Научная статья на тему 'ЧОЧ ТОШКЕНТ ВОҲАСИНИНГ ҚАДИМГИ ТУРКИЙ ТОПОНИМЛАРИДАН БИРИ'

ЧОЧ ТОШКЕНТ ВОҲАСИНИНГ ҚАДИМГИ ТУРКИЙ ТОПОНИМЛАРИДАН БИРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ғайбулла Бобоёров

Қадимда ва илк ўрта асрларда “Чоч”, илк ислом чоғларида эса “Шош”, Х юзйилликка тегишли ёзма манбаларда “Тошканд”, “Тошкент” атамалари остида тилга олинган Тошкент воҳаси Ўрта Осиёнинг эски туркий ер отлари -топонимлар энг кўп тарқалган ўлкалардан бири ўлароқ билинади. Шу билан бирга, минтақанинг илк ўрта асрларга тегишли суғдий топонимларининг ҳам сезиларли бир бўлаги Тошкент воҳасига тўғри келади. Бу ерда кўплаб туркий ва суғдий ер отларининг юзага келиши ўзининг тарихий илдизларига эга бўлиб, бу ҳолат ўша чоғларда воҳада кўпроқ ушбу элат вакилллари яшагани билан боғлиқдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЧОЧ ТОШКЕНТ ВОҲАСИНИНГ ҚАДИМГИ ТУРКИЙ ТОПОНИМЛАРИДАН БИРИ»

ЧОЧ - ТОШКЕНТ ВОХДСИНИНГ КАДИМГИ ТУРКИЙ ТОПОНИМЛАРИДАН БИРИ

Гайбулла Бобоёров

т.ф.д., проф.УзР ФА Миллий археология маркази https://doi.org/10.5281/zenodo.11371806

Кадимда ва илк урта асрларда "Чоч", илк ислом чогларида эса "Шош", Х юзйилликка тегишли ёзма манбаларда "Тошканд", "Тошкент" атамалари остида тилга олинган Тошкент вохаси Урта Осиёнинг эски туркий ер отлари -топонимлар энг куп таркалган улкалардан бири уларок билинади. Шу билан бирга, минтаканинг илк урта асрларга тегишли сугдий топонимларининг хам сезиларли бир булаги Тошкент вохасига тугри келади. Бу ерда куплаб туркий ва сугдий ер отларининг юзага келиши узининг тарихий илдизларига эга булиб, бу холат уша чогларда вохада купрок ушбу элат вакилллари яшагани билан богликдир.

Тошкент вохасининг туркий ер отлари буйича илк илмий изланишлар тарихчи, топономист ва тилчиларга тегишлидир. Улар орасида П. Аальто1, X,. Хасанов2, С. Кораев3, А. Мухаммаджонов4, Ю.Ф. Буряков5, Ш. Камолиддин6, А. Хужаев7 ва бошкаларнинг изланишлари айрича ажралиб туради. Купчилик изланувчилар "Тошкент" сузига воханинг энг эски туркий оти деб караш билан бирга Чоч, Илок, Абрлиг, Тункат, Жабгукат, Хотункат ва яна куплаб топонимларни хам эски туркча билан боглайдилар.

Шу уринда айтиб утиш керак, юкорида санаб утилган изланувчилар Чочни туркий суз деб караш билан бирга бу сузнинг тулаконли очикламасини бера олмаган эдилар. Бизнинг илк изланишларимизда8, шунингдек, Ф. Максудов билан бирга чоп эттирган маколамизда Чоч атамасининг негизи туркий суз булиб, бу атама милоддан олдинги юзйилликларда Хун салтанати (мил.олд. III - мил. III юзйилликлар) бошкаруви билан боглик уларок юзага келгани, бу сузнинг негизида эски туркчада, аникроги, прототуркча "тош", "феруза тоши" деган суз ётишига ургу берилган эди9. Хитой йилномаларидан аник булишича, Сюнну (Хун) салтанати чогида "тош" сузи "чач" (чоч) куринишида кулланилган

1 Аальто П. Имя «Ташкент» (Перевод и комментарии А.К. Акишева) // Shygys, 2005, 1. С. 101-115.

