Научная статья на тему 'ҚАРШИ ВОҲАСИ ТОШ ДАВРИНИ ЎРГАНИЛИШИ БОРАСИДА ДАСТЛАБКИ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ'

ҚАРШИ ВОҲАСИ ТОШ ДАВРИНИ ЎРГАНИЛИШИ БОРАСИДА ДАСТЛАБКИ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мухаммадиев Акмал, Фредерик Брунет

Ўзбекистоннинг жанубий минтақаларида тош даврини ўрганиш борасидаги тадқиқотлар бошқа ҳудудларга нисбатан анча олдин, 1938-1939 йилларда А.П.Окладников томонидан Тешик-тош ғорида изланишлар олиб борилиши билан йўлга қўйилган ҳамда ушбу тадқиқотлар соҳада тизимли изланишлар учун асос бўлган бўлсада, бироқ, Сурхон воҳасига туташ бўлган Қарши воҳаси узоқ йиллар давомида тадқиқотлардан четда қолди. Бошқа минтақаларга нисбатан воҳада тош даврига оид ёдгорликларни аниқлаш учун салкам ярим асрдан кўпроқ вақт талаб қилди. Шу сабабли, Қарши воҳаси тош даврини ўрганиш борасидаги тадқиқотлар унчалик узоқ тарихга эга эмас.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАРШИ ВОҲАСИ ТОШ ДАВРИНИ ЎРГАНИЛИШИ БОРАСИДА ДАСТЛАБКИ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ»

ЦАРШИ ВОХАСИ ТОШ ДАВРИНИ УРГАНИЛИШИ

БОРАСИДА ДАСТЛАБКИ ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

1 2 Мухаммадиев Акмал, Фредерик Брунет

1Миллий Археология маркази, Узбекистан, PhD

Илмий Тадкикотлар Миллий Маркази, Франция

https://doi.org/10.5281/zenodo.12605988

Узбекистоннинг жанубий минтакаларида тош даврини урганиш борасидаги

тадкикотлар бошка худудларга нисбатан анча олдин, 1938-1939 йилларда А.П.Окладников

томонидан Тешик-тош горида изланишлар олиб борилиши билан йулга куйилган хамда

ушбу тадкикотлар сохада тизимли изланишлар учун асос булган булсада, бирок, Сурхон

вохасига туташ булган ^арши вохаси узок йиллар давомида тадкикотлардан четда колди.

Бошка минтакаларга нисбатан вохада тош даврига оид ёдгорликларни аниклаш учун

салкам ярим асрдан купрок вакт талаб килди. Шу сабабли, ^арши вохаси тош даврини

урганиш борасидаги тадкикотлар унчалик узок тарихга эга эмас.

Х,олат 2000-йиллар бошида, Р.Х.Сулейманов томонидан амалга оширилган дала-

кидирув ишларидан кейин узгарди. Рустам Хамидовичнинг саъй-харакатлари билан воха

палеолит даврини урганиш борасида янги боскич бошланди. Р.Х.Сулейманов томонидан

амалга оширилган илмий ишлари натижасида, ушбу худудда палеолит даврига оид

^оракамар ва Ангиллак ёдгорликлари топиб урганилди. Аникланган ёдгорликлардан

Ангиллак гори нисбатан истикболли булиб, олиб борилган археологик тадкикотлар

воханинг палеолит даври тарихига оид илк маълумотларни берди [Сулейманов: 179-180].

Ушбу тадкикотлар воха палеолит даври маданияти хакида дастлабки тасаввурларни

шакллантиришга имкон берсада, тош даврининг кейинги боскичлари, мезолит ва неолит

даври ёдгорликлари масаласи очиклигича колди. Бу хусусият воханинг ушбу давр тарихи

ва маданиятига оид куплаб саволларни келтириб чикарди.

^ашкадарё вохасига туташ худудларда олиб борилган тадкикотлар натижасида тош

даврининг кейинги боскичларига оид ёдгорликлар ХХ аср бошларидаёк кайд этилган эди.

