеча йуналишларидан бири булган ва кенг таркалмаган. Зардуштийликнинг афзаллиги ва уни кенг урганилишининг сабаби унга тегишли булган кадимги матнларнинг (Авеста) сакланиб колганлигидадир. Бошка йуналишларга кура, археологик маълумотларнинг реконструкцияси ва кейинги даврларда ёзилган матнларни талкин килиш асосидагина чукур урганилиши мумкин, яъни уларни тадкик килиш мураккаброк.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Марказий Осиё худудларида кадимда яшаган хинд-арий кабилалар диний онгида хар хил худолар бошчилик килган турли худолар пантеонига эга булган. Бош худо Яма, Йима, Митра, Мазда ва бошкалар шулар жумласидандир. Баъзи олимларнинг фикрича, бундай гувохлик Авестанинг узида хам мавжуд. Масалан, Л.А. Лелековнинг фикрига кура, Яснанинг 12-чи Х,отида зардуштийлик дини "Ахуравий, зардуштий дини" деб аталиши ушбу Х,от муаллифи мазкур худудда бошка унча самарали булмаган диний таълимотлар булганлигига ишора килади. Худудда эътикодлар куплигини барча ташки манбалар (Ассирия, ^адимги Юнон), айникса, кейингилари, тасдиклайди.

"Эрамиздан олдинги II минг йилликда кабилалар бирлашиб, давлатчилик шакллана бошлаган бир пайтда улкамизда турли диний эътикодлар ва маросимлар узаро коришиб, вакт утиши билан муким тус олиши табиий булган. Кеч бронза даври учта асосий эътикод

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

анъаналарининг узаро таъсири билан ажралиб туради: хаома куйиш билан боглик митраистлик, олов эътикоди хукмрон булган авесточа хамда Сугддан шимол ва шарк томонда яшовчи чорвадор кабилаларида ведалар мавзулари аралашган. А.Саидов фикрига кура: "Зардуштий политеистик («плюралистик») ибодатхона урнига монотеистик ибодатхона яратган. Бунда колган барча худолар ягона Ахура Мазда худодан келиб чиккан.Иккинчидан, улар ушбу катъий ибодатхонани «ёвузлик кучлари»га карши куйганлар. Бу кучлар барча илохийлик хамда душман кабила ва уругларнинг кахрамонлари булиши мумкин булган. Биринчи марта «узиникилар» ва «бегоналар»ни худудий, этник белгига караб эмас, балки Эзгулик (яъни чорвадорлар олий табакаси) тарафдорлари ва Ёвузлик югурдакларига булишдек ахлокий белгига караб булиш дунёкараш нуктаи назаридан асосланган".

Улкамизда юзага келган зардуштийлик хам ана шу йусинда хукмрон динга айланади, бирок Александр Македонский юришларидан сунг яна курама диний мухит урнашади".

^адимий асотирий дунёкараш тизими илохий карашларга айланган. Энди одам тасаввурида табиат ходисалари устидан хукмрон, хатто уларни яратишга, тартибга солиб туришга кодир, хулласки, инсоннинг химоятини таъминлашга масъул эзгу илохий тимсоллар тизими пайдо була бошлайди. Инсон мана шу тизимни азал-азалдан факат эзгу кучлар ибтидоси сифатида тасаввур килишга мойил булган. Айни шу хусусият зардуштийликнинг маънавий-фалсафий асосларига, космогониясига, диний тизимига хос булган.

