Научная статья на тему 'МЕСТО СОГДИЙСКОЙ КОНФЕДЕРАЦИИ В ИСТОРИИ УЗБЕКСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ'

МЕСТО СОГДИЙСКОЙ КОНФЕДЕРАЦИИ В ИСТОРИИ УЗБЕКСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
122
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
SOGD / CONFEDERATION / STATEHOOD / EARLY MIDDLE AGES / LEGAL BASIS / SOCIAL-POLITICAL / ECONOMY RELATIONS / WRITTEN MONUMENTS / FORTRESS OF MUG / RULE OF THE STATE

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Шаякубов Ш.Ш.

В статье раскрывается место Согдийской конфедерации в истории узбекской государственности, существовавшей в раннем средневековье, а также вопросы, связанные с правовой основой социально-политических, экономических отношений государства. Анализируются согдийские письменные памятники, найденные в крепости Муг, в которых освещены исторические основы государственного управления в Средней Азии. Полученные выводы обогащают наши представления об истории государственности нашей страны.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PLACE OF SUGD CONFEDERATION OF UZBEK STATEHOOD HISTORY

The article describes the of the confederation of Sogd in a history of the uzbek statehood existing in an early middle ages, the questions connected with a legal basis social-political and economy relations of the state. In article are analyzed sogdian written monuments found in a fortress of Mug, in which there is date on the rule of the state in Central Asia. The conclusions derived from research helps in enriching one’s knowledge about statehood history in our country.

Текст научной работы на тему «МЕСТО СОГДИЙСКОЙ КОНФЕДЕРАЦИИ В ИСТОРИИ УЗБЕКСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ»

УДК 94 (575) (093)

СУГД КОНФЕДЕРАЦИЯСИНИНГ УЗБЕК ДАВЛАТЧИЛИГИ ТАРИХИДА ТУТГАН УРНИ

ШШ Шаякубов 1

Аннотация

Маколада Сугд конфедерациясининг илк урта асрлар узбек давлатчилиги тарихида тутган урни, хамда давлатчиликнинг хукукий, ижтимоий-сиёсий, иктисодий муносабатлари билан боглик масалалар ёритилган. Урта Осиёда давлат бошкарув тизимининг тарихий асослари ёртилган Муг тогидан топилган сугдий ёзма манбалар тахдил этилган. Тадкикот жараёнида олинган натижалар узбек давлатчилиги хакидаги тасаввурларимизни бойитишга хизмат килади.

Калит сузлар: Сугд, конфедерация, давлатчилик, илк урта асрлар, хукукий асос, ижтимоий-сиёсий, иктисодий муносабатлар, ёзма ёдгорликлар, Муг калъаси, давлат бошкаруви.

Кддим ва илк урта асрларда Зарафшон ва К^ашкадарё хавзалари оралигидаги худуд Сугд деб аталган булиб, ахолиси сугдийлар деб номланган. Сугдийлар узларининг уста хунармандлиги ва тижоратга мохирлиги билан нафакат минтака иктисодий-маданий хаётида, балки бутун Буюк Ипак йули буйлаб жойлашган халклар хаётида узига хос урин тутганлар. Шу билан биргаликда, улар жуда кадимдан уз ёзувига эга халк сифатида келгуси авлодга куплаб диний-фалсафий ёзма ёдгорликлар мерос колдиришган. Хусусан, илк урта асрлар Урта Осиё халклари давлатчилиги ва махкамачилик тизимини ёритишда асосий манба - кузгу вазифасини бажарувчи Муг тоги хужжатлари хам айнан сугдий тилда яратилган. Сугдийлар узбек халки этник шаклланишида узига хос рол уйнаган этнос сифатида хам маълумдир. Шу жихатдан олганда давлатчилигимиз тарихини урганиш долзарб булиб турган бир пайтда Сугд вохасида кечган ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва сугдийларнинг давлатчилик анъаналарини ёзма манбалар асосида илмий ва холисона тадкик этиш алохида ахамият касб этади.