Бу борада Сурхондарёда Айритом ёдгорлиги атрофидан топилган мезолит-неолит даврига

оид топилмалар айникса эътиборга лойик эди [Парфенов: 61-71]. Кейинчалик, 1931

йилдан бошлаб улкашунос археолог Г.В. Парфенов Шеробод тумани худудида бир нечта

мезолит ва неолит даврига оид топилмажойларни ва ёдгорликларни аниклаб урганди

[Парфенов: 37-42]. Кейинги йилларда минтакада олиб борилган тадкикотлар хам ушбу

топилмаларнинг тасодифий эмаслигини курсатади. Жумладан, сунгги йилларда Кайнар-

Камар [Нишиаки: 2015; Nishiaki: 2022] ва Туда-1 [Синг Жоу: 148-157; Бердикулов: 42-48]

каби мезолит ва неолит даврига оид ёдгорликларнинг топиб урганилиши хам минтакада

ушбу даврга оид манзилгохлар мавжуд булганлигини исботлайди.

^ашкадарё вохасига туташ ва мезолит хамда неолит даври ёдгорликларининг

алохида марказлашуви кузатилган иккинчи бир минтака Самарканд вилояти, Нуробод

тумани худудларидир. Ушбу худудларда кейинги йилларда Н.У. Холматов томонидан

олиб борилган тадкикотлар мухим натижаларни кулга киритиш имконини берди. Ушбу

худудда тадкикотчи томонидан алохида Созогон неолит даври маданияти мавжудлиги

таъкидланади [Холматов: 10-18].

^ашкадарё вохасида мезолит ва неолит даври жамоалари манзилгохлари ва

маданиятининг шаклланишига сабаб булиши мумкин булган учинчи минтака ^изилкум

минтакаси булиб, ушбу худудлар ^ашкадарё дарёсининг куйи окими худудларида

бевосита ^арши чулига туташ булган. 1963-йилда ^ашкадарё чулига туташ худудларни урганиш учун юборилган Мохандарё экспедицияси аъзоси А.Аскаров факатгина ^ашкадарё дарёси билан боглик сув тармоклари тизимини кайд этиб, кадимги ирмокларни аниклади. Ушбу кадимги ирмоклар ва унга туташ Пойкенд кули хавзаси худудлардан неолит даврига оид бир нечта ёдгорликларни аниклаган эди [Аскаров: 28-36; Гулямов: 17-21]. 2004 йилда ^изилкумда, Мохандарё атрофида Франция иштирокидаги узбек-польша экспедицияси томонидан олиб борилган тадкикотлар хам ушбу худудда Калтаминор маданияти мавжудлигини тасдиклади [Szymczak, Khudzhanazarov and Brunet : 26-35]. Шунингдек, 2005 йилда дастлаб, Ф. Брюне ва М. Хужаназаров, кейинчалик Х. Хошимов бошчилигидаги узбек-француз кушма экспедицияси, MAFANAC/MAFAC илмий гурухи томонидан аникланган куплаб Калтаминор маданияти билан боглик неолит даври ёдгорликларини таъкидлаб утиш мумкин [Brunet, Khudzhanazarov et Hoshimov: 118124; Brunet: 38-62; Brunet: 1168-1179; Brunet: 46-52].

2023-2024-йилларда ^ашкадарё вилоятида олиб борилган тадкикотлар воха тош даври ва унинг турли боскичлари тарихини урганишда анча истикболли эканлигини курсатди. Дала-кидирув ишлари натижасида вохада янги тошга ишлов бериш устахонаси аникланди.

