Научная статья на тему 'ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА ХОРАЗМ ТАРИХИНИНГ ЁЗМА МАНБАЛАРДА АКС ЭТИШИ'

ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА ХОРАЗМ ТАРИХИНИНГ ЁЗМА МАНБАЛАРДА АКС ЭТИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Неъматов Рустам Абдуваид Ўғли

Илк ўрта асрлар, аниқроғи, милодий V–VIII асрларда Хоразм воҳаси тарихини ёритиш учун, айрим истисноларни айтмаганда бу даврга тегишли етарлича ёзма манбалар ва археологик топилмалар бор. Ёзма манбалар асосан юнон, хитой, араб ва форс тилларида, қисман эса қадимги хоразмий ва сўғдий тилларга мансуб бўлиб, уларнинг бир қисми илк ўрта асрларга, бир қисми эса ривожланган ўрта асрлар–IX–XII асрларга тегишлидир. Археологик манбалар эса ўша даврларга тааллуқли шаҳар қолдиқлари, сопол ва металл буюмлар, нумизматик материаллар ва ҳоказолардан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА ХОРАЗМ ТАРИХИНИНГ ЁЗМА МАНБАЛАРДА АКС ЭТИШИ»

ИЛК УРТА АСРЛАРДА ХОРАЗМ ТАРИХИНИНГ ЁЗМА МАНБАЛАРДА АКС ЭТИШИ

Неъматов Рустам Абдуваид ^ли

ГулДУ "Тарих"кафедраси укитувчи https://doi.org/10.5281/zenodo.12623158

Илк урта асрлар, аникроги, милодий У-УШ асрларда Хоразм вохаси тарихини ёритиш учун, айрим истисноларни айтмаганда бу даврга тегишли етарлича ёзма манбалар ва археологик топилмалар бор. Ёзма манбалар асосан юнон, хитой, араб ва форс тилларида, кисман эса кадимги хоразмий ва сущий тилларга мансуб булиб, уларнинг бир кисми илк урта асрларга, бир кисми эса ривожланган урта асрлар-1Х-Х11 асрларга тегишлидир. Археологик манбалар эса уша даврларга тааллукли шахар колдиклари, сопол ва металл буюмлар, нумизматик материаллар ва хоказолардан иборат.

Юнон тилидаги манбалар Византия империяси мухитида ёзилган булиб, Феофилакт Симокатта, Менандр каби муаллифлар асарларида Хоразм тарихига киска маълумотлар урин олган. Византия манбаларида 568 йилда Византияга борган Турк хоконлиги элчиларининг Эфталитларнинг батамом тор-мор этилгани ва унинг кул остидаги худудлар уларнинг карамогига утганини айтишгани тилга олинади [Феофилакт Симокатта: 624; А.Комар: 100-101]. Мухими шундаки, юнон манбаларида Византия элчилари 560 йилларнинг охирлари-570 йиллар мобайнида Турк хоконлигига ташриф буюриб, кайтиб кетишаётганида вассал хукмдорликларнинг хам Византияга элчи юборишга изн сураб турк хоконига юзланишгани баён этилиб, турк хокони уз кул остидаги вассал (хукмдорликлар)дан факат Хвалис (Хоразм)ликларга элчи юбориш учун рухсат берганига ургу берилади [П.О.Шювен: 33-38]. Бу эса уша даврларда Хоразм уз ички бошкарувида анча эркин булганини курсатади.