Археологик маълумотларга кура, ушбу кадимги кабилаларнинг (э.а. Ш-II минг йилликлар оралигида) Бактрия ва Маргиёнада топилган уч турдаги эхромлари мавжуд булган ва, демак, уч хилдаги ибодат амалиёти мавжуд булган - оловни ва турли шаклларда худо йулига атаб ичкилик ичишни кадрлаш. Шу билан бир каторда ушбу ибодат амалиётлар, шу жумладан, нариги дунё худоси Йимага ибодат килиш билан бир вактда кулланган эхромлар хам булган. Баъзи олимларнинг фаразига кура, ушбу эхромлар илк хинд-эрон этник катламига тегишли булиб, Афгонистондаги Нуристонли "кофирлар" уларнинг кейинги авлодларидир. Милоддан аввалги II-чи минг йилликда мазкур катламни форс тилларида сузлашувчи кабилалар "тулкини" босади, улар катта ибодатхоналар, эхромлар курмаганлар.

Шундай килиб, зардуштийликни хар томонлама урганиш жуда кенг камровли ёндашувни, турли фанларнинг (тарих, диншунослик, археология, этнография, фалсафа ва б.) бу йуналишдаги тадкикотлари ютукларидан фойдаланишни талаб этади. Чунки зардуштийликнинг монотеистик дин булиб шаклланишида мазкур худудда таркалган турли-туман ибтидоий ва ривожланган диний топинишлар, сигинишлар, эътикодлар, карашлар, шунингдек, тарихий-сиёсий ва тарихий-маданий жараёнлар ва омиллар узига хос таъсир курсатган. "Зардуштийлик - кадимги мафкуранинг колдиги (реликт) булиб, унинг мухлислари томонидан маздаясна ("даэна мазда-ясна" - Маздани улугловчилар дини) - маздапарастлик деб номланади ва тарихий жараён давомида у уз мазмуни, мафкуравий йуналиши ва ижтимоий асосини бир неча марта узгартирган".

^адимдан махаллий илдиз отган эътикодлар янги вужудга келаётган эътикодлар билан узаро таъсирга кириб, янги хаёт касб этган. Айни бир макон ва замонда турли -туман эътикодларнинг курамасидан узига хос куп киррали диний тасаввурлар вужудга

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

келиб, салтанатлар чегаралари узра куча бошлайди, хар бир эътикоднинг диний ходимлари орият учун узаро курашади. Ва нихоят, мазкур куп хилликдан яхлит тизим сифатида Яккахудолилик динлари кад кутаради ва бунда асосий диккат-эътибор инсон ва унинг Охиратда куткарилишига каратилади. Узига хос "халоскор" диний гоялар пайдо булади. Тарихчи Герардо Ньоли фикрича, бу даврда "сотериология (сотер - халоскор, куткарувчи) ва эсхатология (борли; ва инсоннинг охир-окибат такдири хакидаги) таълимотлари диний тафаккурнинг устувор шаклига айланиб, кадимий эътикодлар эса нариги дунё рохати ва азобига ургу берувчи эътикод таъсирида аста-секин узгариб борган. Ибтидоий диний эътикодларда маънавий-ахлокий мохият заиф булиб, юкори погона -Яккахудолилик эътикодларига утилиши билан инсоннинг ахлокий нормалари биринчи уринга кутарилади. Узидан олдинги бутпарастлик ва купхудолилик эътикодларидан фаркли равишда Яккахудолилик эътикодларида диккат-эътибор купрок инсонга, унинг ахлокига каратилади. Юлдузларга сигиниш йуналишида астрология (нужум илми) тобора кучаяди хамда унда Вакт ва Такдирни бошкарувчи универсал тартиб тушунчаси кучаяди.

Шу билан бирга, хар бир даврнинг узига хос халк эътикоди мавжудлиги ва ана шу эътикод намоён булган илохлари ва рамзлари айнан шу давр учун хослиги хам исбот талаб этмайди. Эътикод рамзлари узгариб борганини ибодатхоналар деворларига устама -уст туширилган тасвирлардан билиш мумкин. Дархакикат, халк санъати намуналари замонлар каъридан вакт узра катламма-катлам намоён булиши олимлар томонидан кайд этилган ходиса булгани каби, эътикод билан боглик маросимлар ва ибодат жойлари хам шу жараённи бошдан кечиради".