2 Хасанов X. "Беруний ва Кошгарий" // Махмуд Кошгарий (хаёти ва географик мероси). Тошкент, 1963. Б. 7074.

3

Кораев С. Географик номлар маъноси. Тошкент, 1978.

4 Мухаммаджонов А. Кадимги Тошкент. Тошкент, 1988; Мухаммаджонов А. Канг - кадимги Тошкент ва тошкентликлар. Тошкент, 2009.

5 Буряков Ю.Ф. К динамике развития городской культуры древнего и средневекового Чача // Материалы научной конференции «Чач - Бинкет - Ташкент (историческое прошлое и современность)». Ташкент, 2007. С. 6-11.

6 Камолиддин Ш.С. К этимологии названия Чач (Шаш) // Материалы научной конференции «Чач - Бинкет -

Ташкент (историческое прошлое и современность)». Ташкент, 2007. С. 45-51.

7

Ходжаев А. Наиболее ранние сведения китайских источников о государстве Шаш (Ташкент) // О^Ье^йп 1апх1, №1, 2005. С. 3-17; Ходжаев, А. Сведения о Ташкенте в китайских источниках древнего периода. I. Сведения «Шицзи» (Исторические записки) // О^Ъе^йп 1апх1, №3, 2009 (1). С. 52-66.

8 Бобоёров F. Илк урта асрларда Чоч вохасида туркий топонимлар // Узбекистон урбанистик маданияти. Халкаро илмий конференция материаллари. Тошкент, 2003. Б. 109-115; Бобоёров F. Узбекистон худудида Корахонийлар давригача булган кадимги туркий топонимлар // Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий этномданий жараёнлар. "Карим Шониёзов укишлари" туркумидаги халкаро илмий анжуман материаллари, 1-кисм. Тошкент, 2005. Б. 117-129.

9 Максудов Ф., Бабаяров Г. К этимологии топонима Чач // Столице Узбекистана Ташкенту 2200 лет. Труды международной научной конференции. Ташкент, 2009. С. 199-205

булиб, хунларга Олтой тиллари оиласининг прототурк ёки прототурк-мугул тармогида сузлашишган деб каралади.

Бизнинг 2005 йилда кун юзини курган маколамизда илк бор Чоч сузи туркий негизда очикланиб, бу суз 1Х-Х юзйилликларга тегишли туркий (уйгурча) хужжатлардаги "чач"10, Махмуд Кошгарийнинг "Девону лугати-т-турк" (XI юзйиллик) асаридаги "чаш - феруза тоши" билан каршилаштирилган11, бу суз туркий тиллар орасида сарик уйгурчада шунга якин англамда чес (]ев) сузи «тасбехдаги йирик яшил (нефрит, феруза) мунчок» куринишда12 саклангани илгари сурилган булса-да13, бу х,олат кандай тарихий узгаришлар билан боглик экани етарлича очиб берилмаган эди. Тугри, изланишларимизда Тошкент вохдсининг бундай аталиши негизида вохднинг кунчикаридаги тогларда феруза маъдани казиб олингани ётиши, илк урта асрларга тегишли хитой йилномаларида Ши-го14 (сузлик англами "Тош давлати")нинг кунчикарида "сэ-сэ" деб аталадиган кимматбах,о тошлари казиб олинишига ургу берилгани тугрисида айтиб утган булсак-да, бу сузнинг илк куриниши хун тилида "чач" (чоч) эканига тухталмаган эдик. Кези келганда айтиб утиш керак, куп йиллар буйи Чоч утмишини археологик казув ишлари ва топилмалар оркали урганган атокли археолог Ю.Ф. Буряков биздан бирмунча кейин Чоч сузининг келиб чикишига тухталиб утган булиб, бу сузни хитой йилномаларида тилга олинган "сэ-сэ" сузи билан солиштирган ва унинг негизида туркийча суз ётишига ургу берган эди15. Нима булгандаям х,ар иккаламизнинг карашларимиз деярли бир ердан чиккан, Ф. Максудов билан чоп этилган маколада бу карашлар янада кучайтирилган эди.

