Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ОСИЁ ПОЙТАХТ ШАҲАРЛАРИ НОМЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ - ГЕОГРАФИК ЖИҲАТЛАРИ'

МАРКАЗИЙ ОСИЁ ПОЙТАХТ ШАҲАРЛАРИ НОМЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ - ГЕОГРАФИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
156
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПОЙТАХТ / МАХСУС ФЕДЕРАЛ ОКРУГ / ТОШКЕНТ / НУРСУЛТОН (АСТАНА) / БИШКЕК / АШХОБОД / ДУШАНБЕ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Байқабилов Х.М.

Ушбу мақолада Марказий Осиё пойтахт шаҳарлар номланишининг тарихий географик жиҳатлари ёритилган. Шунингдек, мақолада Марказий Осиё пойтахт шаҳарларининг шаклланиш тарихи ҳамда номланишига оид баҳс мунозаралар ҳам тарихий факт сифатида келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL - GEOGRAPHICAL ASPECTS OF THE NAMES OF CENTRAL ASIAN CAPITAL CITIES

This article describes the historical and geographical aspects of the naming of Central Asian capitals. The article also discusses the history of the formation and naming of the Central Asian capitals as a historical fact.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ОСИЁ ПОЙТАХТ ШАҲАРЛАРИ НОМЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ - ГЕОГРАФИК ЖИҲАТЛАРИ»

Байцабилов Х.М.

География фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) Царши давлатуниверситети География кафедраси доцент в.б.

МАРКАЗИЙ ОСИЁ ПОЙТАХТ ШАХДРЛАРИ НОМЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ - ГЕОГРАФИК ЖИХДТЛАРИ

Аннотация. Ушбу мацолада Марказий Осиё пойтахт шауарлар номланишининг тарихий географик жщатлари ёритилган. Шунингдек, мацолада Марказий Осиё пойтахт шауарларининг шаклланиш тарихи уамда номланишига оид баус мунозаралар уам тарихий факт сифатида келтирилган.

Калит сузлар: пойтахт, махсус федерал округ, Тошкент, Нурсултон (Астана), Бишкек, Ашхобод, Душанбе.

Baykabilov H.M., doctor of philosophy (PhD) in geography

associate professor v.b. department of geography Karshi State University

HISTORICAL - GEOGRAPHICAL ASPECTS OF THE NAMES OF CENTRAL ASIAN CAPITAL CITIES

Annotation. This article describes the historical and geographical aspects of the naming of Central Asian capitals. The article also discusses the history of the formation and naming of the Central Asian capitals as a historical fact.

Keywords: capital, special federal district, Tashkent, Nursultan (Astana), Bishkek, Ashgabat, Dushanbe.

Кириш. Пойтахт - давлатнинг бош шахри, мамлакатнинг маъмурий-сиёсий маркази. Пойтахт одатда, марказий (умуммиллий) хукумат, парламент ва суд муассасалари кароргохи хисобланади. Одатда, пойтахт алохида бошкарув тартиби булган мустакил маъмурий бирликка ажратилади. Купчилик федератив давлатларда пойтахт федерациянинг бирон-бир субъекти хисобланмайдиган махсус федерал округ худудида жойлашган булади. Купчилик мамлакатларда пойтахт каерда булиши конституция матнида туFридан-туFри курсатилади. Чунончи, Узбекистон Республикаси Конституциясининг 6-моддасида "Узбекистон Республикасининг пойтахти - Тошкент шаури" дейилган [1]. Шахарларни кузгу десак, муболаFа хисобланмайди. Чунки, бирор жамиятнинг ривожланишига ёки бугунги кун тараккиётига бахо берадиган булсак, унинг шахарларига, хусусан пойтахт шахарларига караб хулоса чикарамиз.

Ишнинг мацсади ва вазифалари. Биз куйида Марказий Осиё пойтахт шахарларини шаклланиши ва номланишининг тарихий-географик хусусиятларини ёритишни лозим топдик.