Ушбу худудларда турли диний йуналишлардан маздеизм (маздапарастлик), эгизак рухларга сигиниш, Зардуштийлик, Ахамонийлар сулоласи дини, зурванизм каби эътикодлар таркалган. 1) Маздапарастлик. Ахамонийлар давридан илгари ва Авеста таъсиридан мустакил равишда, мустакил йуналиш сифатида Гарбий Эронда IX-VШ асрларда таркалган. Зардуштийликдан фаркли уларок, маздеизмда Ахура ва девларга ибодат килиш, сома (хаома, хом)га ухшаш психотроп (асабга таъсир килувчи) ичимликларни куллаш ва бунинг асосида башорат амалиётини амалга ошириш кенга таркалган.

Худди шу даврда эгизак олий худоларга сигиниш хам таркалган булиб, у Зардушт таълимоти асосларидан бири булиб хизмат килган булиши мумкин, чунки Зардушт икки эгизак рухлар хакида тингловчиларга батафсил шарх бериб утирмасдан, яхши маълум булган нарса хакида гапиргандай сузлайди. Эгизак рухлар хакидаги кадимий афсона, К. Леви-Стросс фикрига кура, дуал-уруглар асосида ташкил топган жамиятлар дунёкарашини хамда уларнинг дуалистик космогониясини акс этади, бундай жамиятда хар бир эгизак алохида фратриянинг асосчиси хисобланади. Зардушт таълимотида бу афсона янгича талкин килинади.

Зардуштийликнинг мукаддас китоби Авестанинг пайдо булиш вакти ва шарт-шароитлари фанда ханузгача ноаник булганлиги сабабли зардуштийликни мафкуравий ва диний ходиса сифатида талкин килувчи ягона илмий концепция яратилмаган. Унинг турли талкинлари ичида Ж. Дармстетер, Х.-С. Нюберг, С.Л. Толстов, В.И. Абаев ва бошкаларнинг бу масала буйича карашларига кушиламиз. Унга кура, зардуштийлик -Ахура Маздага монотеистик тарзда сигиниш хамда Марказий Осиё ва Эрон худудларида кадимги политеистик динлар уртасидаги синкретик компромисс (узаро бир-бирига ён

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

бериш)дан иборат. М.Н. Вольфнинг куйидаги фикри заруштийлик монотеистик дин булганлигини тасдиклайди: "...Зардуштийлик, фукаровий ёки бирон-бир халк, кабилага (этник) тегишлилиги тамойилига асосланиб, одамларни "узимизникилар ва бегоналар"га булиш мезонини бекор килади ва янгича - "эзгулик" ва "ёвузликка" тегишлилик "аксиологик" тамойилини киритади".

