Научная статья на тему '“ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ ТУРК”НИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА МАНБАЛАРИ'

“ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ ТУРК”НИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА МАНБАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
130
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муфассирлар / муҳаддислар / тарихчилар. Муҳаммад Қошғарий / туркий тил / Девону луғотит турк / Қутадғу билиг. / Commentators / Scholars / Historians. Muhammad Kashgari / Turkish language / Devonu turkish dictionary / Qutadgu bilig.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мардонов, Хайрулла Маҳмудович

Ушбу мақолада Ўрта Осиѐ ҳудудидан етишиб чиққан тилшунослик соҳасининг етук билимдонларидан бири Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғатит турк” асарининг яратилиши ва ўша асарнинг манбалари ҳамда унинг хусусиятлари борасида қимматли маълумотлар ҳақида маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CREATION AND SOURCES OF "DEVONU LUG'OTIT TURK".

This article provides valuable information about the characteristics of the scientific heritage of Mahmud Kashgari, one of the mature experts in the field of linguistics from the Middle Asian region.

Текст научной работы на тему «“ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ ТУРК”НИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА МАНБАЛАРИ»

"ДЕВОНУ ЛУГОТИТ ТУРК"НИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА МАНБАЛАРИ

МАРДОНОВ Хайрулла Махмудович

Узбекистон Республикаси Ориентал университети Лингвистика (тилларни уцитиш мутахассислиги буйича)

2-курс магистранти,

Имом Термизий урта махсус таълим муассасаси уцув ишлари буйича

директор уринбосари +998 91 573 16 46

d https://doi.org/10.24412/2181-2993-2023-3-104-114

Ушбу мацолада Урта Осие худудидан етишиб нищая тилшунослик сохасининг етук билимдонларидан бири Махмуд АННОТАЦИЯ Кошгарийнинг "Девону лугатит турк" асарининг яратилиши ва уша асарнинг манбалари хамда унинг хусусиятлари борасида цимматли маълумотлар хацида маълумот берилган. Калит сузлар: муфассирлар, мухаддислар, тарихнилар. Мухаммад Кошгарий, туркий тил, Девону луготит турк, Кутадгу билиг.

This article provides valuable information about the characteristics ABSTRACT of the scientific heritage of Mahmud Kashgari, one of the mature experts in the field of linguistics from the Middle Asian region. Keywords: Commentators, Scholars, Historians. Muhammad Kashgari, Turkish language, Devonu turkish dictionary, Qutadgu bilig.

В данной статье представлена ценная информация об

„ особенностях научного наследия Махмуда Кашгари, одного из

АННОТАЦИЯ

зрелых специалистов в области языкознания из ближневосточного региона.

Ключевые слова: Комментаторы, Ученые, Историки, Мухаммад Кашгари, турецкий язык, турецкий словарь Кутадгу билиг.

KIRISH (ВВЕДЕНИЕ / INTRODUCTION)

Тарихдан маълумки, Урта Осие худудидан етишиб чиккан купгина алломалари билан жахонда муносиб урин эгаллайди. Ушбу минтакадан купгина муфассирлар, мухаддислар, тарихчилар хамда илм-фаннинг купгина арбоблари етишиб чиккан. Шулардан бири тилшунослик сохасининг етук билимдонларидан бири Махмуд Кошгарийдир. у киши ёзган йирик асарлардан бири, туркий халкларнинг тарихи, яшаш тарзи, урф-одатлари хакида маълумот берувчи асосий ишончли манба "Девону луготит турк" асаридир.

104

14 www.birunijournal .uz

MUHOKAMA (ОБСУЖДЕНИЕ / DISCUSSION)

Туркий халкларнинг тарихи, яшаш тарзи, урф-одатлари хакида маълумот берувчи асосий ишончли манба Махмуд Кошгарийнинг "Девону луготит турк" асаридир. XI асрда шахар ва кабилалар уртасидаги муносабат кучайди. Лекин тилда хилма-хил шаклларни куллаш хукмронлик килиб, ана шу давр тилида маълум меъерларни яратишга эхтиеж пайдо булган эди. Шу эхтиеж Махмуд Кошгарийни "Девону луготит турк" асарини езишга даъват этди. Бу асар туркологиянинг дастлабки намунаси сифатида уша давр маданий хаетида ва тилшунослик тарихида алохида сахифа очди1.