Мамлакатимиз пойтахтининг номи Тошкент хам тарихий нуктаи назардан бахс-мунозарали номлар сирасига киради. Тошкент хакидаги дастлабки аникрок маълумотлар мил.ав. II аср - мил.ав. V асрларга мансуб Хитой манбаларида учрайди. Уларда Тошкент " Чоч" сузининг хитойча талаффуз этилиши натижасида хосил булиб, хатто охирги "Ши" топоними хитойчада "тош" маъносини англатган. Ёзма манбаларда келтирилишича, Тошкентнинг кадимги номи "Чоч" булган.

Тошкент араблар тасарруфига утгач, араб алифбосида "ч" харфининг йуклиги боис араб тилидаги асарларда Шош деб юритилган. Илк урта асрларда шахар "Шошкент", "Мадинат аш-Шош", "Бинкат" ва "Таркан" деб номланган.

Истахрийнинг "Китоб ал-масолик вал мамолик" ("Йуллар ва мамлакатлар туFрисидаги китоб") асарида Шошнинг бош шахри Бинкат деб курсатилади.

X асрда ёзилган муаллифи номаълум асар "Худуд ул-олам" ("Оламнинг чегаралари") китобида " Чоч бу катта вилоят, халци жанговар ва сауийдир. У ерда камон ва уц-ёй ясалади. Бинкат Чочнинг пойтахти уисобланади. Бу катта шауар, айни вацтда подшоунинг цароргоуидир", деб таърифланади.

Фирдавсийнинг "Шохнома" асарида Чоч узининг камони Шоший (ук-ёйлари) билан машхурлиги хакида мисралар бор.

Шахар "Тошкент" номи билан даставвал XI асрнинг машхур алломалари Абу Райхон Беруний ва Махмуд K,ошFарий асарларида тилга олинади.

Беруний "Хиндистон" асарида Тошкент номининг келиб чикиши туFрисида суз юритиб, "Тош" сузи асли туркча булиб, Шош куринишини олган. "Тошканд - тошли цишлоц демакдир" деб изохлайди [3].

Махмуд K,ошFарийнинг маълумоти буйича, Тошкент XI-XII асрларда "Таркан" деб юритилган.

"Бобурнома" асарида Захириддин Мухаммад Бобур Тошкент номи устида тухталиб, "... асарларда Тошканд номини Шош, баъзан Чоч ёзадилар" деб кайд этган [4]. Бирок XVI аср охири ва XVII аср бошларида Тошкент топоними шухрат топиб, унинг кадимий Чоч, Шош ва Бинкат номлари аста-секин истеъмолдан тушиб колади.

XVII асрда яшаган тарихчи олим Махмуд ибн Вали шундай ёзади: "Шош - Сайуун (Сирдарё)нинг у томонига жойлашган шауар ва Туркистон(вилоят)га царайди... Уни Чоч атайдилар. Бироц уозирги вацтда у Тошкент номи билан машуурдир".

Юнонистонлик олимлар шахар номини "Лифивос Петрос" яъни, "Тошцалъа" деб тилга оладилар.

Рус тадкикотчиси Е.Д.Поливанов "Тошкент - тозиклар шаури, мусулмонлар шаури ёки араблар шаури демакдир. Мауаллий ауоли арабларни този, тозик деганлар" деб ёзади [10].

