Научная статья на тему 'ИЛК ЎРТА АСРЛАР ДАВРИ ЧОЧ ВОҲАСИДА ИЖТИМОИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТ'

ИЛК ЎРТА АСРЛАР ДАВРИ ЧОЧ ВОҲАСИДА ИЖТИМОИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мухамедов Якубджан Кадирович

Ғарбий Турк хоқонлиги даврида Чоч воҳасида кечган ижтимоий ва маданий ҳаёт бир-биридан фарқли турли тилларда сўзлашувчи элатлар, хусусан, суғд ва турк каби бири ўтроқ, иккинчиси эса турмуш тарзида кўчманчилик устувор бўлган этник гурухлар орасида жадал кечган этномаданий жараёнларга бевосита ўз таъсирини кўрсатган. Ғарбий Турк хоқонлиги таркибига киришдан олдинги даврларда, хусусан, милодий III-V асрларда Чоч воҳасида ижтимоий ва маданий ҳаёт билан кейинги даврлар билан ўзаро солиштирадиган бўлсак, бу борада анчагина фарқлар бўлганлиги кузатишимиз мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЛК ЎРТА АСРЛАР ДАВРИ ЧОЧ ВОҲАСИДА ИЖТИМОИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТ»

ИЛК УРТА АСРЛАР ДАВРИ ЧОЧ ВО^АСИДА ИЖТИМОИЙ

ВА МАДАНИЙ ^АЁТ

Мухамедов Якубджан Кадирович

УзМУ, Тарих факультети Археология кафедраси катта укитувчиси т.ф.ф.д.(РЬБ)

https://doi.org/10.5281/zenodo.12607043

Гарбий Турк хоконлиги даврида Чоч вохасида кечган ижтимоий ва маданий хаёт бир-биридан фаркли турли тилларда сузлашувчи элатлар, хусусан, сугд ва турк каби бири утрок, иккинчиси эса турмуш тарзида кучманчилик устувор булган этник гурухлар орасида жадал кечган этномаданий жараёнларга бевосита уз таъсирини курсатган. Гарбий Турк хоконлиги таркибига киришдан олдинги даврларда, хусусан, милодий III-V асрларда Чоч вохдсида ижтимоий ва маданий хаёт билан кейинги даврлар билан узаро солиштирадиган булсак, бу борада анчагина фарклар булганлиги кузатишимиз мумкин.

Гарбий Турк хоконлигидан икки-уч аср аввалги Чоч ижтимоий хаётида муайян бир воха маданияти, узига хослик устуворлик килган булса, хоконлик даврида фаркли бир ижтимоий манзарага дуч келамиз. Яъни хоконликдан олдинги даврга тегишли бир-биридан фаркли ёзма манбаларда c'c'n npc "Чоч жамоаси", "Чоч халки" атамасининг учраши бу фикрга асос булиб хизмат килади. Хусусан, милодий III-IV асрларда ^анг хукмдорлари томонидан зарб килинган деб саналадиган тангаларда [Е.В.Ртвеладзе: 11-39, В.А.Лившиц, Э.В.Ртвеладзе: 181-187], Ёйик (Урал) дарёси хавзаларида кулга киритилган III асрга оид металл идишлар сиртида [В.А.Лившиц: 414], шунингдек мазкур юз йилликка оид деб хисобланаётган Култубе (Арис дарёси хавзаси)дан чиккан сопол парчалари ва Уралдаги Кечево кишлогидан топилган III-IV асрларга мансуб сопол идиш сиртида сугд ёзувида "вохага мансуб булган идишлар" дан урин олган битикда хам келтириб утилган. Хусусан, Хурмузд хукмронлик килган олтинчи йилига оид тангаларида хам "Чачаннапч" (Чоч халки) атамаси учрайди [Е.Бобоёров: 16]. Шу турдаги кумуш буюмлардаги битиклардан бирини В.А.Лившиц MY'R s"w c'c'nn'pc 3+3+320+10 styrk |xuv(u) saw cacannafc slsnu sterak| "Хукмдор Шав, Чоч халкининг йулбошчиси. (Салмоги)-39 статер" деб укийди [В. А.Лившиц: 307]. Шунингдек, Хитойдан топилган идишдаги битикларда [С.А.Яценко, Дж.Я.Ильясов: 319-320] сугдий ёзувда c'c'n npc "Чоч жамоаси", "Чоч халки" атамасининг учраши, бу даврда махаллий чочликлар жамиятида узига хос яхлит ижтимоий ва этномаданий тушунча шаклланганидан дарак беради. Бу холатни худди Сугд хукмдорликлари (Самарканд, Маймург, Кеш ва хк.) махаллий ахолиси орасида "сугдликлар" деган ном таркалганига ^.Отахужаев: 74-78] ухшатиш мумкин. Хитой йилномаларида таъкидланишича "Сули"ликлар (сугдийлар) узок улкаларда, хусусан, Хитойдаги унлаб шахарларда уз савдо-сотик ишларини юритган пайтларда уз жамоадошлари билан мустахкам алокада булишган ва Сугднинг турли хукмдорликларидан келган булишларига карамасдан, узаро ижтимоий ва маданий муносабатларни давом эттиришган. Улар Хитойда нафакат уз махалла ва гузарларини барпо этганлар, балки уз тиллари, урф-одатлари, диний эътикодларини мустахкам саклашга, умуман олганда, этномаданий кадриятларини собит тутишга ва ёйишга харакат килганлар. Уларни "сугдийлар" деган тушунча бирлаштирганидек, шунга ухшашрок тушунчага эга чочлик савдогарлар хам эхтимол бошка улкаларда уз этномаданий кадриятларини саклаб колишга интилганлар. Бир томондан чочлик савдо карвонлари ижтимоий ва этномаданий жихатдан якин булган сугдийлар билан Хитой ва бошка