Шу йусинда вохднинг энг эски отларидан бири Чоч булиб, илк бор милодий III - IV юзйилликларга тегишли сугдий ёзувли битикларда: Арисбуйи (Жанубий ^озогистон) шахар колдикларидан топилган Кул-тобе сопол битикларида16, Уралбуйиан топилган кумуш идишларда, шунингдек, милоддан олдинги III - милодий IV юзйилликларда хукм сурган ^анг давлатининг милодий III - IV юзйилликларида чикарилган тангалари деб караладиган кадимги Чоч тангаларида "чач" куринишида ёзилган17 ушбу атаманинг негизида эски туркча (хунча) "тош" сузи ётиши аникланди. Милоднинг илк юзйилликларида хам бу суз шу англамда кулланилишда давом этганини хитой йилномаларида ушбу вохд отининг айрим уринларда туб куринишини бирмунча сакланган холда "Чже-ши", "Чже-чже" куринишида берилгани18, айрим уринларда эса хитойчага угирилиб "Ши" (сузлик англами "тош"), "Ши-го" ("Тош давлати") деб келтирилгани

10 Древнетюркский словарь. Л.: Наука ЛО, 1969. С. 143.

Кошгарий, Махмуд. Туркий сузлар девони (Девону-лугот ит-турк) / Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М. Муталлибов. 3 томлик. Тошкент, 1960-1963. II том. Б. 63, 83.

12 Тенишев Э.Р. Строй сарыг-югурского языка. М., 1976. С. 177.

13 "

Бобоёров F. Узбекистан худудида Кррахонийлар давригача булган кадимги туркий топонимлар // Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий этномданий жараёнлар. "Карим Шониёзов укишлари" туркумидаги халкаро илмий анжуман материаллари, 1-кисм. Тошкент, 2005. Б. 123-124.

14 Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М.- Л., 1950-1953. Том II. C. 273, 282, 313.

15 Буряков Ю.Ф. К динамике развития городской культуры древнего и средневекового Чача // Материалы научной конференции «Чач - Бинкет - Ташкент (историческое прошлое и современность)». Ташкент, 2007. С. 8-9.

16 Sims-Williams N., Grenet F. The Sogdian inscriptions of Kultobe // Shygys, 2006, 1. Р. 95-111.

17 Rtveladze E.V. Pre-Muslim Coins of Chach // Silk Road Art and Archaeology, 5, Kamakura 1997/98. P. 307-328.

18

Ходжаев А. Наиболее ранние сведения китайских источников о государстве Шаш (Ташкент) // O'zbekiston tarixi, №1, 2005. С. 11.

куллаб-кувватлайди. Демак, воханинг бу оти IX - X юзйилликларга келиб "Тошканд", "Тошкент"га узгарган булиб, бу сузнинг негизида туркийча "тош" ва сугдийча "канд", "кент" (шахар, кишлок) англами ётиб, хун тили (прототуркча)даги "чач" (каттик "а" билан) сузининг урнини эски туркча "таш" (тош) сузи эгаллаган булиб чикади.

Тошкент атамаси илк бор ёзма манбаларда Х юзйилликдан учрай бошлаши бу атаманинг айнан уша юзйилликда юзага келганини англатмайди. Хар кандай атама кулланила бошлаган йиллариданок бирор ёзма манбада тилга олиниши керак, ё булмаса, атаманинг келиб чикишини унинг илк бор ёзма манбада учрашидан бошлаш керак деган бир йурик - коида йук. Шундай булса хам айрим билгилар "Тошканд" ёки "Тошкент" сузи IX - X юзйилликларда уртага чиккан булса керак деб карашга ундайди. VI - VIII юзйилликларга тегишли Чоч тангаларининг деярли барчаси "Чоч" сузи билан бостирилган19, шунингдек, VIII - IX юзйилликлар орасида ёзилган араб ва форс тилли ёзма манбаларда "Чоч" ва унинг бирмунча узгарган куриши "Шош" сузлари учрайди. Айникса, бу холат IX - XII юзйилликларда когозга туширилган араб ва форс географлари асарларида воха отининг Шош куринишида тилга олиниши кузатилади20. Воха отини бугунги кунда хам кулланиладиган куринишда ёзиш илк бор Абу Райхон Беруний (973-1048) ва Махмуд Кошгарий (XI юзйиллик) кузга ташланиб, улар бу сузни туркий негизда куйидагича очиклайдилар:

1) Беруний: «Тили бошка булган [халкнинг] ерли халкка хукмронлик кила бошлаши билан номлар тезрок узгаради. Купинча, тиллари [бошка халк] у сузларни келиштириб айта олмай кабул килади, [натижада уша] исмларнинг маъноси узгариб, шу куйича юнон одатлари сингари, уз тилларига киради. Курмайсанми, тош сузи [асли] туркча исм булиб, Шош шаклини олган. Тошканд - тошли кишлок демакдир. Жугрофия асарида у Бурж ал-Хижора [Тош калъа] деб номланган»21; "Бинкет - Шошнинг пойтахти, туркчаси Тошкенддир"22.

2) Кошгарий: "Таркан/Ташкан - Шош шахрининг номидир... Асл номи Тошкенд, "Тош шахар" маъносидадир"; «Бутун Маворауннахр, Йанканддан Шарккача булган улкаларни турк шахарларидан деб хисоблашнинг асоси шуки, Самарканд - Семизканд, Тошканд - Шош, Узканд, Тунканд номларининг хаммаси туркчадир. Канд сузи туркча

23

шахар демакдир»23.

Шу уринда савол тугилади "нега Чоч сузи кейинчалик Тошкентга узгариб кетди, Чоч билан бирга яна бошка туркий атамалар хам вохада кенг таркалдими, бор булса улар кайсилар?". Шунингдек, "хунлар Чочда булганми, "чоч" сузи хун тилида экан, унда бу суз кандай килиб ушбу воха отига айланган" деган савол-у суроклар хам кундаланг туради. Биринчидан, "Ши-жи" (Утмишдан хотиралар), "Хан-шу" (Хан сулоласи утмиши) каби милоддан олдинги сунгги юзйилликларга тегишли хитой йилномаларида Сюнну (Хун) салтанати кунботардаги Канг давлати (Сирдарёнинг урта ва куйи окимлари - Гарбий

19 Ртвеладзе Э. История и нумизматика Чача (вторая половина III - середина VIII в. н.э.). Ташкент, 2006;

Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса У[-УШ вв. Ташкент, 2007.

20

«История» ат-Табари». Избранные отрывки (Перевод с арабского В.И. Беляева. Дополнения к переводу О.Г. Большакова и А.Б. Халидова). Ташкент, 1987. С. 268.

21 Абу Райхон Беруний. Хиндистон // Танланган асарлар. II жилд. Тошкент, 1965. Б. 232.

22 Абу Райхан Беруни. Канон Масуда // Избранные произведение, V, Часть первая. Перевод и примечания Б.А. Розенфельда и А. Ахмедова. Ташкент, 1973. С. 471.

23 Кошгарий, Махмуд. Туркий сузлар девони (Девону-лугот ит-турк) / Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М. Муталлибов. 3 томлик. Тошкент 1960-1963. III том. Б. 164.