Республикамизга чегарадош K,озоFистон Республикасининг пойтахти Нурсултон шахри1830йилда Окмула (козокча, мула - "цабр, мозор") калъаси сифатида барпо килинган. Орадан икки йил утгандан кейин, яъни 1832 йили ахоли пунктига округнинг маркази сифатида шахар макоми берилган ва номнинг козокча асоси сакланган холда Акмолинск деб узгартирилган. 1961-1992 йилгача Целиноград (русча, целина - "цуриц", град - "шауар") 1961 йилгача ва 1992 йилдан1998 йилгача Окмула, 1998 йилдан эса Остона деб аталган. 1992 йили шахарга унинг тарихий номи Окмула кайтариб берилди. 1994 йил пойтахтни ушбу шахарга кучириш туFрисида карор кабул килинди ва 1997 йил 10 декабрь куни K,озоFистон пойтахти деб расман эълон килинди. Шундан кейин пойтахтга янги ном танлаш учун республика микёсида танлов эълон килинди ва танловда Астана номи FOлиб чикди [7]. Тарихий географик урнига кура, шахар Ишим дарёсининг унг сохилида жойлашган.

Тарихий маълумотларга кура, K,озоFистоннинг дастлабки пойтахти К,изилурда шахри булган (K,озоFистон АССР булган даврларда маъмурий марказ этиб, Окмасжид шахри кейинрок шахар номи К,изилурда деб узгартирилди). 1929 йили K,озоFистон АССРнинг пойтахтини К,изилурдадан кучириш масаласи яна кУзFалди Утмишга назар солсак, тарихда Сирдарё ва Еттисув областлари (уша пайтларда шундай деб аталган, хозирги Чимкент ва Жамбул вилоятлари худудига туFри келади) K,озоFистон АССР таркибига киради. K,озоFистоннинг маъмурий идоралари Окмасжид шахрига келиб жойлашади ва унга шуроларга мос К,изилурда деган янги ном берилди хамда K,озоFистоннинг пойтахти деб эълон килинди. РСФСР хукумати KозоFистон АССРга Олмату шахрини (бу шахарнинг асли тарихий номи шундай, "Бобурнома"да хам шундай ёзилган, Олмату деган сузнинг луFавий маъноси " олмазор"дир) пойтахт килишига рухсат беради [6].

2019 йил март ойида K,озоFистоннинг янги президенти К,осим-Жумарт Токаев мамлакат пойтахти Остонани Нур-Султон дея кайта номлаш туFрисидаги фармонини имзолади [11]. Фармон матнида "Козозистон Республикаси пойтахти Остона шаури - Козозистон Республикаси пойтахти Нур-Султон дея цайта номлансин", дейилган. (K,озоFистоннинг Конституциясининг 2-моддасида мамлакат пойтахти Остона шахри эканлиги кайд килинган, пойтахт номини узгартириш учун Конституцияга узгартиш киритиш талаб этиларди). Остона номини мамлакатнинг биринчи президенти Нурсултон Назарбоев шарафига кайта номлаш ташаббуси 2019 йил 20 март куни янги президент КДокаев томонидан билдирилган. K,озоFистон парламенти 20 март куни кушма йотилишда мамлакат конституциясига тегишли узгартиришларни кабул

килди. Кайд этиш жоизки, KозоFистон конунчилиги Токаевга Конституцияга узгартиришлар киритиш таклифини илгари суриш имконини бермасди. Шунга карамай, Остонани кайта номлаш учун референдумнинг урнини парламентдаги овоз бериш билан тулдиришни назарда тутувчи куп юришли комбинациядан фойдаланилди. 2019 йилнинг 21-22 март кунлари Остона ва Олма-отада пойтахт номи узгартирилишига карши митинглар утказилди. Пойтахтни Н.Назарбоев шарафига номлаш аввал хам бир неча бор сиёсатчилар ва жамоатчилик вакиллари томонидан таклиф этилган. Охирги марта 2016 йилнинг ноябрида козоFистонлик депутатлар пойтахтни Нурсултон ва Назарбоев номи билан кайта номлаш ташаббусини илгари суришган, аммо президент Н.Назарбоев бунга карши чиккан эди. Мамлакат пойтахтининг номини узгартириш катта харажатларни талаб килади. "Алпари" ахборот-тахлилий маркази директори А.Разуваев томонидан маълум килинишича, бу K,озоFистон иктисодиётига тахминан 125 миллион долларга тушади. "Пойтахт номини узгартириш арзон иш эмас. Масалан, пойтахт ауолисига янги уужжатлар беришга 80 миллион доллар, янги курсаткич ва белгилар учун камида 25 миллион доллар, янги хариталар учун 5 миллион доллар кетади", деган Разуваев. Унинг айтишича, Остона номи кайд этилган катор конун хужжатлари ва конституция хам янги тахрирда чикиши керак ва бу ишларга 15 миллион доллар сарфланади. K,озоFистон молия вазири А.Смаилов Остонанинг номини узгартириш учун кетадиган харажатлар хали тулик хисоблаб чикилмаганлигини ва пуллар давлат бюджетидан сарфланишини айтган. Таъкидлаш керак, эндиликда Нурсултон Назарбоев шарафига Нур-Султон деб аталадиган шахар номи хозиргача 5 маротаба узгарган. Шахар хозиргача Акмолинск, Целиноград, Окмула, Остона ва Нур-Султон. Шахар 1998 йилдан буён K,озоFистон пойтахти хисобланади.