Сугд тарихий маданий улкаси узининг бой тарихий илдизлари билан жахон тарихида алохида урин тутади. Ёзув маданияти бу улкада мил. авв. IV-III асрлардан шаклланиб бориб, ижтимоий, иктисодий, маданий ва маънавий хаёт хакида куплаб маълумотларни узида мужассам этди. Яъни, сугдий ёзма ёдгорликлар Ватанимиз тарихини урганишда ута мухим ахамиятга эгадир. Чунки улар кадимги Сугд тарихий-маданий улкаси хаётини, ижтимоий-иктисодий ривожланиш боскичларини, бу ерда кечган сиёсий жараёнларни, давлатчиликнинг тадрижий боскичларини, харбий вокеликларни, араб истилоси ва озодлик учун кураш лавхаларини четдан туриб караш асосида эмас, балки бевосита хар бир вазият ичида туриб ёритувчи ноёб ёзма манбалардир. Сугдий ёзув оркали бизгача ерамиз бошларидан то XI асрларга кадар ёзилган куплаб ноёб ёдгорликлар етиб келганки, улар орасида металл, сопол, ёгоч, чарм, когоз ва бошка буюмларга битилган матнлар, шахсий мактублар, диний, ахлокий-фалсафий матнлар, хужалик, хукукий ва дипломатик хужжатлар узига хос уринга ега. Зарафшон дарёсининг юкори окимидаги Муг тоги илк урта аср касри харобаларидан топилган Сугдий хужжатлар архиви хам ана шундай ноёб Сугдий ёзма ёдгорликлардан мухим бир туркумини ташкил этади. Мазкур хужжатлар илк урта асрлар Сугд тарихига оид узига хос кимматли ижтимоий-сиёсий ва иктисодий маълумотларни беради.

Узок утмишда Турон, илк урта асрлардан бошлаб то сунгги урта асрларгача Туркистон деб аталган Урта Осиё минтакаси тарихи бугунги кун минтака халклари учун бирдай муштаракдир. Кладам замонлардан бери ушбу минтакада узининг географик жойлашувидан келиб чикиб шаклланган бир катор тарихий-маданий худудлар булиб, улар бизга Сугд ёки Сугдиёна, Бактрия-Тохаристон, Хоразм, Маргиёна, Чоч, Фаргона, Уструшона, Еттисув, Шаркий Туркистон номлари остида маълум. Бугунги кунда ушбу тарихий-маданий худудларнинг асосий кисми мамлакатимиз Узбекистан худудига тугри келиб, улар орасида кадим утмишдаёк узининг утрок дехкон, уста хунарманд ва мохир

!Шомануср Шакабилович Шаякубов - заведующий кафедрой «История Узбекистана», Ташкентский финансовый институт, Узбекистан.

тужжорлари билан довруги дунёга танилган Сугд - Сугдиёна улкаси алохида урин тутади. Бугун мазкур улка урнида Самарканд, Бухоро ва Кашкадарё каби мамлакатимизнинг марказий вилоятлари жойлашган.

Бу тарихий-географик ном манбаларда узининг муайян урнига эга булган. Утмишда бир неча бор дунё маданияти марказларидан бири даражасига етган Туронзаминнинг марказий кисми, хусусан Зарафшон ва Кашкадарё вохалари буйлаб жойлашган кадимий дехкончилик минтакаси араб истилосига кадар Сугд ёки Сугдиёна деб аталганлиги кадим Юнон, рим, форс, шунингдек, бактрий, сугдий каби махаллий тиллардаги манбалардан маълум. Бу мамлакат зардуштийларнинг мукаддас китоби кухна "Авесто"да хам "Гава - сугдийлар яшайдиган юрт" [1, б.36.], деб таъкидланган. Узбекистон худудларида кечган давлатчилик тарихи аввало куп боскичли, узвий хамда тадрижий хусусиятларга эга. Мамлакатимиз ва чет эл олимларининг бу сохада амалга оширган катор тадкикотлари масалани умумий ёки айрим кирралари жихатдан ёритиб келди. Аввалги йиллар учун тарихнинг барча даврларини камраб олган умумлаштирувчи тадкикотларда давлатчилик тарихи муаммолари алохида куйилган эмас. Масалан, совет даври тарихнавислиги бизнинг мавзуимиз атрофида, хусусан Сугд ва унинг минтакавий давлатчилик тарихидаги урни масаласини айрим йулакай мулохазалардан ташкари махсус муаммо сифатида куймаган. Ушбу тадкикотимиз даврий жихатдан асрлар оралигидаги тарихий даврни уз ичига олади. Лекин,

бу давр шунчаки хронологик маънодан ташкари ижтимоий, иктисодий, сиёсий муносабатларнинг янги сифат боскичини, хусусан, ер мулкчилигига асосланган янги ижтимоий-иктисодий, сиёсий ва маданий жараёнларни кузда тутадиган тушунча сифатида каралади. Илк урта асрлар даврини алохида ажратиб карашнинг заминида мулкчилик шаклларининг узгариши, илгари мавжуд йирик империал салтанат давлатчилик шаклларидан фаркли равишда Сугдда, Тохаристонда, Чочда, Фаргонада янги типдаги давлат уюшмалари хамда Хоразмда худудий давлат тузилмалари вужудга келди.

Ушбу тадкикот кадим Сугд тарихининг муайян бир даври - илк урта асрларга багишланган булиб, унда асосий еътибор мазкур тарихий-географик улканинг VI-VIII асрларда конфедератив давлатчилик тизими, маъмурий бошкарув шакли, махкамачилик ва хужжатчилик анъаналари хамда уларнинг манбашунослиги ва тарихшунослиги масалаларини ёритишга каратилган.