Бундан ташкари, Абу Райхон Беруний келтирган исломдан олдинги Хорахм хукмдорларидан бири-Туркасабос исмига ухшаш исм юнон манбаларида Турк хоконлиги шахзодаларидан бири Турксанф куринишида учрайди [С.П.Толстов: 188; Ю.Зуев: 190]. Ушбу маълумотларни тадкик килган О.И.Смирнова, Туркасабос исмининг лугавий маъноси "турк лашкарининг сохиби" эканлигини илгари суриб, бундай исмнинг учраши Хоразмда туркларнинг сиёсий таъсири билан боглик, деб карайди [О.И.Смирнова: 28]. Ушбу тадкикотчидан фаркли уларок айрим изланувчилар юнон манбаларида Истами ябгунинг угли сифатида тилга олинган Турксанфнинг асл исми кадимги туркча "Турк шад" (турк шахзодаси) булиб, у Истами хоконнинг углидир, деб карайдилар ^.Б^отеф: 25].

Илк урта асрларга тегишли "Бэй-ши" (Шимолий сулола тарихи), "Суй-шу" (Суй сулоласи тарихи) ва "Тан-шу" (Тан сулоласи тарихи) каби хитой йилномаларида Урта Осиёнинг деярли барча воха хукмдорликлари-мулкликлари каби Хоразм хукмдорлигига доир маълумотлар урин олган [Е.Chavannes: 25]. Ушбу йилномаларда Холисими (Хоразм), Хосюн куринишларида тилга олинган ушбу худуд минтаканинг энг чекка худуди булгани англашилади. Жумладан, "Тан-шу" йилномасида Урта Осиёдаги утрок хукмдорликлари хакида куйидагича "Ань (Бухоро), Цао (Кабудон), Ши (Чоч), Ми (Маймург), Хэ (Кушония / Каттакургон), Хосюнь (Хоразм, Маоди (Битик?), Шыши (Кеш). [Ушбу хукмдорликларнинг] бошкарувчилари наслдан-наслга "туккиз хонадон / уруг" деб юритилади ва [хукмдорликларининг] барчаси Чжаову фамилияси (хонадон номи)га эга"

[Н.Я.Бичурин: 310] маълумотлар урин олган булиб, ушбу сатрлардан Хоразмдаги бошкарувчи сулола вакиллари минтаканинг бир катор сулолалари билан кариндош-умумий этник келиб чикишга эга булгани аён булади.

Ушбу маълумотларга таянган О.И.Смирнова Самарканд, Кеш, Бухоро, Чоч, Уструшона бошкарувчиларининг хитой йилномаларида "Чжаову" атамаси остида тилга олинишини, унинг махаллий шакли "Жамук" ёки "Чамук" булиб, этник жихатдан туркийларга богланишига эътибор каратади. Хитой йилномаларида "Хосюн" куринишида кайд этилган Хоразм хукмдорлари хам Чжаову сулоласи билан кариндош булганига ургу берган ушбу тадкикотчи ушбу хонадон вакиллари кейинчалик кучли даражада эронийлашган эди, деб ёзади [О.И.Смирнова: 37].

Тадкикотимизнинг кейинги булимида батафсилрок тухталиб утиладиганидек, Хоразмнинг илк урта асрларда, хусусан, ислом арафасидаги тарихи асосан араб тилли манбаларда-Абу Жаъфар ат-Табарийнинг «Тарих ар-русул ва-л-мулук» ("Пайгамбарлар ва хукмдорлари тарихи", IX аср), Абу Х,анифа ад-Диноварийнинг "Китоб ахбор -ат-тивол" (Узун хикоялар китоби, IX аср), Ахмад ал-Балозурийнинг "Футух ал-булдон" ("Мамлакатларнинг фатх этилиши", IX аср), географ Абу Абдуллох ал-Мукаддасийнинг "Ахсан ат-такосим фи маърифат ал-аколим" ("Иклимларни урганиш учун яхши кулланма", Х аср) ва хоказо тарихий асарларда [О.Г.Большакова: 58] урин олган булиб, улар туркиялик А.НДуратнинг "^утайба ибн Муслимнинг Мовароуннахр ва Хоразмнинг забти" номли йирик маколасида тахлил килинган [A.N.Kurat: 385-400].