Ёдгорлик Гузор туманида, Хисор тог тизмасининг жанубий-гарбий давоми булган Чакчар тогларининг шимолий ёнбагрларидан бошланувчи ва Гузор дарёнинг ирмокларидан булган Каттаурадарё ва Лангардарёнинг оралик худудларидаги кичик вохада жойлашган. Ушбу худудда тог ёнбагрликларидан бошланувчи адирликлар шимолга караб пасайиб боради. Адирликлар орасида куплаб кичик сойликлар мавжуд булиб, улар хам шимол ва шимоли-гарбга йуналган. Ушбу худудда кадимдан палеоген даври чакмоклашган жинсларининг очик манбалари шаклланган (Геология минерология фанлари доктори, Узбекистон Республикаси Давгеолкумитаси Геология ва геофизика институти, булим бошлиги Л.Р.Садикова огзаки хулосаси). Бу манбалар ибтидоий жамоа вакиллари учун тош куроллар ясашда хом-ашё манба вазифасини утаган.

Дала-кидирув ишлари натижасида урганилган худуднинг шимоли-шаркий кисми катор йиллар давомида лалъми экин майдонларига айлантирилган ва антропоген таъсир натижасида уз табиий рельефини кескин узгартирган. Ушбу худдудда антропоген таъсир излари яккол куринади. Тадкикот ишлари натижасида урганилган худудда 50 ошик нуктада тош артефактлар мавжуд нукталар аникланиб, топилмаларнинг ер сатхида тупланишининг иккита холати аникланди. Биринчи холатда топилмалар шимолга йуналган асосий сой узанига перпендикуляр холда келиб кушилган кичик узанларни бир-биридан ажратиб турган адирликларнинг тумшук кисмида учрайди. Ушбу холатда адирликлар тумшук кисмида сув ювиши натижасида турли улчамдаги кайроктош куринишидаги ёки плиткасимон ёткизик холидаги чакмоклашган тог жинсларининг юзалари очилиб колган. Иккинчи холатда топилмалар ер сатхида адирлик юзасида, нишаблик буйлаб ёйилган.

Ер сатхидан йигиб олинган топилмалар орасида 101 дона тош буюмлар аникланди. ^улга киритилган ашёларнинг техник-типологик хусусияти ва юзаларини коплаган патина уларни сунгги палеолит давридан то неолит давригача даврлаштириш имконини беради. Бу каби холатлар одатда тошга ишлов бериш устахоналарига хос хусусият булиб, топилмалар туплами ва жойлашув нукталари холати мазкур худудда устахона-манзилгох типидаги ёдгорликлар хам мавжуд булиши мумкинлигини инкор этмайди.

Топилмалар ичида нуклеуслар 14 донани, учриндилар 53 донани, пластиналар 4 донани, пластинкалар 2 донани, техник йунилгилар 5 донани, хом-ашё парчалари 13 донани, кичик улчамдаги чешуйкалар 13 донани ва куроллар 2 донани ташкил этади.

Коллекция таркибидаги 14 дона нуклеус ва нуклеуссимон тош артефактлардан № 23 нуктадан топилган бир донаси нуклеус эзма усулда пластинкалар олиш учун мулжалланган каламсимон нуклеусдир. Унинг улчамлари 30х48х57 мм. булиб, зарб майдони йирик йунилгалар олиш йули билан кия холда тайёрланган. Нуклеус чакмоклаш юзасининг ён лотариалларидан олинган махсус йунилгалар асосий чакмоклаш юзасини кабариклигини таъминлаган. Нуклеуснинг чакмоклаш юзасига карама-карши юзага хам зарб майдон ва дисталдан ишлов берилган. Ушбу техника асосий чакмоклаш юзадан ён кирралари бир-бирига параллел, тугри профилли пластинкалар олишни имконини таъминлаган. Бу каби нуклеуслар неолит давридан бошлаб пайдо булади.