Шу билан бирга, Л.А. Лелековнинг "Хозирги замон фанида Авеста" асарида келтирилган В. Хеннингнинг фикри юкоридаги карашнинг мазмунини яхши ифодалайди, деб уйлаймиз: Ушбу худудда таркалган турли политеистик динларни юкори даражада ривожланган дин сикиб чикаришга харакат килади, "унинг узи кенг халк оммаси уфкидан юкорида турган ва политеизмни бутунлай сикиб чикара олмади, куп вилоятларда политеизм харбий табака ва оддий халкнинг эскича эътикодларининг саркитлари сифатида сакланиб келган. Оммавий диний эътикодларнинг кохинлар динига карши доимий кураши ^адимги Юнонлик кузатувчиларнинг (Геродот, Плутарх ва б.) бизга колдирган карама-карши маълумотларида уз аксини топган, улар диннинг у ёки бу куринишлари тугрисида уларга маълумот берган кишиларнинг ижтимоий мавкеи ва у ёки бу эътикоднинг вактинча устун туришига боглик равишда фикр билдирганлар... Зардуштийликнинг бош гояси инсоннинг индивидуаллиги ва унинг оламда урнатилган тартибга нисбатан масъулиятида ифодаланади. Зардуштдан илгари алохида шахс ва унинг хаёти кам ахамият касб этган... Индивидумни эркин хохиш билдирувчи киши сифатида англаган ва коинотнинг пировард такдири инсоннинг карорлари билан белгиланишини тушуниб етган Зардушт, уз даврининг диний карашлари билан алокани куркмасдан узиб ташлайди,"- деб ёзади муаллиф. В. Хеннингнинг фикрича, Зардуштийликнинг типологик узига хослигини хинд-эрон диний меъёрлари, кадриятларининг тубдан урин алмашиши (инверсияси) ташкил килади, илгариги кабилавий идеаллар урнини эгаллаган индивидуал онгнинг янги эсхатологик (Охиратга томон) йуналиши Зардушт диний акидаларининг марказида туради ва, нихоят, зардуштийлик чорвадор-уругдошлар дини эмас, балки хакикатдан хам "кохинлар дини" булган, яъни оммавий булмаган, балки тор гурух ёки жамоанинг эзотерик (ёпик) окимининг дунёкараши эди. В. Хеннингнинг хулосалари бевосита Х,отлардан келиб чикади, "Кичик Авест"га хос булган содда политеистик карашлар ва априор талкин килинган археологик манбалар ташкарида колиб кетади.

X. Хомидийнинг куйидаги фикри, юкорида келтирилган В. Хеннингнинг фикрини кабул килишидан далолат беради: "Айрим тадкикотчилар Зардушт асарлари "Хос шеърлари", яъни зардуштийлик таълимоти, якка тангри гоясини тушунадиган кохинлар, уламоларга мулжаллаб ёзилган, уларнинг асл мохиятини оддий халк англамаган, шунинг учун махсус уламолар оташкадаларда, кироат ва ижро олдидан мадхия мохиятини изохлаб берган, шу йусинда "Авеста шархлари" пайдо булган, деган хулосага келишган".

В. Хеннингнинг ушбу мулохазасини М.Н. Вольф уз тадкикотларида тасдиклайди: "... Хотларга асосланган зардуштийлик анъанавий "халкчил" хинд-эрон динига нисбатан, шубхасиз, инновацион оким булган...". Муаллиф зардуштийликни яхлит, чукур, новаторлик таълимот деб тавсифлайди. Унинг асосий холатлари куйидагилардан иборат: ягона, доно илохни эълон килиш; борликнинг пайдо булиши ва унинг ахлокий бошлангич асослари хакидаги масала; хакикий ва сохта билиш хакидаги масала; бир-бирини истисно килувчи диний таълимотлар уртасидаги муносабат (шаклланаётган зардуштийликнинг анъанавий динга карши туриши ва хаттоки унга нисбатан адовати); борликнинг барча

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

даражаларида, шахсдан бошлаб то коинот даражасида эзгулик ёки ёвузлик тарафдори булишни танлаш; эзгулик ва ёвузлик мезонлари ва унга асосланган мафкуравий ва сиёсий кураш; ва, нихоят оламнинг яратилиши актининг азалдан куйилган максади ва унинг пировард натижасини башорат килиш. Зардушт тасаввурларининг баён этилиши юкори даражада мавхум булган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Х,отларга асосланган зардуштийлик таълимоти шаклланиши, ривожланиши ва таркалишидан кейинги даврда узгартирила бошланди. М.Н. Вольфнинг фикрига кура, бу даврда "Еттихот" (Ясна, 32-45-Х,отлар) деб номланган Авестанинг булими ёзилади, "кохинлар дини" шаклланади, "Кичик Авеста" анъанаси шаклланади. Бу даврдаги зардуштийлик таълимотида купхудолиликка кайтиш кузатилади, лекин илохлар одамсимон (антропоморф) булмаган.