Улар орасида ал-Мукаддасий келтирган куйидаги маълумот Хоразм вохасида кадимги турклар билан боглик мухим далиллардан биридир: "Шарк хукмдори узининг мамлакатидаги 400 та одамдан газабланиб, уларни ахоли яшайдиган ерлардан 100 фарсах узокда жойлашган бирор ерга сургун килишни буюрди. Шунда уларни Хворазмга олиб келдилар. Кейин подшох уларга 400 та турк кизларидан хотин килиб беришни буюрди. Шунинг учун хворазмликларда хозиргача турклар билан ухшашлик бор. Улар утовларда яшар эдилар ва баликчилик билан шугулланар эдилар. Кейинчалик улар яшаган ерда Хворазм пойтахти Кот шахри вужудга келди"[Ш.С.Камолиддин: 87]. Ушбу маълумот бир томондан анча кадимги даврга тегишли вокеликларни акс эттирса, бошка томондан эса минтакага араблар келган УП-УШ асрлардаги вокеликлардан хам дарак беради. Яъни ислом арафасида вохада кадимги хоразмликлар ва турклар орасида узаро этномаданий таъсир кучайган булиб, албатта бунда Турк хоконлиги бошкаруви хам узига хос урин тутган.

Араб тилида ёзилган тарихий асарлар орасида Абу Райхон Беруний (973-1048) томонидан ёзилган "Осор ул-бокия" (Утмиш халклардан колган ёдгорликлар) номли асар алохида урин тутади. Илк урта асрларда хукм сурган Афригийлар сулоласига мансуб 22 та Хоразмшох хакида суз борган ушбу асар оркали исломдан олдинги Хоразм тарихи хакида бирламчи маълумотларга эга булиш мумкин. Асарда кадимги Олд Осиё, Юнонистон ва Эрон хукмдорларининг исмлари келтирилиши билан бирга Урта Осиёдаги исломлан олдинги хукмдор сулолалар вакиллари ва улар томонидан кулланилган унвонлар куйидагича келтирилган булиб: "Пайгамбар алайхиссалом келган вактда, Хоразм шохларидан Арсамух ибн Бузгор ибн Хомгарий ибн Шовуш Сихр ибн Азкажвор ибн Аскажмук ибн Саххасак ибн Багра ибн Африг подшох эди... ^утайба ибн Муслим Хоразмни иккинчи марта фатх килгач, хоразмликларга Аскажмук ибн Азкажвор ибн Сабри Сихр ибн Арсамухни подшох килди ва уни подшохликка кутарди. Хисравлар насли

кулидан вилоят кетиб, уларда факат шохлик номи колди, чунки шохлик уларга меросдек эди" [Танланган асарлар: 71] ушбу маълумотлар асосида воха тарихининг мавхум жихатларини ёритиш мумкин.

Ушбу маълумотнинг бошланиши "Пайгамбар алайхиссалом келган вактда" ва 'Дутайба ибн Муслим Хоразмни иккинчи марта фатх килгач" каби жумлалардан келиб чикилса, Беруний VI-VIII асрларда вохани айнан кимлар бошкарганидан яхши хабардор булгани аниклаш мумкин. Маълумки, айнан шу асрларда Урта Осиё ва унга кушни худудлар Турк хоконлиги кул остида булган. Демак, Беруний тилга олган ушбу сатрларга хоконлик ва Хоразм орасидаги сиёсий муносабатларни ёритишда бирламчи маълумот сифатида караш керак булади. Тадкикотимизнинг кейинги булимларида куриб чикиладиганидек, Беруний келтирган Хоразмшохлардан бир нечасининг туркий васфдалиги хам бу масалани ёритишда мухим ахамият касб этади.