Ушбу тадкикотга асосий манба сифатида У1-УШ асрларга тааллукли сугдий тилли ёзма ва нумизматик манбалар жалб килинган. Маълумки, Зарафшон дарёсининг юкори окимидаги Муг тоги илк урта аср касри харобаларидан топилган сугдий хужжатлар архиви ана шундай ноёб сугдий ёзма ёдгорликларнинг мухим бир туркумини ташкил этади [2, б.113.]. Бу «Муг тоги Сугд архиви» деб юритилувчи сугдий хужжатлар туплами булиб, VII аср охири VIII аср бошларига оид (722 йилгача) ноёб хужжатларни уз ичига олади. Мазкур хужжатлар илк урта асрлар Сугд тарихига оид узига хос кимматли ижтимоий-сиёсий ва иктисодий маълумотларни беради.

Сугдда илк урта асрлардаги давлат тизимининг сиёсий хусусияти хакида турли фикрлар билдирилган. Сугдий, хитой, кейинрок эса, араб тилли манбаларининг малумотларига кура бу даврда Турк хоконлининг сиёсий назорати остида нисбий мустакил холда Сугд конфедератив давлат тузилмаси амал килган. Унда бир муддат Кеш хокимлиги, 650 йиллардан бошлаб Самарканд етакчилик килган. Бухоро вохасида Самарканд ихшидлари хонадони билан якин кариндош «Ан чжаоу»лари бир неча юз йил («йигирма икки авлод») давомида хукмрон булганлар. Кеш еса VII аср урталарида Самаркандга итоат этиб, ихшид Шишпир хукмронлиги тугаган, ундан кейин Кешда хокимиятга келган Шиаге Вархуманга тобе булган. Сугдча Муг тоги хужжатларида хам Сугднинг конфедератив давлатчилик тизими хакида хулоса берувчи бой маълумотларни куриш мумкин.

VI-VШ асрларда Турк хоконлиги Сугд, Чоч, Фаргона, Тохаристон худудларининг химоясини уз вазифаси, деб хисоблаган. Жумладан, VIII асрнинг 40-йилларигача араб истилочиларига карши Тохаристон ябгулари турк хоконлари билан бирга курашганлар. Айни пайтда, турк хоконлари хам хоконликнинг то сунгги йилларигача улкани уз тупроги сифатида химоя килганлар [3, б.32.].

Маълумки, Турк хоконлиги 560-йиларда Урта Осиёнинг бошка кичик хукмдорликлари каторида Сугдни уз кул остига олган ва шу саналардан бошлаб, Сугд хоконликнинг таркибий бир кисми булиб колганди. Шу жихатдан олганда, Турк хоконлиги араб боскини арафасида хам Сугдни уз худудининг бир парчаси сифатида

куриб, унга харбий ёрдам берган. Шунингдек, Сугд хукмдорлари хам Турк хоконларига узларининг хукмдори ва хомийси сифатида караганлар. F.Бобоёровнинг таъкидлашича, Урта Осиёдаги мавжуд кичик давлатлар хукмдорлари хоконликка тобелигини "хоконнинг кули сифатида билиши" оркали ифодалаган булиб, Табарийнинг «Тарих ар-русул ва-л мулук" асарида келтирилган маълумотда бунинг яккол мисолини куриш мумкин [4, б.18 ]. Ушбу асарда Сугд хукмдори Fурак "узини турк хоконининг кулларидан бири сифатида билиши" кайд килинган [5, б.92.]. Шунга якинрок маълумотлар сугдий хужжатларда хам учрайди. Жумладан, Муг тоги архиви таркибидаги В-17 ракамли хужжатдан маълум булишича, Панжикент хукмдори Деваштич (708-722) узини турк хоконининг вассали сифатида билиб, хокондан узига "юксак унвон ва мартаба" келганлигини таъкидлайди [6, б.23.].

А-14 хужжати мазмунидан аён булдики, Фатуфарннинг элчилик ташрифи муваффакиятсиз якун топган. Лекин, бу вокеалар вактинчалик эди. Турк хоконлигининг араб истилочилигига карши харакатлари яна давом этгани хакида «Тарихи Табарий»да куплаб маълумотлар келтирилган.

Хужжатда Деваштич хузурига етиб келган турклар ва хитойларнинг харбий кушинлари хакидаги маълумот яна хам кизикарлидир. Маълумки, бу Хитойнинг VIII аср бошларида Сугд хукмдорларига харбий ёрдами хакидаги сугдий тилли ягона маълумот хисобланади [7, б.35.].