"Девону луготит турк"ни яратиш учун куп йиллар давомида мунтазам иш олиб борган Махмуд Кошгарий уни 1076/77 (хижрий 469) йилларда езиб тугатди, охирги тахририни 1083 йилда тамомлаб хошимийлар сулоласининг аббосийлар авлодидан булган Абулкосим Абдуллох бинни Мухаммадил Муктадо биамируллохга армугон килди2.

1914 йили Туркиянинг Диербакир шахрида бир бева хотин пулга мухтож булганидан китобфуруш дуконига эски кулезма олиб келиб: "Мархум айтган эдиларки, агар кийналиб колсанггина шу китобни сотгин, лекин 30 лирадан кам булмасин" - дебди. Китобфуруш кулезмани бунчалик кимматга олгиси келмасада, "Китоб дуконда тура турсин, харидор чикса - пулини оларсиз", -деб жавоб берибди. Кунлар кетидан кунлар утибди. Харидорлар келиб-кетаверибди, биронтаси бу "эски когозлар"ни 30 лира олтинга олгиси келмабди. Нихоят, Диербакирлик китоб ишкивозларидан Али Амирий афанди дуконга келиб, бу куримсиз кулезмани вараклаб чикиб, оладиган булади. Али Амирий уйида мазкур кулезмани кеча-ю кундуз укиб, ундан кузини уза олмаган. Шундан сунг у "Китоб олдим, уйга келдим, емакичмакни унутдим. Бу китобга хакикий киймат берилмак лозим булса, жахоннинг хазиналари кифоя килмас", - деб айтган экан. Кейинчалик маълум булишича, бу тамомила янги бир асар -Махмуд Кошгарийнинг "Девону луготит турк" деган шох асари булиб, бу кулезма "Девону луготит турк"нинг Махмуд Кошгарий кули билан езилган асл нусхасидан кучирилган экан. Бу нусха "Девон" езилгандан сунг салкам 200 йил утгач, 1265/66 хижрий йилда кучирилган. Кулезма хозирда Истанбулдаги Миллат кутубхонасининг Али Амирий фондида сакланмокда. Кулезма 239х165 хажмдаги 319 варакли, 638 бетли катта бир жилддан иборат булиб, бетлардаги матн хажми 175х115 смни ташкил этади. Х,ар бир бетдаги матн насх езувида

1 Уринбоев Б., Алиев А. Узбек адабий тили тарихи. - Т.: Укитувчи, 1995. - Б. 66.

2 Алиев А., Содиков К. Узбек адабий тили тарихидан. - Т.: Узбекистон, 1994. - Б. 71.

105

булиб, 17 катордан иборат3. Кулезма вараклари таралиб, йиртилиб кетган, на боши на охири бор. Бу кулезмани кучирган котиб Мухаммад бинни Абу Бакр Дамашкийнинг маълумотига кура, у нусхани Махмуд Кошгарийнинг уз дастхати (автографи)дан олган. "Девону луготит турк" илм-фан ахлларининг диккат-эътиборини узига жалб этиб келмокда4. Бу асар 1915 - 1917 йилларда уч томлик китоб шаклида Истанбулда нашр этилди. Шаркшунос Броккельман бу асарни немис тилига (Лейпциг, 1928), Бесим Аталай усмонли турк тилига (Анкара, 1939) таржима килди. Асарни узбек тилига 1960 - 1963 йилларда тилшунос олим С. Муталлибов таржима килди.

"Девон" яратилган даврда илмий асарларни араб тилида езиш кучли бир анъанага айланиб колган эди. Махмуд Кошгарий хам уз асарини араб тилида езади. "Девон" икки кисмдан: мукаддима ва лугат кисмидан иборат. мукаддимада муаллиф "Девон"ни яратиш сабаблари, уни езиш учун куп йиллар давомида материал туплагани, уз иш усули, "Девон"нинг курилиши, "туркча сузларнинг тузилишида кулланиладиган сузлар", "сузларнинг тузилиши", "турк табакалари ва кабилалари" ва бошка масалалар хакида батафсил тухтаб, бой фактик материал келтиради ва илмий-назарий хулосалар чикаради. Шунингдек, муаллифнинг девоннинг езишдан максади, суз танлаш ва уларни жойлаштириш тамойиллари баени хамда турклар куллаган езув ва унинг хусусиятлари, суз ясалиши ва бошка айрим грамматик коидалар еритилган5. "Девон"нинг асоси булган лугат кисмида муаллиф олти мингдан зиедрок туркий сузларнинг лугавий маъносини арабча изохлаб беради. Бу сузлар турли туркий кабила ва халкларнинг, худудий диалектларнинг сузларидир. "Девон"даги сузлар ва уларнинг грамматик хусусиятлари бошка туркий тилларга алокадор булгани каби, хозирги замон узбек тилига хам алокадор булиб, у тилнинг кадимги негизлари билан таништиради.