Илк урта асрлар Хоразм вохаси тарихи учун ёзма манба вазифасини бажарадиган маълумотлар лингвистик, топонимик ва эпиграфик материаллардир. Ривожланган урта асрларга тегишли араб ва форсий тиллардаги ёзма маълумотларда келтириб утилган кадимги хоразмча сузлар хам ташки куриниши, хам маъносига кура эроний тилларга тааллукли эканини курсатади. Хоразм вохаси ва унга якин худудлардаги исломдан олдинги даврларга тааллукли кадимий шахар колдикларидан топилган оромий алифбоси негизидаги кадимги хоразм ёзувли бир неча унлаб сопол битикларда [А.В.Гудкова: 95, 125-140], шунингдек, унлаб турдаги Афригийлар сулоласига тегишли мис ва кумуш тангалардаги турли суз ва иборалар, исм ва унвонлар бир томондан шаркий эроний тилларга хос, бошка томондан эса Хоразмнинг узигагина хос лингвистик жихатларни узида акс эттиради [В.И.Вайнберг: 10-20].

Хоразмлик аллома Абул ^осим Махмуд ибн Умар ибн Мухаммад ибн Умар ал-Хоразмий аз-Замахшарий (1075-1144) "Мукаддиматул-адаб" асарида юзлаб кадимги хоразмча сузлар келтирилган булиб, уларга асосланиб исломдан олдинги даврларда хоразмликларнинг катта кисми эроний тилларнинг тармокларидан бирида сузлашганига гувох буламиз [Nuri Yüce: 12-14]. Араб сайёхи Ахмад ибн Фадлан (Х аср) Хоразм оркали шимолдаги халкларга, айникса, турли туркий элатлар орасига саёхат килган булиб, уша кезларда чогда хоразмликларнинг тили анча фаркли тил эканини ёзиб, хоразмликларга шимолдан кушни Кердар улкаси халки тилининг уларнинг тилидан бошкача эканига ургу беради [Çev.L.Dogan: 61]. Беруний келтирган кадимги хоразм ва сущий таквимда кун, ой ва йил номларидаги айрим ухшашликларга таянилса, хар иккала тил орасида ухшашликлар, шу билан бирга муайян фарклиликлар булгани англашилади [А.А.Фрейман: 42.].

Илк урта асрларда Хоразм вохаси ахолисининг узига хос тили-лахжаси булганини курсатадиган далиллардан-топонимларга таяниб хам уша даврда вохада кечган этномаданий жараёнлар хакида муайян тасаввурларга эга булиш мумкин [Ф.Абдуллаев: 244]. Х,ам урта аср ёзма манбаларида, хам бугунги ахоли масканлари номида юзлаб кадимги хоразмча жой номлари бунинг яккол далилидир. Хоразм вохасининг бош номи "Хоразм" сузидан ташкари Гурганч (Урганч), Хивак (Хива), Хазорасп, Питнак, Кат (Кот), Кардаронхос, Гандимакон, Ангарик, Безганик, Кник, Пишканик, Рафаник ва хоказо сузларнинг хам урта асрларда, хам бугунги кунда воханинг эски топонимлари сифатида учраши [З.Дусимов: 28; СДораев: 165-168] ва кадимги хоразм тилига хос сузлар сирасига киритилиши диккатни тортади.