Муг тупламининг бир катор дипломатик мактублари сингари В-17 ракамли хужжатнинг хам санаси курсатилмаган. Деваштич бу мактубда узини «Сугд подшоси», ёки «Сугд подшоси, Самарканд хукмдори» деб эмас, балки оддий хукмдор (хвабу) деб атайди. Мактуб Деваштич учун огир дамларда, уз вассалларига, жумладан, Хахсар хокимлигининг хукмдори Афарунга буйрук бериш урнига, уларни содикликка чакирган холда иттифокчилар билан муносабатлар борасидаги хабарлар билан тинчлантириб, келажакда харбий муваффакиятлар ваъда килиш мазмунида ёзилган.

Келтирилган маълумотлар шуни курсатадики, араблар истилоси арафасида Сугд конфедерацияси, бир томондан Турк хоконлиги билан узвий алокада, иккинчи томондан уз анъанавий сиёсий муносабатлари доирасида нисбий мустакил харакат килиш имкониятига эга булган. Аммо араб истилоси бирин-кетин конфедерация субъектларини бир-биридан ажратиш йули билан Сугднинг асосий худуддарини уз домига тортди. Сугднинг сунгги вилояти Панч 722 йилда босиб олинди.

Муг хужжатлари VII аср охири - VIII асрнинг 722 йили билан чекланганига карамай, шу йилларда булиб утган араб истилоларининг, бу муносабат билан юзага келган сиёсий вазиятнинг жонли ва ёркин ифодачиларидир. Бу хужжатлар нафакат араблар истилоси жараёни ва унинг реал сиёсий окибатларини, балки Сугднинг ички анъанавий сиёсий вазиятининг хамда ташки сиёсат воситасида истилочиларга карши кураш чораларини излаш билан боглик сиёсий муносабатларни хам тушуниш имконини беради.

Адабиётлар:

1. Авесто. Тарихий адабий ёдгорлик. А.Махдам таржимаси. - Т.: Шарк, 2001.

2. Согдийские документы с горы Муг / Описание, исследования и публикации / АА.Фреймана, Вып. I. - Москва: Наука, 1962. - 90 б.; Юридические документы и письма / Чтение, перевод и комментарии В.А. Лившица. Вып.П. - Москва: Наука, 1963. - 222 б.; Хозяйственные документы / Чтение, перевод и комментарии М.Н.Боголюбова, О.И.Смирновой. Вып. III. -Москва: Наука, 1963.-132 б.

3. Бобоёров F. Тохаристон ябгулари тарихига доир (VII-VIII асрлар) // Узбекистан тарихи.-2003. -№3.

4. Бобоёров F. Турк хоконлиги даврида Сугд (бошкарув тизими) // Шаркшунослик. -Тошкент: Фан. 2002. - №11.

5. История ат-Табари. Избранные отрывки / Перевод В.И.Беляева. Дополнение О Г.Большакова и А.Б Халидова -Ташкент: Фан, 1987.

6. Grenet F., Vaissiere E. de la. The last days of Panjikent // Silk Road Art and Archeology. VIII. 2002.

7. Исхоков М. Унутилган подшоликдан хатлар. - Т.: Фан. 1992.

© Ш.Ш. Шаякубов, 2016.

УДК 94 (575) (093)

МЕСТО СОГДИЙСКОЙ КОНФЕДЕРАЦИИ В ИСТОРИИ УЗБЕКСКОЙ ГОСУДАР-СТВЕННОСТИ

Ш.Ш. Шаякубов

Аннотация. В статье раскрывается место Согдийской конфедерации в истории узбекской государственности, существовавшей в раннем средневековье, а также вопросы, связанные с правовой основой социально-политических, экономических отношений государства. Анализируются согдийские письменные памятники, найденные в крепости Муг, в которых освещены исторические основы государственного управления в Средней Азии. Полученные выводы обогащают наши представления об истории государственности нашей страны.

Ключевые слова: согд, конфедерация, государственность, раннее средневековье, правовая основа, социально-политические, экономические отношения, письменные памятники, крепость Муг, государственное управление.

© Ш.Ш. Шаякубов, 2016

UDC 94 (575) (093)

THE PLACE OF SUGD CONFEDERATION OF UZBEK STATEHOOD HISTORY

Sh.Sh. Shayakubov

Abstract. The article describes the of the confederation of Sogd in a history of the uzbek statehood existing in an early middle ages, the questions connected with a legal basis social-political and economy relations of the state. In article are analyzed sogdian written monuments found in a fortress of Mug, in which there is date on the rule of the state in Central Asia. The conclusions derived from research helps in enriching one's knowledge about statehood history in our country.

Keywords: Sogd, confederation, statehood, early middle ages, legal basis, social-political, economy relations, written monuments, fortress of Mug, rule of the state.

© Sh.Sh. Shayakubov, 2016.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.