Нуклеусларнинг бошка бир тури бир ва икки чакмоклаш юзали булиб, уларда хам чакмоклаш юзаларини алохида тайёрлаш техникаси кузатилади. Жумладан, № 29, 45, 52 нукталардан олинган нуклеусларнинг чакмоклаш юзалари махсус тайёрланган. Уларда нуклеус чакмоклаш юзаси ён лотариалидан ёки дистал кисмидан чакмоклаш юзасига тугри перпендикуляр холда йунилгилар олиш йули билан йунилган. Ушбу йунилгиларни олишда чакмоклаш юзаси зарб майдони вазифасини утаган. Улардан бири 47х62х34 мм. улчамга эга булиб, икки чакмоклаш юзали ва икки зарб майдонли. Чакмоклаш юзалари бир-бирига карама-карши юзаларда жойлашган. Зарб майдонлари эса бир-бирига нисбатан тугри перпендикуляр жойлашган. Чакмоклаш юзаларидан бирининг зарб майдонидан ва унинг дистал кисмидан бир-бирига параллел равишда йунилгалар олинган булиб, у карама-карши чакмоклаш юзасининг ён лотариалларини перпендикуляр тарзда кесиб тушиб, чакмоклаш юзасини торайтирган. Натижада тайёрланган юзадан олинадиган йунилгалар шакли, улчами ва ён кирралари уткирлиги таъминланган. Ушбу нуклеуслардан охирги чакмоклаш боскичида уртача улчамдаги учриндилар олинган. Коллекция таркибида ушбу усулда ишлов берилган нуклеуслар нисбатан купчиликни ташкил этади. Улар асосан юкоридаги тартибда ишлов бериш усулларини такрорлайди. Факат зарб майдони ва чакмоклаш юзаларининг сони хамда жойлашиш холатига кура бир-биридан фаркланиши мумкин. Бошка бир гурух нуклеуслари эса битта зарб майдони ва битта чакмоклаш юзасидан йунилгалар олишга каратилган булиб, уларда ишлов беришнинг техник хусусиятлари юкорида таснифланган нуклеуслар каби яккол намоён булмаган.

Коллекция таркибида учриндилар асосий фоизни ташкил этади. Уларнинг улчамлари ва профили турли хил булиб, хар хил даражада патинага эга. Улардан бири 93х55х21 мм. булиб, бутун юзаси патина билан копланган. Учринди зарб майдончасини саклаб колган булиб, унинг зарб буртмаси хам яккол намоён булган. Унинг дорсал юзаси узидан олдинги йунилгалар изини хам саклаб колган булиб, улар хам учринди чакмоклаш укига нисбатан параллел жойлашган. Учринди дорсали юзаси икки хил патинага эга булиб, ушбу холат уни иккинчи марта кайта ишлатилганлигини хам курсатиши мумкин. Йирик учриндилар ичида дорсал юзаси ортогонал, марказга интилувчи, леваллуа ва конверген йунилга излари билан копланган учриндилар хам мавжуд.

Коллекция таркибида пластина ва пластинкалар кам фоизни ташкил этиб, улар асосан фрагментлардан иборат. Жумладан, пластиналар бор йуги 4 донани ташкил этади. Улар деярли барча холатларда атипик куринишга эга. Пластиналарга нисбатан

пластинкалар янада кам сонли булсада, техник жихатдан яккол намоён булган. Улар бир дона проксимал ва бир дона дистал фрагментдан иборат булиб, анча юпка ишланган.

Коллекция таркибида хом-ашё парчалари ва техник йунилгалар хам катта фоизни ташкил этади. Топилмалар ичида куроллар жуда кам курсаткичга эга булиб, улар асосан бир дона пайконнинг дистал кисми ва ретушланган учриндидан иборат.

Р.Х.Сулейманов томонидан Ангиллак ёдгорлигида олиб борилган тадкикотлар хамда Гузор тумани худудида аникланган мазкур ёдгорликлар воха тош даврининг турли боскичлари кетма-кетлиги хакида маълум бир маълумотларни беради. Ангиллак ёдгорликлари тош индустрияси Р.Х.Сулейманов томонидан Обирахмат маданиятига мансуб ёдгорликлар гурухига киритилган. Лекин, тош даврининг сунгги палеолит даврига оид янги ёдгорлиги маданий мансублиги хакида илмий хулосалар билдириш учун тулик тахлил талаб килади. Мавжуд тош буюмлар коллекцияси эса хозирда унинг маълум бир маданий гурухга мансублиги хакида аник фикрлар билдириш имконини бермайди.