Демак, бу каби лингвистик манбалар оркали илк урта асрларда Хоразм вохаси ахолиси этномаданиятида шаркий эроний элатларга хос хусусиятлар етакчилик килган. Бундан ташкари, вохада туркий элатлар хам яшаб, улар угуз, кужат [С.М.Муталлибов: 338] каби этник атамалар билан юритилган. Бу давр Хоразм вохаси ижтимоий-сиёсий ва этномаданий хаётини урганишда илк урта асрларда Хоразмшох-Афригийлар томонидан зарб килинган тангалар алохида манба вазифасини бажаради. Бу хакдаги бирмунча туликрок маълумотларни тангашунос Б.И.Вайнбергнинг "^адимги Хоразм тангалари" номли рус тилидаги монографияси оркали урганиш мумкин.Ушбу тадкикотда ^адимги Хоразм тарихига оид булган энг кадимий тангалар тахлил килинган булиб, улар А, Б, В, Г гурухларига булинган. Ушбу тадкикот мавзусига айнан Г гурухига мансуб тангалар тегишли булиб, улар асосан Афригийлар даврида, VIII асрда зарб килинган. Шунингдек, исломдан олдинги Хоразм тангаларига С.П.Толстовнинг тадкикотларида бирмунча тухталиб утилган [С.П.Толстов: 48]. Бундан ташкари, бу давр Хоразм тангалари Э.В.Ртвеладзе, Е.В.Зеймаль, Д.В.Бирюков тадкикотларида у ёки бу даражада урин олган [Э.В.Ртвеладзе: 58; Е.В.Зеймаль: 192-206; Д.В.Бирюков: 7-19]. Тангаларнинг манба сифатидаги урнига мисол келтирадига булсак, 712 йилдан сунг хукмронлик килган Азкажувар-Чагон, Шават, Савшафан, Азкажувар-Абдуллох даврларида зарб килинган тангалар Б.И.Вайнберг асарида тахлил килинган булиб, тангаларда урин олган ёзувлар, унвонлар, тасвирлар, тамгалар ва бошка бир катор рамзий белгилар уша давр ижтимоий-сиёсий ва этномаданий холати билан чамбарчас богликдир [В.В.Артев: 54-56].

Илк урта асрлар Хоразм вохаси ижтимоий-иктисодий ва этномаданий хаёти учун манба сифатида археологик материаллар орасида сопол буюмларнинг хам узига хос урни бор. Хоразм вохасидан топилган археологик материалларни хам икки гурухга ажратиш мумкин: 1) хоконликка тугридан-тугри алокадор топилмалар; 2) хоконлик даврига оид топилмалар. Тадкикотчилар Тошкент, Фаргона ва Самарканд вилоятларидан фаркли холда Хоразм вохасида Турк хоконлиги моддий маданиятига хос топилмалар орасида танга-пуллар ва кадимги туркий битиклар учрамаслигига ургу берсаларда [Э.Э.Асанов: 567575], уша кезларда тигиз маданий алокалар булганини Тук-калъа остодони ва хоказо каби топилмалар тасдиклаб турибди. Сополдан ясалган ва мотам маросими акс эттирилган Тук-калъа топилмасида чалканча ёткизилган мархум теварагида бир гурух кишиларнинг юзларини пичок билан тирнаб, конатиб, сочларини юлиб, аза тутаётганлиги тасвирланган булиб, худди шунга ухшаш сахна бир катор археологик топилмаларда хам учрайди. Жумладан, VII-VIII асрларда чизилган Панжикент сарой деворий расмларида чалканча ётган мархум ва унинг атрофида пичок билан тирнаётган, сочларини юлиб, аза тутаётган кишилар тасвирлари учраб, бир катор тадкикотчилар ушбу тасвирларни кадимги туркларга хос мотам маросими билан тенглаштирадилар [А.Беленицкий: 34, 81].

Хуллас, илк урта асрларда, шу жумладан, Турк хоконлиги даврида Хоразм билан боглик манбалар билан танишиб чикиш шуни курсатадики, уша кезларда Урта Осиёдаги воха хукмдорликлардан бири булган Хоразм минтака ижтимоий-сиёсий ва этномаданий хаётида узига хос урин тутган. Узининг табиий-географик жойлашувига кура мухим стратегик худудда жойлашган Хоразм бир томондан жануби-гарбдан Сосонийлар Эрони, иккинчи томондан шимол ва шимоли-шаркий йуналишда Турк хоконлигига карашли худудларга туташ булиб, унинг сиёсий-иктисодий хаёти минтаканинг бошка вохалари билан чамбарчас боглик булган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue (Turks) occidentaux // Сборник трудов Орхонской экспедиции. Вып. 6.-СП6., 1903.