улкаларда биргаликда ёки ёнма-ён савдо-сотик олиб бориш баробарида, иккинчи томондан узларининг "Чоч халки" тушунчасини хам саклаб колишга харакат килишган. Бу туйгу чочликлар жамиятининг хам ичкарисида, хам ташкарисида давом этган шекилли, уз даврининг унлаб эпиграфик ёдгорликларида уз аксини топган.

Гарбий Турк хоконлиги даврида эса бу холат бирмунча узгарган куринади. Чунончи, VI-VIII асрларга тегишли Чоч тангалари, мухрлар ва бошка битикларда бу ибора учрамасдан, унинг урнини c'cynk "Чочлик", "Чочга тегишли" маъносидаги топоним эгаллайди [Э.В.Ртвеладзе: 10-25]. Кейинчалик, бу мулк (Чоч) купгина минтакалар билан улар орасида айникса Хитой билан савдо-иктисодий алокаларда асосий уринга эга булган [Г.Бабаяров: 196-207].

Бу холат мазкур асрларга келиб воха ижтимоий ва этномаданий хаётида махаллий чочликлар билан бирга бир катор этносларнинг нуфузи ортганлиги билан боглик булса керак. Бу давр хитой манбаларида Ши "тош"ликлар тилга олиниб, улар айрим уринларда сугдийлар билан бирга, айрим уринларда эса сюнну (хун) ёки тукюе (турк)лар орасида курсатилиши хам бежиз булмаса керак [А.Ходжаев: 3-17, А.Ходжаев: 52-66]. Демак, Еттисув ва Сирдарёнинг урта хавзаларига милоднинг илк даврларида бошланган хунларнинг миграцияси натижасида Чоч вохасида туркийлар нуфузи орта бошлаган булса [Ф.Максудов, Г.К.Бабаяров: 199-205], Турк хоконлиги даврига келиб, вохада туркий катлам анча калинлашган ва бу холат Чочнинг ижтимоий ва этномаданий хаётида узини яккол сездира бошлаган.

Араблар боскини арафасида Чоч ахолиси узининг ёвкур ва жасурлиги билан танилган булиб, хар холда бу чочликларнинг кадимдан минтаканинг утрок ва кучманчи ахолиси орасида узаро контакт худудда яшашлари туфайли узига хос характер шакллангани билан очикланиши мумкин. Милод бошларида хунларнинг, илк урта асрларда эса Турк хоконлигининг фаолияти натижасида бу омил янада ошган куринади. Шу боис, араб муаллифлари чочликларнинг буйсунмаслигига ургу бериб, "Шошдан утаётганингда узингга эхтиёт бул", "Мовароуннахрда факат Чоч ва Исфижобгина халифаликка солик туламайди" деб ёзганлари ёки уларнинг жанговарлиги борасида алохида таъкидлашлари [В.А.Ромодина: 61] бежиз булмаса керак.