Лугат кисмида X - XII асрларда туркий кабилалар тилида кенг кулланган сузларга илмий-тарихий жихатдан изохлар берилади. Бунда хам асосий диккат кенг истеъмолда булган сузларга каратилган, кулланиши чекланган, истеъмолдан чиккан сузларга эса изох берилмаган. Демак, уша давр тилида сузларнинг кулланиш даражаси, уларнинг фаол еки сустлиги, суз маъноларининг узгариши каби ходисаларга купрок эътибор берилган6.

3 Махмуд ал-Кашгари. Диван лугат ат-Турк // Казахстанские востоковедные исследования. Перевод, предисловие и комментарии З. -А. М. Ауэзовой. Индексы составлены Р. Эрмерсом. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005. - С. 13.

4 Х,асанов Д. Сайех олимлар. - Т.: Узбекистан, 1981. - Б. 116.

5 Алиев А., Содиков К. Узбек адабий тили тарихидан. - Т.: Узбекистон, 1994. - Б. 71.

6 Мухторов А., Санакулов У. Узбек адабий тили тарихи. - Т.: Укитувчи, 1995. - Б. 57-58.

106

"Девону луготит турк" оддий лугат китоби булмай, балки тилшунослик илми тараккиетига жуда катта хисса булиб кушилган асардир7.

Асарни езиш учун Махмуд ^ошгарий жуда узок лингвистик ва этнографик экспедицияларда булган. Асарда муаллиф туркий халклар яшаган улкалар акс эттирилган харитани хам келтиради. Лугат тузишда Махмуд ^ошгарий араб лугатчилигидаги йулни танлайди. Девонда аввал исмлар, кейин феъллар келади. Исмларда хам феьлларда хам олдин суз бошида хамзали сузлар, кейин бошка харфлар билан бошланган сузлар изохланади8. "Девон"нинг тузилиши учун асос булган асарлар хакида хам турлича фикрлар билдирилган. Айрим олимлар унинг мустакил асар эканлигига шубха билдиришган. Масалан, немис олими Г. Бергштрессер 1921 йилда Абу Иброхим Исхок ибн Иброхим ал-Фаробийнинг "Девонул-адаб фи баен луготул-араб" ("Араб"лар тилида баен этилган адабий асарлар девони") асари "Девону луготит турк"нинг яратилишига асос булган, деган фикрни билдирган. Г. Бергштрессер хатто "Девон"нинг муаллифи тугрисида маълумот бермаган. Махмуд ^ошгарий "девон"ни тузишда Халил ибн Ахмаднинг "Китобул-айн" лугатига асосланганлигини эътироф этиб, ундан ижодий фойдаланганлигини езган: "Китобни тузиш олдида Халил ибн Ахмаднинг "Китобул-айн" асарида тутган тартибни куллаш, истеъмолдан чиккан сузларни хам бера бориш фикри менда тугилган эди... лекин мен укувчиларнинг фойдаланиш масаласига асосландим. Мен истеъмолдаги сузларнигина бердим. Истеъмолдан чикканларини ташладим. Мен тутган тартиб тугрирокдир"9.

"Девону луготит турк"да муаллиф туркий сузларнинг маьносини очиб бериш учун жуда куп халк маколлари, ибора, кушиклардан келтиради. Бу хакда шундай езади: "Мен бу китобни махсус алифбо тартибида хикматли сузлар, сажълар (кофияли наср), маколлар, кушиклар, ражаз, (ботирлар кахрамонлигини тасвирловчи парчалар) ва наср деб аталган адабий парчалар билан безадим"10.