2. Gômeç S. Kök Türk Tarihi.-Ankara: TTK, 1997.-S. 25, n. 92

3. ibn Fadlan Seyahetnamesi. Çev. L. Dogan // Ilahiyat Fakültesi Dergisi. I-II.-Ankara: TTK, 1954.-S. 61.

4. Kurat A.N. Kuteybe bin Müslim'in Hvârizm ve Semerkand'i zabti (Hicrî 93-94-Milâdî 712).-S. 385-400.

5. Zemahçerî. Mukaddimetü'l-edeb. Haz. Nuri Yüce.-Ankara, 1988.-S. 9, 12-14.

6. Абдуллаев Ф. Узбек тилининг Хоразм шевалари.-Тошкент, 1961.-Б. 244.

7. Артев В.В. Новое имя в нумизматике античного Хорезма. Пятнадцатая всероссийская нумизматическая конференция. Тезисы докладов и сообщений. Ростов-на-Дону, 20-25 апреля 2009 / отв. ред. И.В. Ширяков.-М.: Нумизматическая литература, 2009.-С. 54 56.

8. Асанов Э. Опыт исследования эпиграфических надписей Ферганы // Modern Türklük Araçtirmalan Dergisi-2015-12/4.-S. 7-26.

9. Асанов Э.Э. Палеография рунических надписей Узбекистана // Türkoloji Üzerine Araçtirmalar. Sayi 8.-Aralik 2013.-S. 84-94.

10. Беленицкий А.М. Живопись древнего Пянджикента.-Москва, 1974.-С. 34, 81.

11. Бирюков Д.В. Монета в жизни народов Трансоксианы. Факты, проблемы, концепция // Нумизматика Центральной Азии, вып. VII.-Т., 2004.-С. 7-19.

12. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах.-М.- Л., 1950-1953. Том II.-С. 310.

13. Вайнберг Б.И. Монеты древнего Хорезма.-М.: Наука, 1977.-С. 10-20.

14. Гудкова А.В. Ток-кала.-Т.: Наука, 1964.-С. 95, 125-140.

15. Дусимов З. Хоразм топонимлари.-Тошкент: "Фан" 1985.

16. Зеймаль Е.В. Монеты раннесредневековой Средней Азии // Археология. Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья.-М., 1999.-С. 192-206.

17. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии.-Алматы, Дайк-пресс, 2002.-С. 190

18. История ат-Табари. Избранные отрывки (Перевод с арабского В.И. Беляева. Дополнения к переводу О.Г. Большакова и А.Б. Халидова.-Т.: Фан, 1987.

19. Комар А. Наследие тюркских каганатов в Восточной Европе // Кулътурное наследие-2009-№ 1.-С. 100 - 101.

20. ^ораев С. Узбекистон вилоятлари топонимлари.-Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2005.-Б. 165-168.

21. Ртвеладзе Э.В. Древние и раннесредневековые монеты историко-культурных областей Узбекистана. Т. 1.-Ташкент: Media Land, 2002.

22. Смирнова О.И. Каталог монет с городища Пенджикент.-М.: Изд-во восточной лит-ры, 1963.-С. 28, к. 74

23. Смирнова О.И. Очерки из истории Согда.-М., 1970.-С. 37.

24. Толстов С.П. Древний Хорезм: Опыт историко-археологического исследования.-М.: Издание МГУ, 1948.

25. Толстов С.П. Древний Хорезм: Опыт историко-археологического исследования.-М.: Издание МГУ, 1948.-С. 188.

26. Феофилакт Симокатта. История // Великая степъ в античных и византийских источниках. Сборник материалов. Сост. и ред. А.Н. Гаркавец.-Алматы: Баур, 2005.-С. 624.

27. Фрейман А.А. Описание, публикации и исследовании документов с горы Муг.-Москва: Восточная литература, 1962.-С. 42.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.