Еттисув) ва Даван (Фаргона) устидан уз устунлигини урнатгани, хунлар бошкарувчиси Чжичжи шанюй (ябгу) уз урдасини Далос (Тароз) якинига кучиргани айтилади24. Биламизки, бу ерлар Тошкент вохасига якин кушни эди. Иккинчидан эса илк урта асрларга тегишли хитой йилномаларида Кангюй (эски ^анг)нинг шимолида - Урта Сирдарёнинг унг киргогида унлаб "телэ" (теграк) уруглари яшаши, телэлар сюнну (хун)ларнинг кунботарда яшовчи тармоги экани айтиб утилади. Демак, милоддан олдинги сунгги юзйилликлар ва илк урта асрларда Чоч ва унинг теграларида хун (прототурк) негизли элатлар яшаган ва улар томонидан бу ерлар "тошли улка" ёки "кимматбахо тош - ферузали улка" англамида "Чач" деган аталган куринади. Бундан бирмунча кейин - VI - VIII юзйилликларда Урта Осиё ва теграларида Турк хоконлиги (552-744), айникса, унинг кунботардаги каноти булмиш Гарбий Турк хоконлиги (568-740) бошкаруви чогида Чоч ушбу Гарбий хоконликнинг бошкарув марказларидан бирига айлангандан сунг хам бу атама кулланилаверади. Буни Чоч Тегинлари (605-750) ва Чоч Тудунлари (640-750?) каби туркий сулолаларнинг уз тангаларини сугдий ёзувда "Чоч хукмдори Тегин", "Чоч хукмдори Тудун" сузлари билан чикарганликлари курсатиб турибди25. VIII юзйилликнинг 20-йилларида ёзилган Муг тоги сугдий хужжатларда "Чоч тудуни" сузи учраши26, IX юзйилликда ёзилган арабча тарихий манбаларда хам "Малик аш-Шош тудун" сузларининг урин олгани27 ва бошка билгилар хам бу карашни куллаб-кувватлайди.

Бундан куринадики, Беруний ва Кошгарий бу улканинг отини "Тошканд" ёки "Тошкент" деб ёзишларидан бирмунча илгари Чоч ёки Шош атамаси кенг кулланилишда давом этган. Шу уринда "Тошкент атамасининг кулланила бошлаши Х - XI юзйилликларга тугри келар экан, ундай булса бу кандай тарихий узгаришлар билан боглик экан-а!" деган саволга ечим топиш керак булади. Бу масала ва юкорида уртага ташланган савол-у сурокларни кейинги изланишларга колдирган холда шуни айтиб утиш керакки, Турк хоконлиги бошкаруви чогида анча илгаридан Чоч вохаси тургунларининг сезиларли бир булагини уюштирган хун (прототурк) элатлари устига Ашина турклари ва бошка туркий уруглар келган ва уларнинг тилига хос "тош" сузи узининг энг эски куриниши булган хунча "чоч" сузи урнини эгаллай бошлаб, анча асрлар утгач уни сикиб чикарган, чамаси. Бошка томондан эса "Тошкент атамаси ^орахонийлар сулоласи (960-1212) бошкаруви чогида Чочнинг урнини эгаллаган булса керак" деб караш хам мумкин. Бирок ^орахонийларнинг Чоч вохасини эгаллаши Х юзйиллик иккинчи ярмига тугри келиб, воха отига "киска бир вакт ичида бошкача куриниш олган" деб караш узини унчалик окламайди.

24

Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М.- Л., 1950-1953. Том I. С. 93; Taçagil A. Gök-Türkler. III, Ankara, 2004. S. 45, 131.

25 Бабаяров Г., Кубатин А. К монетам Чачских правителей тегинов // O'zbekiston мoddiy мadaniyati тапх1, №q35, Самарканд, 2006. С. 194-198.

26 Согдийские документы с горы Муг. Чтение, Перевод. Комментарий. Вып. II. Юридические документы и письма / Чтение, перевод и комментарии В.А. Лившица. М., 1962. С. 79-82.

27 «История» ат-Табари». Избранные отрывки (Перевод с арабского В.И. Беляева. Дополнения к переводу О.Г. Большакова и А.Б. Халидова). Ташкент, 1987. С. 268; Абу Райхан Беруни. Канон Мас'уда // Избранные произведение, V, Часть первая. Перевод и примечания Б.А. Розенфельда и А. Ахмедова. Ташкент, 1973. С. 111.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.