Махмуд ^ошгарий юкоридаги тамойил асосида туркий халкларнинг жонли тил намуналарини мукаммал изохлаб берар экан, улар "Девон" материаллари асосида уз тиллари кайси кабила тили асосида тараккий этиб, камолга етганини аниклай оладилар11.

7 Маллаев Н.М. Узбек адабиети тарихи. - Т.: Уцитувчи, 1976. - Б. 105.

8 Алиев А., Содщов К. Узбек адабий тили тарихидан. - Т.: Узбекистан, 1994. - Б. 71.

9 Худойбердиев Ж. Махмуд Кршгарий хаети ва "Девону луготит турк" асарининг урганилиши. - Т., 2010. - Б. 9.

10 Махмуд Кошгарий. Девону луготит турк // 1-жилд. Таржимон ва нашрга тайерловчи С. Муталлибов. - Т., 1960. - Б. 44-45.

11 Турсунов У., Уринбоев Б., Алиев А. Узбек адабий тили тарихи. - Т.: У^итувчи, 1995. - Б. 68.

107

Махмуд Кошгарий турклар Афросиебни Алп эр Тунга деганларини ва унинг дуне хукмдори (Ажун беги) булганини кайд этади. Яна Афросиеб, яъни Алп эр Тунга вафот этганда, туркларда мотам маросимлари утказилиб, марсиялар езилганини таъкидлайди. Махмуд Кошгарий "Афросиебнинг мотам маросимида одамларнинг бири куп увиллаб йиглагани ва хайкириб екаларини йиртгани" тугрисидаги бошка бир далилни хам келтиради12.

Махмуд Кошгарийнинг "Девону луготит турк" асари туркшуносликнинг дастлабки илмий асаридир. Мазкур асар дастлабкигина булиб колмай, туркшунослик тарихида яратилган асарларнинг энг мукаммали, шунга мувофик, Махмуд Кошгарийни буюк тилшунос ва туркшунослигимизнинг асосчиси дейиш мумкин. "Девону луготит турк" - туркий-арабий изохли лугат булсада, лекин китоб араблар ва арабчани фан тили сифатида кулловчилар учун тузилган оддийгина лугат эмас.

У Корахонийлар давридаги бутун туркларнинг иктисодий, маданий, илм-фан сохасидаги муваффакиятларини, давлат юритиш тадбирларини, фалсафий-иктисодий карашларини, урф-одатларини бой тил материали оркали таништирадиган мукаммал комусдир. Уз даври адабий ва умумхалк тилининг бутун бир куринишини акс эттирган, конункоидаларини маълум колипга

13

туширган илмий тадкикот асаридир13.

Туркий халклар тарихига оид кадимий афсона ва ривоятлар, 300 га якин макола ва маталлар, хикматли сузлар, 700 сатрдан ошик шеърий парчалар ушбу асар сахифаларидан урин олган. Шеърий парчаларнинг куп кисми туркий халклар огзаки ижодига хос туртликлардан иборат. Аммо "Девон"да келтирилган шеърий сатрлардан 150 сатрга якини ислом даври шеъриятига хос булган "байт" типидаги маснавий, касида, газал, китъа парчалари булиб, уларни Кошгарий узи хам купинча "байт" деб атайди. Китобда 7 та эпик достон, ишкий кушиклар, пандномалар, коинот яратилишига оид асотир, шеърлар, табиат манзаралари тасвири, мадхиялар, фалсафий мушохадалар учрайди. Кошгарий девонида келтирилган VIII - XI асрларга оид туркий шеърият намуналарида у еки бу даражада аруз вазнига утиш мойиллиги сезилади14.

Махмуд Кошгарий асаридаги сузларга изох бериш жараенида кадимги туркий адабий тилдан хали кенг урин олмаган сузлар булгани учун хам Кошгарий изох беришни лозим курган. Колаверса, Махмуд Кошгарий изох

12 Усмон Турон. Туркий халклар мафкураси. - Т.: Чулпон, 1995. - Б. 78.

13 Алиев А., Содиков К. Узбек адабий тили тарихидан. - Т.: Узбекистон, 1994. - Б. 72.

14 Маънавият юлдузлари.-Т.: Абдулла Кодирий номидаги халк мероси нашриети, 2001. - Б. 125.