Воха неолит даври хакида суз борганда эса унга кушни худудлар неолити хакидаги хулосаларга таяниб фикр юритиш мумкин. Маълумки, ^ашкадарё вохасига туташ минтакалардан неолит даврига оид ёдгорликлар аникланган булиб, улар турли маданий гурухларга тегишлилиги таъкидланган. Сурхондарё вилоятидаги неолит даври ёдгорликлари асосан Тожикистон худудидаги Хисор маданиятига тегишлилиги кайд этилган [В.А.Ранов, Г.Ф.Коробкова: 133-147; В.А.Ранов: 22-41]. Самарканд вилояти Нуробод тумани худудидаги ёдгорликлар эса Н.У.Холматов хулосаларига кура Созогон маданиятига тегишлилиги кайд этилган. Ушбу ёдгорликлар маданий мансублиги хакида Ф.Бруне томонидан таклиф килинган хулосаларга кура улар калтаминор маданиятига мансуб [Brunet: 52-53]. ^ашкадарёнинг ^изилкум билан туташ худудларида топиб урганилган ёдгорликлар эса Калтаминор маданиятига тегишли деб хисобланади [Виноградов: 114; Виноградов: 11; Виноградов: 44; Brunet: 38-62; Brunet: 46-52].

Мавжуд тош коллекция таркибидаги артефактлар техник-типологик хусусияти эса уларни асосан ^изилкум худудида Калтаминор маданиятига ухшашлигини курсатмокда.

Маълумки, ^ашкадарё вохасига туташ ва неолит даври ёдгорликлари аникланган юкоридаги худудларда мазкур давр моддий маданияти турли маданий гурухларга тегишлилиги таъкидланган. Сурхондарё вилоятидаги неолит даври ёдгорликлари асосан Тожикистон худудидаги неолит даври Хисор маданиятига тегишлилиги кайд этилган [Ранов, Коробкова: 133-147; Ранов: 22-41]. Самарканд вилояти Нуробод тумани худудидаги ёдгорликларнинг Созогон маданиятига тегишлилигини айтиб утдик. ^ашкадарёнинг ^изилкум билан туташ худудларида топиб урганилган ёдгорликлар эса Калтаминор маданиятига тегишли деб хисобланади [Гулямов: 23-43]. Бундан куринадики, ^ашкадарё вохасида неолит даври маданиятлари ушбу учта маданият таъсирида шаклланиши эхтимоли юкори.

Топилган тош учринди ясалган чакмоктош асосан ^изилкум худудида Калтаминор маданияти сохиблари томонидан фойдаланилган чакмоктош хомашёсига ухшаш. Шу жихатдан ^ашкадарё вохаси Гузор тумани худудидан топилган ушбу топилма купрок Калтаминор маданияти билан бу худудлар уртасида маданий алокалар мавжуд булган, деган хулоса билдириш имконини бермокда. Воха неолит даври маданиятлари хакидаги асосли ва тулик илмий хулосаларни эса кейинги тадкикотлар тулдириши мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Brunet F., O новом исследовании неолитической Кельтеминарской культуры (Узбекистан) // Мустафаев Ш., Франкфор А.П., Археология и история Центральной Азии в трудах французских ученых. Том I. - Самарканд: МИЦАИ, 2014. -C. 38-62.

2. Brunet F., Du Néolithique à l'âge du bronze en Asie centrale (VIIe-IIIe millénaire): émergence de sociétés complexes dans un contexte de « mondialisation ». // Compte rendu des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles Lettres (СКА1)-Париж, 2017.-С. 1167-1184.

3. Brunet F., Khudzhanazarov M. et Hoshimov H., Nouvelles données sur la chronologie de la culture de Kel'teminar (VIIe-IVe millénaires) en Ouzbékistan. // История Материальной Культуры Узбекистана 38 , -Самарканд, 2012. - С. 118-124.