K,ирFизистон мустакилликни кулга киритгандан кейин шахар ва кишлокларни кайта номлаш борасида жиддий тадбирларни амалга оширди. Олиб борилган миллий топонимик сиёсат натижасида, славян (рус) тилларга хос номларнинг сони кескин камайди. Узгартирилган номлар каторига республика пойтахти Бишкек шахри номини хам киритиш мумкин. Х,озирги Бишкек урнида 1825 йили Кукон хонлиги томонидан Пишпак (куконлик тарихчилар асарларида Пишкак) калъасига асос солинган ва 1926 йилгача шу ном билан аталган. 1926 йили шахарга собик шуролар харбий кумондони ва давлат арбоби М.В.Фрунзе номи берилган [5]. 1991 йили мамлакат пойтахти номи узгартирилди ва Бишкек деб кайта номланди. K^Fro топонимисти Е.Куйчибоев топонимни "беш тепа" деб таърифлаган [7]. Бугунги кунда K^Fro Республикасида пойтахт Бишкекни Манас деб узгартириш таклиф килинди. Бундай ташаббус билан мамлакат президенти аппаратининг собик рахбари, давлат маслахатчиси Эмилбек Каптагаев билдирган. "Маълум вацт утгандан кейин бизга истак пайдо булмаслиги учун балки пойтахтни бира тула Манас деб цайта номлаш

керакдир. Бу уар томонлама адолатли буларди. Бишкек тумани деб эса Свердловск туманини аташ керак, чунки айнан шу ерда уозирда нимагадир Кузнечний цургони деб аталувчи Пишпек истеукоми жойлашган ва эутимол бир пайтлар Бишкек овули булган", деб ёзган Каптагаев. Давлат маслахатчиси мамлакат пойтахтининг аталишига сабаб булган Бишкек ботирнинг мавжуд булгани ва улуF ишларини тарихий нуктаи назардан бахсли деб атаган. Унинг айтишича, Бишкек ботир булганининг афсоналардан бошка бирорта ишончли тарихий манбаси йук.

Ашхобод - иккинчи компоненти обод сузибилан ифодаланган топоним. Туркманча Ашгабат, арабча - "ошик" ва форсча"обод" сузлари бирикмасидан хосил булган. 1919 йилгача Асхобод деб аталган. 1927 йил Ашхобод номини олди [2]. Географик номлар таркибида бир хил элементларнинг такрорланишини олимлар аввалдан пайкаган. Масалан, XII -XIII асрларда ижод килиб, 10 жилдлик "Муъжам ул-булдон"("Мамлакатлар луFати") асарини ёзган араб географи ва тилшуноси Ёкут Хдмавий шахар -кишлокларнинг номлари таркибида келадиган "обод" унсури форс тилида "ахоли манзилгохи" маъносини билдиради. Ашгабат купчиликнинг таъбирича, ишк, ошик сузи билан боFлик булиб, "ошиклар шахри", "хавас киладиган жой" демакдир. Асхобод туркманча усх - "ёкимли", обод - "шахар" деган маънони беради. Шахар КопетдоF тизмасининг шимолий этакларида, Ахал вохасида жойлашган. Ашхобод шахри 1881 йил Асхобод кишлоFи урнида вужудга келган [9].