108

www.birunijournal .uz

SepraH cy3napHHHr aKcapuara KaguMru TypKHH e3Ma egropnuKnapgaH ypuH onraH15.

B.A. 3BenuH^BHHHr ^HKpuna, MaxMyg KomFapuÖHHHr "^eBOHy nyroTHT TypK" acapu KaguMru ranmyHocnHKga aparnnraH acapnapHHHr энг xapaKTepnHcugup16.

"^eBOHy nyroTHT TypK" ^yga Kyn TypKHH Kaöunanap xaKuga aHHK MatnyMoraap KenrapunraH. Ey KaöunanapHHHr Tapuxu, ^oönamraH ypHH, reorpa^HK mapouTH, TypMym Tap3H Kaöunap aHHK^aHraH. Eup TOMOHgaH, muMonga FapögaH mapKKa Kapaö öa^aHaK, KunnoK, yry3, SomKupg, SacMun, KupFH3, TaTap Ba hkkhhhh TOMOHgaH, ®&Hy6ga nurun, Tyxcu, afmo, yöryp, ^yMyn Ba öom^a Kaöunanap, ynapHHHr Sup-Supura MyHocaöaru Ba Tunnapu TyFpucuga ^yga aHHK MatnyMoraap öepunagu17.

"^eBOHy nyFOTHT TypK"garu MexHaT KymuKnapu obhhhhk, HopBanunHK, öoFgopHHHHK Ba gexKoHHunuK xaeTHHH, MexHaT ^apaeHHHH HÖTHgouH ^aMoa yp$ -ogaraapuHH, Kaöuna at3onapuHHHr SupranuKgaru MexHaTHHH xaMga h^thmohh-chh^hh aöupMa Ba 3HggHaraapHH aKC эттнpaцн.

Ey y3 HaBÖaTuga h^thmohh Ba cuecuH TapuxHH ypraHumga ^yga MyxuMgup. "^eBOHy nyFOTHT TypK" - KOMycuH acap. YHga H^THMOHH-cuecHH xaeTHHHr öapna coxacura oug cy3 Tonum MyMKHH.

fflyHHHrgeK, ^yga Kyn coxara goup MatnyMoraap KenTupunagu. fflyHHHrgeK, acapga ycuMnuKnap gyHecu, HopBanunHK, xaHBoHoT onaMura oug cy3nap xaM Kemupunagu. Ynap op^anu sh3 yma gaBpgaru TypKnapHHHr xaeT Tap3H, Taöuar öunaH MyHocaöaTHHH 6hhh6 onaMH3. Acapga KenrapunraH KacöxyHapra oug cy3 Ba araManap эca örora X - XI acp xyHapMaHgHHnuru, MagaHHH xaeTH Kaö gapa^aga TapaKKHH KunraHH xaKuga TacaBByp öepagu. fflyHHHrgeK, KHToöga MagaHHH-MaumuH xaeTHH KypcaryBHH ganurnapra xaM gyn KenaMH3. AHHHKca, oBKaraapHH Tafiepnam Hynnapu, Man awram ycynnapu, nonFy acöoönapu, KHHHM-KenaKnap, Typnu MapocuMnap öunaH sofhhk pacM-pycyMnap xaKugaru MatnyMoraap ^yga KH3HKapnHgup18.

"^eBoHy nyFoTHT TypK"ga yma gaBp xokhmhat Kypunumura goup araManap, gapa^aw yHBoHnap, TaöaKaro rypyxnapHH H^oganoBHH cy3napgaH öepunagu.

AcapHH yKuö yma 3aMoH xapöuH umnapuro TaKTHKacurana TacaBBypra эгa Synum MyMKHH. YHga SupoH-Sup BoKea-xogucara sofhhk xa^K a^coHa Ba

15 Rahmonov N., Sodiqov Q. O^zbek tili tarixi. - T.: O^zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2009. - Б. 90.

16 Турсунов У., Уринбоев Б. Узбек адабий тили очерклари. - Самарканд, 1969. - Б. 57

17 Мухторов А., Санакулов У. Узбек адабий тили тарихи. - Т.: Укитувчи, 1995. - Б. 60

18 Алиев А., Содиков Узбек адабий тили тарихидан. - Т.: Узбекистан, 1994. - Б. 72.