Бу давр хунармандчилигида Чоч усталари томонидан ясалган курол-аслахалар, такинчоклар ва металл буюмлар жуда машхур булган. Чочлик усталар туркларнинг буюртмаларига кура хашаматли иншоотларнинг деворларини накшлар билан, девор устунларини ёгоч уймакорлиги билан безатганлар. Тугри, Тошкент вохасидаги шахар харобаларида деворий расм колдиклари (Мингурик ёдгорлигидан топилган парчани кузда тутмаганда) сакланиб колмаган. Аммо Жанубий ^озогистоннинг ^уйруктуба (Кедер) ёдгорлигидан топилган ёгочга уйилган тасвирлардаги кахрамонларнинг ташки киёфаси Афросиёб деворий расмларидаги турк амалдорларига, Панжикент деворий расмларидаги кумиш сахнасидаги туркларга ухшаб кетади [К.М.Байпаков: 62-63].

Шунингдек, ^уйруктуба (Кедер) шахар харобасининг дабдабалар (тантанали маросимлар) учун мулжалланган зали унинг бой безакларида хам ушбу анъаналар кузга ташланади. Бу ердан топилган накшли тахта лавхада зардуштийлик динига хос худолар ва зодагонлардан чиккан кахрамонлар уз аксини топган тасвирлар урин олган. Ушбу тасвирни К.М.Байпаков унаштирув ёки никох сахнаси деб номлаган ва тасвирдаги кахрамонларни эски турклар деб эътироф этган [К.М.Байпаков: 62-63]. Ушбу тасвирни тахлил килиш асосида демак, уларнинг ташки киёфаси, кенг соколсиз юз, ясси бурун, куз

тузилишида хам куриш мумкин. ^олаверса, ^уйруктуба ёгоч тасвирларидаги кахрамонларнинг кийимлари (кайтарма халат ва унинг этаги чап томонга уралганлиги) хам уларнинг турклар эканлигини курсатиб турибди [КМ.Байпаков: 62-63].

Гарбий Турк хоконлиги ташкил топгандан бир аср кейинги Урта Осиёдаги ахвол хакида Л.Н.Гумилев шундай ёзади: "VII- асрнинг бошида Урта Осиё иктисодий ва маданий ривожланишнинг чуккисида эди; тижорат, дехкончилик ва санъат юкори даражада усганди; турли динлар келишуви асосида ёнма-ён яшарди" [К.М.Байпаков: 62-63].

Туркларнинг утрок халклар билан алокаси бир тарафли жараён булмаган, хоконлик турли-туман халкларнинг маданиятлари ва динларига нисбатан толерантлик, диний багрикенглик курсатган ва бу нарса мазкур худудларнинг маданий ва иктисодий ривожланишига хизмат килган. Манбаларнинг далолат беришича, хоконлик таркибидаги халклар кундалик хаётида устун гурухларнинг урф-одат ва яшаш тарзларига куп холларда таклид килганлар. Сюан Цзан уз кайдларида турли халклар хакида уларнинг "одат ва цонунлари туркларники каби" эканлигини кайд этади [Л.Н.Гумилев: 152].

2019 йилда УзР ФА Миллий археология маркази илмий ходимлари Тошкент вилояти, Бустонлик тумани Бурчмулла кишлоги ёнида махаллий ахоли тилида "Сунгак" номли ёдгорликда кадимги туркларга тегишли унлаб мозорларни аниклашди. ^абрларнинг бир канчасида пичок, тука, куза ва бошка моддий буюмлар топилиб, уларнинг кадимги туркларга оидлиги ва хоконлик даври билан алокадор кабристон эканлиги илгари сурилмокда. Ярим гектардан ортик майдонни эгаллаган ушбу кабристонда мархумларнинг купчилиги боши шимоли-шаркка каратилган булиб, Еттисув, Шаркий Туркистон ва Мугулистондаги кадимги туркийларнинг кабрлари билан якин ухшашликка эга [Б.Маквиёоу, Я.МигаёаНуеу; 287-302]. Ушбу ёдгорлик келажакда янада чукуррок урганилишини хисобга олган холда шуни айтиб утиш керакки, Гарбий Турк хоконлиги даврида ашина турклари нафакат Чочнинг воха кисмида, шахар ва йирик ахоли масканларида, балки тоглик кисмларида хам анча кенг ёйилганидан дарак беради.