Душанбе - тожикча суз булиб, дастлаб Варзоб дарёси буйидаги кишлок номидан келиб чиккан. Кулёзмаларда Душанбе кишлоFи XVII аср бошидан тилга олинган. 1929 йилдан 1961 йилгача Сталинобод деб номланган [7]. 1961 йили унинг аввалги номи кайта тикланди. Баъзан, бозор буладиган кунга караб ахоли пунктларига ном хам берилган. Душанбе шахрининг номи хам шу йусинда пайдо булган номлар сирасига киради. Топоним тожикча "Хдфтанинг иккинчи куни" деган маънони билдиради. Шахар Варзоб дарёсининг денгиз сатхидан 750-930 м баландликдаги кенг террасаларида жойлашган. Тадкикотлар натижасида унг кирFOк Амударё худудларида жойлашган бир катор шахар манзилгохларидан эллин даври катламлари ва алохида курилишлар топилган. Улар орасида Душанбени хам кайд этиш лозимдир. Тожикистоннинг пойтахтида, Душанбе дарёсидан шахар марказига караб кетган йулнинг шимолида жойлашган Душанбе кухна шахрида сунгги йилларда амалга оширилган казиш ишлари хакида тухталиб утиш лозим. Кухна шахар худудида бугунги кунда деярли тулик замонавий курилишлар курилган булиб, шахар калъасининг бир кисми сакланиб колган. 1989 йилда бу ердан Юнон-Бактрия даврига, мил.ав. IV-II асрларга оид маданий катлам аникланган. К,азишмалар натижасида 30 та хона очилган булиб, хоналарнинг тузилишига караганда, улар ягона меъморчилик режаси

асосида махобатли иншоотнинг кисмларидир. Вакт утиши билан вайрон булган иншоотнинг факат Fарбий ярми сакланиб колган. Олинган материаллар мажмуи Юнон-Бактрия даврида Душанбе кухна шахри Хисор водийсидаги йирик шахар марказларидан бири булганлигини курсатади [8].

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: «Узбекистан», 2016. - 76б.

2. Узбекистон миллий энциклопедияси. 1-жилд. А-Бешбалик. Тахрир хайъати: М.Аминов, Б.Ахмедов, ХБобоев ва б.Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2000. - 736 б.

3. Беруний, Танланган асарлар, Т., 1963, 2-ж, 232-б.

4. Бобур, Захириддин Мухаммад. Бобурнома -Т., "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти, 2002, 336 б.

5. Боднарский М.С. Географик номлар луFати -Т.: Урта ва олий мактаб, 1961, 459 б.

6. Иброхимов А. Бизким узбеклар...:Миллий давлатчилигимиз асослари хакида мулохазалар. - Т.: «Шарк», 1999. - 400 б.

7. Нак1тоу Торошт1ка. -Т.: "Mumtoz so'z", 2016. 368 б.

8. Все столицы мира: Популярный справочник / Авт.-сост. Л.М.Еремина. -М.: Дрофа, 2001. - 304 с.

9. Никонов.В.А. Краткий топонимический словарь.М., Мысль,1966. 509с.

10. Поливанов Е.Д. О происхождения названия Ташкент, Сб. "В.В.Бартолду", Ташкент, 1927, 395-400).

11. Указ Президента РК от 23 марта 2019 года №6 «О переименовании города Астаны - столицы Республики Казахстан в город Нур-Султан -столицу Республики Казахстан».

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.