109

ривоятларидан келтирилади. Урни билан айрим сузларнинг этимологияси хам берилади19.

Асардаги айрим адабий парчалар кабилалар уртасидаги жанг эпизодлари ва кабила баходирларининг мардона курашини тасвирлайди. "Девону луготит турк"да келтирилган айрим маколлар баъзи узгаришлар билан еки айнан хозирги кунда хам кулланилади.

Бу факт узбек халки поэтик ижодиетининг, узбек тилининг жуда кадим замонларда тугила бошлаганини яна бир карра тасдиклайди20.

Мазкур асарда уша даврда истеъмолда булган сузлар урин олган булиб, туркий халклар тилларининг накадар бойлиги акс эттирилган. Айрим уринларда туркий булмаган сузлар хам (жумладан, сугдча) келтириладики, бу эса узлашган сузларнинг маълум кисми хам лугатдан урин олганини курсатади. Хрзирда "уйгур езуви" номи билан юритилувчи езувни Махмуд Кошгарий "туркча езув" номи билан атайди. Унинг таъкидлашича, бу езув кадимдан кулланилиб келинган. "Барча хоконлар ва сулоларларнинг китоблари, езувлари кадимги замонлардан шу кунгача (яъни XI асргача), Кошгардан Чингача -хамма турк шахарларида шу езув билан юритилган"21.

Маълумки, Урта Осие халклари томонидан кулланилган оромий езуви асосида шаклланган сугд ва бошка езувлар консонант езув саналган. Махмуд Кошгарий томонидан келтирилган уйгур алифбосидаги харфлар хам деярли ундошларни ифодалайди22.

"Девону луготит турк" асари хозирги кунга кадар тилшуносликнинг мухим манбаларидан бири булиб келмокда. У тил тарихини еритишда уз кимматини саклаб колмокда ва кадимги адабий едгорликлар тилини урганишга хизмат килмокда. Чунончи, шу асар топилгандан кейин "Кутадгу билиг"ни укиш ва уни таржима килишда содир булган камчиликлар аникланди ва тугатилди. "Девону луготит турк"нинг вужудга келиши туркий тилларнинг усиб ривожланганини, уларнинг маданий хаетда, жумладан илмфанда кенг урин эгаллаганини курсатувчи катта бир фактдир. "Девону луготит турк"даги илмий анъаналар Абдулкосим Мухаммад Замахшарий, Абу ^айен ибн-Муханна Алоиддин Бейлик ал-Кифчокий, Жалолиддин Туркий ва, нихоят Алишер Навоий каби буюк олимларнинг тилшуносликка доир асарларида

23

давом эттирилди ва ривожлантирилди .

19 Алиев А., Содиков К. Узбек адабий тили тарихидан. - Т.: Узбекистан, 1994. - Б. 73.

20 Маллаев Н.М. Узбек адабиети тарихи. - Т.: Укитувчи, 1976. - Б . 65.

21 Содиков К. Махмуд Кошгарий уйгур езуви хакида. // Адабий мерос. - Т., 1986. № 3 (37). - Б. 41.

22 Юкоридаги асар. - Б. 42.

23 Маллаев Н.М. Узбек адабиети тарихи. - Т.: Укитувчи, 1976. - Б. 105.

110

Махмуд Кошгарийдан улкан мерос булиб колган муътабар едгорлик -"Девону луготит турк" асари барча туркий халкдар тарихини еритиб беришда мухим манбадир. Колаверса, бу манбани урганиш нафакат тилимиз тарихи учун, балки халкимиз тарихи учун хам купгина кимматли материаллар бериши шубхасиз юксак илмий ахамиятга эгадир24.

Махмуд Кошгарийнинг мазкур асари турли табиий фанлар атамашунослигини яратишга ва картография фанига хам катта хисса кушган. "Девону луготит турк" китобидан табиат ва табиий ходисаларга, чунончи, ер ва сув, тог ва чул, иклим ва осмон, хайвон ва усимликларга тааллукли макол, ибораларни, хилма-хил, содда ва сермазмун терминларни топиш мумкин. Махмуд Кошгарий бу терминларни йигиш учун куп йиллар саехат килган, хар бир ходисага, хар бир кабиланинг тилига эътибор берган.