Хуллас, ушбу маълумотлар Чоч ахолисининг ижтимоий-иктисодий хаёти ва у билан бевосита боглик маиший турмуш тарзига кискача назар ташлаш шуни курсатадики, хоконлик жамиятида, хусусан, унинг марказий худудларида ахолиси хаётида узига хос анъана ва коидалар мавжуд булиб, улар жамият мувозанатини саклашда мухим урин тутган. Турк ва Чоч маданияти шуниндек, хаёт тарзи уйгунлашиб, Чоч улкасининг VI-VIII асрларга хос этномаданий киёфаси хосил булган. Шу билан биргаликда, Чоч вохасида туркий ахоли катлами янада ошиб, сиёсий ва этномаданий жараёнларда етакчи тоифа сифатида намоён була бошлаган. Иккинчи томондан эса туркийлар Чоч вохасида сугдий тил ва ёзувдан фойдаланганликлари хоконликнинг ушбу тилга катта эътибор каратгани, хатто бу тилдан халкаро микёсда фойдаланиб, уз иш юритиш ва ёзишмаларида куллаганликлари масаласи янада уз ифодасини топган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Ртвеладзе Э.В. История и нумизматика Чача (вторая половина Ш-середина VIII вв. н.э.).-Ташкент, 2006.-С. 11-39; Лившиц В. А., Ртвеладзе Э.В. О монетных чеканах раннесредневекового Чача // У истоков древней культуры Ташкента.-Ташкент, 1982.-С.181-187.

2. Лившиц В.А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья.-СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2008.-С.414.

3. Бобоёров Г. Чоч тарихидан лавхалар. "Уаи§1 иавЬг", Тошкент. 2010.Б.6

4. Лившиц В.А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья.-СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2008.-С. 307.

5. Яценко С.А., Ильясов Дж.Я. Тамги нишан и социально-политическая история // Тамги доисламской Центарльной Азии. Авторский коллектив.-Самарканд: МИЦАИ, 2019.-С.319-320.

6. Отахужаев А. Хитой манбаларида туркий ва сугдий умумийлик хакида // «Этнос ва маданият: анъанавийлик ва замонавийлик» «Академик Карим Шониёзов укишлари» туркумида этнологларнинг V Республика илмий конференцияси материаллари.-Тошкент, 2010.-Б. 74-80.

7. Ртвеладзе Э.В. История и нумизматика Чача...-С. 10-25.

8. Бабаяров Г. Чач в эпоху Тюркского Каганата (по нумизматическим данным) // Узбекистан тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда. Ташкент, 2005, - С. 196-207.

9. Ходжаев А. Наиболее ранние сведения китайских источников о государстве Шаш (Ташкент) // O'zbekiston tarixi.-Ташкент, 2005.-№1. - С. 3-17; Ходжаев А. Сведения о Ташкенте в китайских источниках древнего периода. I. Сведения «Шицзи» (Исторические записки) // O'zbekiston tarixi.-Ташкент, 2009.-№3.-С. 52-66.

10. Максудов Ф. Бабаяров Г. К этимологии топонима Чач // Столице Узбекистана Ташкенту 2200 лет. Труды международной научной конференции.-Ташкент, 2009.-С. 199-205.

11. Материалы по истории кыргызов и Кыргыстана. отв. редактор В.А.Ромодина.-Бишкек, 2002.-С. 61.

12. Байпаков К. М. Западно-Тюркский и Тюргешский каганаты: тюрки и согдийцы, степ и города // Известия НАН РК. Средневековая археология. Серия общественных наук.-Алматы, 2009.-№1.-С. 62, 63.

13. Гумилев Л. Н. Древние тюрки.-Л., 1967.-С. 152.

14. Tugu§eva L. Yu. Türkler ve Toharlar Arasindaki Münasebetler...-S. 155.

15. Maksudov F., Muradaliyev R. Göktürkler ve Üzenginin Yayilmasi Üzerine // GTTAD, Cilt/Volume2, Sayi/Issue 4, Temmuz /July 2020.-S. 287-302.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.