Марказий Осиё ва Эрон худудларида кадимги даврларда таркалган динлардан яна бири Ахамонийлар сулоласи хукмронлиги даврида таркалган Ахура Маздага сигинишнинг яна бир куринишидир. Илмий адабиётда Сосонийлар сулоласи хукмронлигидан аввалги Ахура Маздага сигинишнинг куринишларини маздапарастлик деб номлаш кабул килинган, "Ахамонийлар дини" бундан мустасно. "Ахамонийлар дини" худолари пантеонига Ахура Мазда бошчилик килсада, у Зардушт таълимотидаги мавхум Рух эмас, балки одамсимон (антропоморф) илох булиб, Ахамонийлар давлати хукмдорлари тахтга утириш учун ундан хукук олиб, унинг мархамати билан давлат бошкарувини амалга оширадилар. Илохлар пантеонининг узи, худди уша даврдаги форслар салтанати сингари, катъий равишда марказлашган: илгариги худолар пантеонлари ва янги, забт этилган халклар пантеонлари илохлари Ахура Мазадага буйсунадилар. Шундай килиб, Ахамонийлар дини мохиятан зардуштийликдан илгариги диний анъаналари ва зардуштийлик таълимотининг "сиёсий" синкретизацияси сифатида ифодаланади. Бу даврда Зардушт исми Ахамонийлар сулоласининг тошга уйилган

ёзувларида хам ва уша давр ^адимги Юнон тарихчилари асарларида хам тилга олинмайди. Бунинг сабаби хам сиёсий булган, худо ва халк уртасидаги воситачи вазифасини кохин эмас, хукмдор амалга оширади. Шундай килиб, изчил зардуштийлик узгалар учун ёпик булган укимишли кохинлар гурухининг дини булиб колади.

Зардушт монотеизм гояларини илгари сурганлиги Авеста матнларида яккол кузга ташланишини Л.А. Лелеков куйидагича тавсифлайди: "Пайгамбар "Кичик Авеста"даги, илдизлари кадимги хинд-европа кабилаларига тегишли ва насл-насаб шажарасига эга ижтимоий институтлар номларини янгилайди, уларнинг хар кандай бошка кадимги ва урта аср Эрон манбаларида умуман йуклиги сабабли сунъийлиги очик-ойдин кузга ташланиб туради. Зардушт политеизм худолари номларини хаттоки бунга эхтиёж булган контекстларда хам тилга олишдан кочади (масалан, Ясна 30.9 ва 31.4 ларда уларнинг номларини келтириш урнига, худоларни Ахуравийлар деб атайди)". Ясна, 30-Х,от: "9 Эй, Мазда!

Биз оламу одам тириклигини янгилов-чи ва сенинг булмиш Ахуравийлар билан бирга яшамокни истаймиз".

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Ушбу фикрларини тасдиклаш максадида Л.А. Лелеков йирик авесташунослар мулохазаларига мурожаат этади. А. Мейе, А. Кристенсен, Ж. де Менаш, Э. Бенвенист каби авесташунослар Хотларга киритилган лексик ва мафкуравий узгаришларни (инновациялар) Зардуштнинг ижтимоий позицияси, унинг уша даврда Эронда хукмрон булган харбий зодагонларга карши курашининг окибати деб хисоблайдилар. Шу билан бирга, бу олимлар Зардушт таълимотини Ахдмонийлар сулоласи ва кадимги Эрон жамоаси оммавий тарзда кабул килмаган, балки зардуштийлар жамоаси барча тарихий даврларда маздеизмнинг ислох килинмаган чексиз стихиясидаги катта булмаган, чекланган анклав (жамоа) булиб келган деган фикрни билдирадилар. МУ^ОКАМА

Яштлар зардуштийликдан аввал мавжуд булган, кадимги Эрон харбий зодагонлари - airya, яъни "арийлар" худоларига багишланган мадхиялардан иборат эди. Улар Зардуштнинг нафратини келтирар эди, шунинг учун у Яштларда мадх этилган конхур худоларни тилга олиш, airya атамасидан фойдаланишдан кочишга харакат киларди ва харбий зодагонларни купинча "Ёлгон (Друж) зоти" деб атайди.