Махмуд Кошгарий атмосферада, табиатда содир буладиган ходисаларни диккат билан кузатган, уларнинг сабабларини тушунган, турли халкларнинг об-хавонинг кандай булишини олдиндан билиш ва маълум аломатларга караб об-хавони айтиб бериш тажрибасини урганган, узининг бу тугридаги мулохазаларини айтган, изохлар берган25.

"Девону луготит турк" матнида ва харитасида юзлаб жойларнинг -мамлакат, шахар, кишлок, тог, чул, довон, денгиз, кул, даре ва бошкаларнинг номлари езилган, купчилигининг географик урни ва тарихи курсатилган холида тасвирланган. Харитадаги номларни уч гурухга ажратса булади: а) "Девон" матнида берилган лекин дуне харитасига киритилмаган номлар; б) асар матнида хам харитада хам берилган номлар; в) факат харитада езилган номлар.

Бу номларни алохида-алохида урганиш мумкин эмас (баъзи тадкикотчиларнинг хатоси хам ана шунда), уларни бир-бирига солиштириб тахлил килишга тугри келади, чунки матннинг хам хаританинг хам муаллифи бир кишининг узи; харитага езилган номларнинг аксарига матндан изох берилган. Шунинг учун аввало харита хакида сунгра ундаги номлар тугрисида мулохаза юритиш лозим.

Китобга илова килинган харита битта доирадан иборат булиб, хозирги шаркий яримшарга асосан тугри келади. Хаританинг арабча босма нусхасининг диаметри 24 см, узбекча нусхасиники 18 см26.

Кошгарий тузган дуне харитасига дастлаб немис шаркшуноси Иосиф Маркварт эътибор берган. У мазкур харитага уз дусти - картограф тарихчи

24 Усмонов С. "Девону-луготит турк" - айрим соха лексикасини урганишнинг манбаи // Адабий мерос. 1987. № 4 (42). - Б. 78.

25 Х,асанов Д. Сайех олимлар. - Т.: Узбекистан, 1981. - Б. 120-123.

26 Saidboboyev Z.A. Tarixiy geografiya. - T.: Noshir, 2010. - Б. 70.

111

Конрад Миллернинг диккатини жалб этади. К. Миллер билан араб тили мутахассиси Г. Генслер харитадаги анча кийин сузларнинг маъноларини аниклайдилар, биргаликда "Кошгарийнинг туркча дуне харитаси" сарлавхали макола езадилар. Лекин Миллер "Девон"нинг матнига, ундаги изохларга карамаган экан, шу сабабли маколада купгина чала мулохазалар айтилган. Доктор Карл Менч харитадаги географик номларни "девон" матнига солиштириб куриб, бир канча номларнинг езилишини аниклади.

Нихоят, 1935 йилда шаркшунос Альберт Герман Кошгарий харитасини астойдил текшириб ва асарнинг матнига солиштириб "Кадимги туркча дуне харитаси" сарлавхали макола езди. А. Германнинг маколасида Кошгарий харитаси тугрисида жуда куп маълумотлар берилган. Совет шаркшунослари И.И. Умняков билан А.Н. Бернштам, шунингдек, туркиялик муаллифлар хам харитадан фойдаланишган, харитадаги янги хусусиятлар, номаълум белгилар,

^ ^ 27

номлар тугрисида уз мулохазаларини аитишган .

"Девону луготит турк"нинг асл нусхасини тиклаш учун араб ва туркий тилларни яхши биладиган, турли туркий тилларга мансуб олимлардан иборат бир гурух ташкил этиш зарур. "Девону луготит турк" ва унинг муаммолари

буйича сухбатлар, семинарлар, симпозиум ва илмий-амалий конференциялар

" 28 утказиш л озим .

Махмуд Кошгарийнинг мазкур таълимотлари уша давр туркий диалектларининг хусусиятлари хакида фикр юритишга, езма едгорликларда уларнинг кай даражада акс эттирилганлигини тадкик этишда, хозирги мавжуд туркий тилларнинг тарихий боскичларини аниклашда кимматли манба булиб хизмат килади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

XI асрнинг буюк турколог олими Махмуд Кошгарийнинг "Девону луготит турк" асари туркий халклар, шунингдек узбек халки тарихида алохида ахамиятга эгадир.