4. Brunet F., The Neolithisation of Central Asia: The Emergence of Cultural Identities and Long-Distance Networks // Lebeau M., Identity, Diversity and Contact. From the Southern Balkans to Xinjiang, from the Upper Palaeolithic to Alexander-Brepols Publishers, -Turnhout, 2021.-C. 43-60.

5. Nishiaki Y., Aripdjanov O., Arai S., Akashi Ch., Nakata H., Sayfullayev B., Ergashev O., Suleimanov R. Neolithization during the 6th millennium BCE in western Central Asia: New evidence from Kaynar Kamar Rockshelter, Hissar Mountains, Southeast Uzbekistan // Archaeological Research in Asia. Volume 30, June 2022.-P. 100352.

6. Szymczak K., Khudzhanazarov M. and Brunet F., 2005, Some Neolithic and Early Bronze Age finds from Makhandaria Region. // История Узбекистана в археологических и письменных источниках. -Ташкент, 2005.-C. 26-35.

7. Аскаров А. Археологическая поездка в северо-западную часть Каршинской степи. // ИМКУ. № 5.-Ташкент 1964.-С. 28-36.

8. Бердикулов М. Туда-1 неолит даври макони // Утмишга назар. №20 (2019).-Тошкент. 2019. 42-48-бетлар.

9. Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья // ТХАЭЭ. XIII.-М., 1981.-С. 114.

10. Виноградов А.В. Кельтеминарская культура // Автореф. дисс. ... канд. ист. наук.-М., 1957. -С. 11 .

11. Виноградов А.В. К вопросу о южных связах кельтеминарской культуры // СЭ. 1957. № 1.-С. 44.

12. Гулямов Я.Г. Исследование исторического гидрографии низовьев Кашкадарьи и Зарафшана. // ИМКУ. № 6. -Ташкент 1965.- С. 17-21.

13. Гулямов Я.Г., Исламов У.И., Аскаров А.А. Первобытная культура в низовьях Зарафшана / Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана.-Ташкент. Фан, 1966. -С. 23-43.

14. Коробкова Г.Ф., Ранов В.А. Неолит горных районов Средней Азии (по раскопкам поселения Туткаул) // Проблемы археологии Средней Азии. Тезисы докладов и сообщений к совещанию по археологии Средней Азии (1-7 апреля 1968 г.). -Л., 1968. -С. 18-20.

15. Нишиаки Я., Сулейманов Р.Х., Арипджанов О., Сайфуллаев Б.К., Эргашев О.Т. Отчет о проделанных работ в неолитическом гроте Кайнар-Камар (Байсунтау) // Архив Института археологических исследований АН РУз. Ф. 4. О. 1. Д. -Самарканд, 2015.

16. Парфенов Г.В. Следы древних культур на городище Айритам // ИМКУ. №2. -Ташкент 1961. -С. 61-71.

17. Парфенов Г.В. Следы каменного века в северных окрестностях Ширабада // ИМКУ. № 5.-Ташкент. 1964.-С. 37-42.

18. Ранов, В.А., Коробкова, Г. Ф.Туткаул, многослойное поселение Гиссарской культуры в Южном Таджикистане // Советская Археология. 2. 1971.-С.133-147.

19. Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика // Культура первобытной эпохи Таджикистана, от Мезолита до Бронзы .-Душанбе, 1982.-С. 22-41.

20. Синг Жоу, Сайфуллаев Б. Туда-1 гори-Бойсунтовдаги неолит даврига оид янги макон (Узбекистан) // Ozbekiston Arxologiyasi. №2 (17).- Самарканд. 2018.-С. 148-157-бетлар.

21. Сулейманов Р.Х., Глантз М., Шраубер А., Хугес П. Результаты предварительного изучения памятников мустьерского времени в долине Кашкадарьи // Археологические исследования в Узбекистане-2002 год. - Ташкент, 2003.-С. 179-180.

22. Холматов НУ. Неолит среднего и нижнего Зеравшана. Автореф. дисс. ... кандидата исторических наук.- Москва. Ин-т археологии, 1991.-С. 10-18.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.