Авестанинг Катта ва Кичик (Янги) кисмларга булиниши шартли равишда хамда хозирги давр филологик эхтиёжлардан келиб чиккан холда амалга оширилган булиб, кадимий Зардуштийлар жамоаси дунёкарашига тугри келмайди. Шундай булсада, Хотлар ва Яштлар уртасида мафкуравий мухолифат хакикатан мавжуд. Бу мухолифлик Хотлар ва Яшларни тузган кишиларнинг узига хос ижтимоий позициялари, мухолифлик (сектантлик) мафкураси билан шартланади, бу хакда ^адимги Юнонда э. а. V-IV асрларда хабардор булганлар. Юнонлар Зардушт таълимоти махфий диний жамоа аъзоларига, "форсларнинг сарасига" каратилганлигини билганлар. Бу хол бевосита Хотларнинг узида хам ишора сифатида (Ясна 29.11), хам аник фикрлар билан (Ясна 48.3 ва 10) тасдикланади.

^адимги кохинлар таркибидаги узига хос, катта булмаган гурух Авестанинг мафкуравий йуналишини ва уни ифода этиш воситаларини олдиндан белгилаб куйди ва бу гурух узгача фикрловчи, кадимги, зардуштийликдан илгари мавжуд булган дин вакилларини (кавай(кави) ва коропон(карапан)лар) лаънатлагани Хотларда уз ифодасини топади. Бунинг учун Зардушт илгари ишлатилмаган, янги ва мураккаб маъноларга эга булган атамалардан фойдаланишга харакат килади. Бу хол, Л.А. Лелековнинг фикрига кура, Хотларда "(илгари) кулок эшитмаган" сузлар, "энг олий таълимот" деган ибораларда уз ифодасини топади.

Зардушт таълимоти камчиликни ташкил этган танланганларга мулжалланган -"(сирли хикматларни) билгучиларга", "энг аъло одамларга", "донолар", "хамкасбларга", яъни маънавий жихатдан энг сара кишиларга каратилган. Бу иборалар оркали, Л.А. Лелековнинг фикрича, гайри хиссий (гайри оддий) билишга ишора килинган.

Яштларда (4.10 ва 14.46) талаб этилганидек зардуштийлик доирасида хозирги вактда хам кабиладошлар ва ажнабийлардан эътикод сирини химоя килиш талаби амалга оширилади:

Яшт 14, 46

"Бул отни, бул дуони, Зардушт,

Бегонага айтмасин хеч ким,-

Майли айтсин ота углига,

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Ога айтсин уз жигарига, Муридига айтсин муршиди..." ХУЛОСА

XIX асрнинг охиридан бошлаб авесташуносликда Зардушт таълимотининг ёзма хужжатлари факат Х,отлар эканлиги, Яштлар ва Видевдод (Вандидод) эса сохталаштирилган матнлар деб хисоблаш кабул килинган. Бундай караш нотугри булган, лекин шу билан бирга Видевдод (Вандидод) ва Яштлар хакикатан бутунлай бошка диний эътикод меъёрларига каратилган. Улар Х,отлардаги курсатмалар билан жуда чукур зиддиятларга боради, бу зиддиятлар купинча стихияли, атайлаб килинмаган тарзда келиб чиккан. Шу билан бирга, авесташунослар фикрича, дуализмни илгари сурувчи Видевдоднинг биринчи ва учинчи бобларида бу зиддиятлар англанган холда, хаттоки монотеизм мойилига карши чикиш максадида гавдаланади. Мазкур холат Видевдод томонидан Зардушт таълимоти энг сунгги киёфасига эга булган Рага (Рай) шахрини айбланишидан маълум булади. Видевдод 1.16:

"Мен - Ахура Мазда - яратган ун ик-кинчи сарзамин ва гузал юрт уч баходир хукмрон булган Райдир"

"Видевдод тузувчилари зардуштийлик рухонийлари тахти булган Рай шахрида яшовчи одамлар эътикодини гунохли шубха, кандайдир диний виждонсизлик деб тушундилар. ^атъий дуалистлар Райда вужудга келган монотеизм таълимоти обрусига дог туширмокчи булдилар. Узлари эса оламни вужудга келтирган низо таркибидаги кучлар жойланишини тубдан узгартириб юбордилар. Агар Х,отлар ва Ясна 19 да "икки азалий рух" Мазданинг окибати, лекин унинг узи узгармас бенуксон оламида мавжуд, бу рухларнинг устида ва уларнинг курашидан ташкарида деб эълон килинган булса, Видевдод буйича эса Мазда, ... бир даража куйига туширилган ва уткинчи ва демак унга лойик булмаган эзгулик ва ёвузлик уртасидаги курашда икки рухдан бири билан тортишишга мажбур...".

Зардуштийликда инсоният тарихида илк бор инсон шахс сифатида курилади. Оламнинг ривожланиши инсон иродаси, унинг эзгулик ёки ёвузлик тарафдори булишига, танловига бевосита богланган. "Х,отлар ва шахсан пайгамбар Зардушт гоявий дастуридаги энг мухим асос, бу - етарли даражада назарий булган субъектив Мен (Ego) фалсафий концепцияси, унга хаттоки ^адимги Юнон фалсафасида таккослаб буладиган назария йукдир. Жахон драмасининг натижаси субъектив Мен афзал курган нарсалари, танлови ва карорларига богликдир. Худоларнинг ёвузлик легионларига карши курашидаги муваффакияти оддий инсонлар ахлокий танловининг сабаби эмас, балки окибати деб эълон килинган. Зардуштийлик изчиллик билан ташки ходисаларни индивидуал психика фаолиятининг натижаси сифатида тасвирловчи инсоний жамият тарихидаги ягона дин булган ва расмий равишда шундай булиб колмокда.

REFERENCES

1. Лелеков Л.А. Зороастризм: явления и проблемы //Локальные и синкретические культы.- М.: Наука, 1991;

2. Махмудова Г.Т. Философская сущность Авесты.- Т.: изд-во журнала «Санъат», 2010;

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

3. Лелеков Л.А. Авеста в современной науке. - М., 1992;

4. Авеста: энциклопедик лугат. Тошкент, "NOSШR", 2020;

5. Кароматов X. Узбекистонда мозий эътикодлар тарихи.- Т.: ЖИДУ, 2008;

6. Сарианиди А.В. Протозороастрийский храм в Маргиане и проблема возникновения зороастризма // Вестник древней истории. - 1989. - № 1;

7. Пьянков И.В. Тоголок-21 и пути его исторической интерпретации // Вестник древней истории. - 1989. - № 1;

8. Вольф М.Н. Онтологические аспекты иранских влияний на раннюю греческую философию.- Диссертация на соискание ученой степени канд.филос.наук.-Новосибирск, 2003; http://www.nsu.ru./classics/Wolf/Kand-diss.htm#ch3;

9. Леви-Строс К. Структурная антропология . — М.: Изд-во ЭКСМО-Пресс, 2001;

10. Хрмидий X. "Авесто"дан "Шохномага". - Т.: Шарк, 2007;

11. Дандамаев М.А. Иран при первых Ахеменидах (VI в. до н.э.). - М.: «Наука», Изд-во вост. лит, 1963;

12. Рак И.В. Мифы древнего и раннесредневекового Ирана. СПб.-М.: "Журнал «Нева» -«Летний Сад»", 1998;

13. Авесто. Тарихий-адабий ёдгорлик. АскарМахкам таржимаси.- Т.: Шарк, 2001.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.