ХУЛОСА (Conclusion)

Хулоса килиб шуни таъкидлаш лозимки, Марказий Осие минтакасидан етишиб чиккан алломалар орасида Махмуд Кошгарий хам узига хос муносиб урин эгаллайди. Олим узок йиллик илмий изланиши ва фаолияти давомида туркий халклар тили ва тарихига оид шундай бир муфассал ва мукаммал асар яратдики, мазкур асар хозирги кунгача туркий халклар тарихини урганишдаги энг мухим манба булиб келмокда.

27 Х,асанов X. Сайех олимлар. - Т.: Узбекистан, 1981. - Б. 124.

28 Абдурахмонов F. "Девону лугатит турк" асарининг урганилиши тарихидан // Узбек тили ва адабиети. 2009.

№6. - Б. 51.

112

www.birunijournal .uz

Махмуд Кошгарий Урта Осие ва якин шаркнинг марказий шахарларида, илм масканларида тахсил олиши унинг илмий фаолиятига асос булган.

Нафакат Махмуд Кршгарий, балки куплаб алломаларимиз, жумладан, Ахмад ибн Мухаммад Фаргоний, Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий, Абу Наср Фаробий хам Бухоро, Самарканд, Багдод шахарларидаги мадрасаларда тахсил олганлар ва ижод килганлар. Махмуд Кошгарийнинг бизгача сакланиб колган асари, яъни "Девону луготит турк" туркий халкларнинг тили, дини, давлат бошкаруви, урф-одати, яшаш тарзига оид маълумотлар ва мазкур халклар яшаган минтака географик харитаси жуда мухим ахамиятга эгадир. Асарга илова килинган дуне харитаси "Девону луготит турк"нинг кадри ва кийматини янада оширади чунки унда картография фани сохасига оид жуда мухим маълумотлар мавжуд.

"Девону луготит турк" оддий лугат китоби булмай, балки тилшунослик, тарих ва картография илми тараккиетига жуда катта хисса булиб кушилган асардир. Асарда туркий халкларнинг кундалик турмуш тарзи, хунармандчилик турлари ва маданий хаетга оид суз ва атамалар келтирилган. Бу эса бизга уша даврдаги маданий-маиший хает кай даражада тараккий этганлигини курсатади.

Шунингдек, давлат бошкарув тизими, даражавий унвонлар, табакалар, харбий тактикасигача тасаввурга эга булиш мумкин.

ФОЙДАЛАНГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХДТИ (REFERENCES)

1. Уринбоев Б., Алиев А. Узбек адабий тили тарихи. - Т.: Укитувчи, 1995.

2. Алиев А., Содиков К. Узбек адабий тили тарихидан. - Т.: Узбекистон,

1994.

3. Махмуд ал-Кашгари. Диван лугат ат-Турк // Казахстанские востоковедные исследования. Перевод, предисловие и комментарии З. -А. М. Ауэзовой. Индексы составлены Р. Эрмерсом. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005.

4. Хдсанов Сайех олимлар. - Т.: Узбекистон, 1981.

5. Мухторов А., Санакулов У. Узбек адабий тили тарихи. - Т.: Укитувчи,

1995.

6. Маллаев Н.М. Узбек адабиети тарихи. - Т.: Укитувчи, 1976.

7. Худойбердиев Ж. Махмуд Кошгарий хаети ва "Девону луготит турк" асарининг урганилиши. - Т., 2010.

8. Махмуд Кошгарий. Девону луготит турк // 1-жилд. Таржимон ва нашрга тайерловчи С. Муталлибов. - Т., 1960.

9. Турсунов У., Уринбоев Б., Алиев А. Узбек адабий тили тарихи. - Т.: Укитувчи, 1995.

113

10. Усмон Турон. Туркий халклар мафкураси. - Т.: Чулпон, 1995.

11. Маънавият юлдузлари.-Т.: Абдулла Кодирий номидаги халк мероси нашриети, 2001.

12. Saidboboyev Z.A. Tarixiy geografiya. - T.: Noshir, 2010.

13. Абдурахмонов F. "Девону лугатит турк" асарининг урганилиши тарихидан // Узбек тили ва адабиети. 2009.

14. Усмонов С. "Девону-луготит турк" - айрим соха лексикасини урганишнинг манбаи // Адабий мерос. 1987.

114

www.birunijournal .uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.